NGA PLUHURI TEK ROMANI DHE SЁRISHT TEK PLUHURI
Për jetën e Fantes (Denver, Colorado1909 – L.A., California 1983) duhet thënë, se ajo ngjan e shkruar nga vetë shkrimtari. Një përkufizim të mirë mbi karakterin e shkrimtarit e jep kushërira e tij L. Capolungo duke thënë se ai ishte njëfarë bitniku para se brezi “beat” të shfaqej në këtë botë. Në fakt, Fante hyn në aradhën e artistëve të uritur, si Charlie Chaplin, si Knut Hamsun, si Jack London. Me ndryshimin se Fante, nuk u impenjua kurrë në idetë e majta, dhe librat e tij sado që përqendrohen te shtresat e varfra nuk mund të përdoren kollaj për të përligjur ndonjë pikëpamje politike.
Fante u bë i njohur që i ri me tregimet e para që i botonte te revista “The American Mercury”, drejtuar nga i famshmi Mencken, me të cilin pati një miqësi të gjatë. Falë talentit të shfaqur përmes këtyre provave ai punoi që si skenarist në Hollywood, duke filluar qysh nga viti 1932 kur ishte 23 vjeç. Gjithsesi për asnjë moment ai nuk u josh nga industria e filmit, përkundrazi nuk reshti kurrë përpjekjet për të bërë letërsi të vërtetë, që u kurorëzuan veç mbas disa vitesh (1938) kur iu pranua për botim romani i tij i dytë, (i pari ‘The road to Los Angeles’, qe refuzuar për shkak të ironisë së pazakontë që mund t’a fyente lexuesin) ‘Wait until Spring, Bandini’.
Fante kishte lindur në Amerikë, bir emigrantësh italianë. I ati, Nick Fante, rridhte nga malësitë e Abruzzo-s dhe punonte murator. Porse ishte disi i paqendrueshëm në karakter dhe kishte një dell endacaku që e detyronte të jepej mbas pijes dhe lojës, e mandej t’i shfrynte të gjitha mbi famijen e sidomos mbi të shoqen, Mary Fante. Madje për një periudhë ai e braktisi familjen për të jetuar me një grua tjetër.
Studimet e para John-i i kreu nën udhëheqjen e urdhrit jezuit, porse vite më vonë, sidomos gjatë viteve të pjekurisë ai do të njihte si bibël të vetën “Antikrishtin” e Niçes. Ai frekuentoi edhe universitetin, por nuk shkëlqeu kurrë si student. Gjithsesi, këtu u dallua shpejt si një talent letrar i fuqishëm. Në këtë periudhë jetonte duke bërë gjithfarë punësh, por duke kultivuar pajada shpresën për t’u bërë shkrimtar. Kjo ëndërr ishte e vetmja fushë ku ai i përqendronte energjit e tij më të mira, dhe në vitet e rinisë ai lexoi mbarë kryeveprat e letërsisë dhe filozofisë antike, moderne dhe bashkëkohore. Gjithsesi, në stilin e romaneve të tij, ndikoi më së shumti shkrimtari socialist norvegjez Knut Hamsun, një ndër shkrimtarët më të rëndësishëm të fundit të shekullit XIX dhe fillimit të shek.XX. ‘Wait until spring, Bandini’ romani që i solli botës një tjetër narrator të paharrueshëm, John Fante-n, u frymëzua lirisht nga ‘Uria’ e Knut Hamsun. Kurse, vepra që ne u propozojmë, ‘Pyesni pluhurin’, botuar së pari në 1939 përmban disa aluzione hamsuniane, ku përfshihet edhe titulli që është shkëputur nga një pasazh i romanit ‘Pan’. Një tjetër provë e dashurisë së tij për Hamsun, është dhe fakti se e quajti të bijën Victoria, për hir të romanit më të famshëm të norvegjezit. Fante u martua feshurazi me Joyce Smart e cila e deshi dhe i ndenji pranë tërë jetën. Dhe jeta e John-it qe mjaft e vështirë. Në gjysmë të viteve ’50 ai u sëmur nga diabeti që mbas njëzet vjetëve do i merrte me radhë dy këmbët mandej shikimin dhe në fund në 1983, edhe shpirtin.
Në të vërtetë, Fante, nuk pati fatin të bëhej që në gjallje aq i njohur si disa bashkëkohës dhe çmues të tij, si p.sh. Steinbeck, që mandej u laureua me Nobel; dhe për disa dekada rrjesht librat e tij u lanë të merrnin pluhur nëpër biblioteka dhe nuk u ribotuan. Në rizbulimin dhe rivlerësimin e Fante-s, rol kryesor pati bashkëqytetari Charles Bukowsky, në fundin e viteve ’70. Bukowsky si shumë kritikë të tjerë do e konsideronte ‘Pyesni pluhurin’ si kryeveprën e Fante-s. Egziston një anekdotë e vogël në lidhje me rizbulimin e Fante-s nga shkrimtari i ri i mallkuar. Në një letër që Bukowsky i dërgonte botuesit të vet në fund të viteve ’70, i shkruante se mes mjeshtrave të tij ai njehte Céline-in, Hamsun-in dhe John Fante-n. Botuesi i përgjigjej duke i thënë se ishte dakord me dy të parët dhe se biles Charles-i na paskej talent edhe për shpikjen e emrave: ky John Fante dukej si shkrimtar prej vërteti. Mbas kësaj përgjigjie, Bukowsky zemërohet dhe i vë kusht, që nëse botuesi do t’a ruajë kontratën me të, duhet të ribotojë edhe John Fante-n nga fillimi. Nuk e meritonte Fante, që të tjerët të kujtonin se emri i tij ishte një shakà e Bukowsky-t.
Fante, që siç thamë e fitoi respektin e mjedisive artistike qysh me tregimet e para, dhe punoi tërë jetën në Hollywood, duke realizuar mrreth njëqind skenare dhe dhjetra variante. Mes tjerëve edhe me emra si Orson Welles dhe F. F. Coppola, por këto bashkëpunime nuk dhanë rezultat. Filmi më i famshëm që u bazua në një skenar të tij është komedia ‘Full of Life’, frymëzuar nga romani i tij me të njejtin titull. Porse shumcia e punëve të tij në këtë lëmë ishin për filma të serisë (b). Për faj të këtij angazhimi si shkrimtar me qira në Hollywood, Fante shpesh ndihej i frustruar, dhe ishte i bindur se kjo e pengonte të merrej me letërsi të vërtetë. Dhe sak vepra letrare e Fante-s ngjan relativisht e pakët anipse ai zuri të shkruante qysh i ri, dhe pati një jetë aktive mjaft të gjatë. Ja se ç’shënonte ai me hidhërim te përkushtimi i një kopjeje të ‘Dago Red’, për një shoqe:
“Për Esther, nga kurva e Hollywood-it, artisti i shitur, i përdali letrar, poeti i abortuar – skenaristi i dhier – puthadori i Paramount, që paguhet për të vjelltin e parfumosur të Dorothy Lamour. – Me shpresën se një ditë do mund të shkruaj dedikime më pak të hidhura në ledhorin e një pune me të vërtetë të shkëlqyer. Me dashuri… John Fante.”
*
Te ‘Pyesni pluhurin’, shfaqet personazhi që do e shoqërojë Fante-n në udhëtimin e tij drejt përjetësisë: Arturo Bandini. Doppelganger i qartë i Fante-s, Bandini është protagonist i katër romaneve. Ai sikurse mbarë personazhet fantianë duket se zotëron një lumturi të pathyeshme, që vjen me siguri nga dashuria e familjes që ka gëzuar në fëmini. Kjo dashuri e ruan, sikurse na mbron në dimër dielli që kemi marrë gjatë verës.
Në këtë libër të sagës së Bandini-t njihemi me një të ri italian me ëndrrën e çmendur për t’u bërë shkrimtar, ose siç e quan vetë në libër: kriza e kokëshkretësisë më e gjatë dhe e dhunshme e jetës së tij. Fatkeq në dashuri, dorëshpuar dhe i uritur, rebel dhe zemërbardhë, merakli i së bukurës dhe përçmues i së rëndomtës, narçiz dhe altruist, anti-klerikal dhe ungjillor… Arturo Bandini është një personazh që për nga freskia dhe gjallëria nuk e ka shokun në romanin modern, dhe shumë personazhe të tjerë më të famshëm se ai i bën të duken të lodhur. Por nuk është heroi tipik amerikan që në fund shkapërcen pengesat dhe korr duartrokitje. Asnjëri nga personazhet e ‘Pyesni pluhurin’ nuk del i fituar nga beteja me jetën. E vetmja që fiton është letërsia, mbasi në fund, Arturo ia del të realizojë ëndrrën për t’u bërë shkrimtar. I vetmi që i mbijeton barrës së rëndë të jetës, është arti. Fati ka ekonominë e vet dhe saherë jep me një dorë, merr me tjetrën. Por horizonti i veprës së Fante-s nuk është filozofik e as religjioz, aq sa është mirëfilli letrar dhe estetik.
Bandini është një personazh ku sublimohet i riu që guxon të ëndërrojë, i riu që shpreson se jeta do i japë diçka, dhe kur kjo të ndodhë ai do jetë aty për t’a marrë. Bandini është një monument letrar për të gjithë idealistët e panjohur të botës.
Përgjithësisht veprat e Fante-s janë autobiografike, dhe romansieri fymëzohet lirisht nga ngjarjet e jetës së vet plot tallaze. Por ajo çka përçohet nuk është e dhëna kronologjike a faktike, më shumë se fryma emotive e përvojës së tij jetësore; dhe ajo çka mbetet është një shije mallëngjimi, elegance dhe shprese të zbukuruar nga një frymë ironie në funksion të dashurisë për njerëzimin.
Fante ka vdekur 1983 për shkak të diabetit sidhe për shkak se kishte lindur i vdekshëm. Rroftë John Fante! Dhe fryti më i mirë i shpirtit të tij: Bandini, Arturo Bandini.
përkthyesi: A. C.
Burimi kryesor për të dhënat biografike: Full of Life, A Bioghraphy of John Fante, Stephen Cooper 1999.
