Nietzche

Gilles Deleuze

Nietzsche

Jeta

Libri i parë i Zarathustra-s fillon me tregimin e tri metamorfozave: “si shpirti bahet deve, dhe deveja luan, dhe së mbrami luani fëmijë“. Deveja asht kafsha që bart: bart peshën e vlerave të përcaktueme, barrën e edukimit, të moralit dhe të kulturës. Ajo i transporton në shkretinë, dhe aty shndërrohet në luan: luani thyen idhujt, shkel këto barra dhe kritikon të gjitha vlerat e përcaktueme. Së fundi, luani ka vetinë me u ba fëmijë, pra lojë e fillim i ri, krijues vlerash dhe principesh të reja vlerësimi.
Simbas Nietzsche-s këto tri metamorfoza përmbajnë domethanjen, pos të tjerash, e çasteve të veprës së tij, sidhe të stadeve të jetës së tij dhe shëndetit të tij. Afërmendsh, ndamjet janë relative: luani asht i pranishëm te deveja, fëmija te luani po ashtu; dhe te fëmija gjendet fundi tragjik.

Fridrich Wilhelm Nietzsche u lind më 1844, në presbiteriatin e Ràcken-it, në nji krahinë të Turingjisë të aneksueme prej Prusisë. Nga e ama, sikurse nga i ati, familja përbahej prej pastorësh luteranë. I ati, i përkorë dhe i kulturuem, pastor edhe ai vetë, vdes më 1849 (qullje celebrale, encefalit ose apopleplsi). Nietzsche-n e rrisin në Naumburg, në nji mjedis femnor, me motrën ma të vogël Elisabeth. Asht nji wunderkind: janë ruejtë dezertacjonet e tij, sprovat e tij të kompozimit muzikor. Studion në Pforta, mandej në Bonn dhe në Lipsia. Zgjedh filologjinë klasike kundrejt teologjisë. Por qysh tash filozofija e tundon, me imazhin e Schopenhauer-it, mendimtar vetmitar, “mendimtar privat”. Punët filologjike të Nietzsche-s (mbi Teonjidin, Simonidin, Diogjen-Laertidin) i sigurojnë, më 1869, emërimin profesor filologjije klasike në Universistetin e Bazelit.
Zë fill miqësia me Wagner-in, të cilin e pati tokue në Lipsia, dhë që banojte në çifligun e Tribschenbit, ngat Lucerna-s. Nietzsche pohon se ato qenë vitet ma të bukura të jetës së tij. Wagner asht pothuej gjashtëdhetë vjeç; Cosima sapo i ka mbushë tridhetë: Cosima asht e bija e Liszt-it; për Wagner-in ka lanë muzikantin Hans von Bulow. Kajherë miqtë e saj e thërrasin Arianna dhe sugjerojnë paralelet Bulow-Tezeu, Wagner-Dionisi. Këtu Nietzsche ndesh nji skemë afektive që asht tashma e vetja dhe të cilën do ta bajnë të tijën gjithnjë e ma shumë. Ato ditë të lumtuna nuk janë pa travaje: kajherë Nietzsche ka përshtypjen e papëlqyeshme se Wagner e shfrytëzon dhe ia përvetëson konceptimin e tij të tragjikes; tjeraherë ka përshtypjen e kundërt se me ndihmën e Cosima-s, do t’ia dalë me e çue Wagner-in tek e ajo vërtetë që ai, vetëm, nuk do mundej me e zbulue.
Profesorati i tij e ka çue me u ba nënshtetas zviceran. Merr pjesë si infermjer në luftën e ’70-s. E aty humbet “barrat” e tij të mbrame: nji farë nacionalizmi, nji farë simpatie për Bismarck-un dhe për Prusinë. Nuk mund ta pranojë ma gjatë identifikimin e kulturës me shtetin, as të besojë se fitorja e armëve asht nji shenjë për kulturën. Qysh tash ndërshihet përçmimi i tij për Gjermaninë, dhe pamundësia e tij me jetue ndër gjermanë. Te Nietzsche-ja braktisja e bindjeve të vjetra nuk prodhon krizë (çka prodhon krizë asht ma fort frymëzimi, zbulesa e nji Ideje të re). Problemet e tij nuk vijnë prej heqjes dorë. Nuk kemi asnjë arsye me vu’ në dyshim deklaratat e Ecce Hommo, ku Nietzche-ja pohon se në landë religjioze, qysh at’herë dhe pamvarsisht trashëgimisë së vet, ateizmi i erdh i natyrshëm, instinktiv. Por Nietzsche shpërfundet në vetmi. Më 1871 shkruen Lindja e Tragjedisë, ku tashma Nietzsche i vërtetë mund të ndërshihet nën maskat e Wagner- it dhe Schopenhauer-it : ky libër pritet si mos ma keq prej filologëve. Nietzsche ndihet inaktual dhe zbulon mospajtimin e mendimtarit privat me profesorin akademik. Te e katërta Konsideratë Inaktuale (“Richard Wagner në Bayreuth”, 1875 ) bahen të qarta rezervat mbi Wagner-in dhe i pështiroset përurimi i Bayreuth-it, atmosfera prej kermesse që ka aty, aparati zyrtar i pranishëm, prania e perandorit plak. Dhe miqtë e tij çmeriten përballë asaj çka atyne u duket nji ndryshim i Nietzsche-s. Ai interesohet gjithnjë e ma shumë për shkencat pozitive, për fizikën, biologjinë, mjeksinë. Edhe shëndeti i tij asht prishë, jeton vazhdimisht në prenë e dhembjekresë dhe stomakut, me shqetësime të syve, me vështirësi të foluni. Heq dorë prej mësuesisë. “Sëmundja më zgjidhi ngadalë prej këtyne lidhjeve: më kurseu çdo prishje, çdo hap të dhunshëm dhe përplasës. [ ... ] më dha të drejtë për përmbysjen e plotë të zakoneve të mia” . Dhe tue qenë se Wagner-i ishte nji kompensim për Nietzsche-n akademik, vagnerizmi ra bashkë me profesoratin.

Falë Overbeck-ut, ma besniku e ma inteligjenti ndër miqtë e tij, fiton më 1878 nji pension nga Bazeli. E at’botë fillon nji jetë udhëtimesh: bash si nji hije, tue marrë me qira vendbanime modeste, tue kërkue nji klimë të favorshme, kalon vend më vend, në Zvicër, në Itali, në jugun e Francës. Ndojherë vetëm, kajherë me miq (Malwide von Meysenburg, admiruese e vjetër e Wagner-it; Peter Gast, shkollar i vjetër i tij, muzikant te i cili bazohet për me zëvendësue Wagner-in, me të cilin e bashkojnë dashunia për shkencat natyrore dhe diseksionimi i moralit).
Me raste kthehet në Naumburg. Në Sorrento sheh Wagner-in për herë të fundit, nji Wagner të kthyem në nacionalist të përzishëm. Në 1878 përuron kritikën e tij madhore të vlerave, kohën e luanit, me Njerzor, tepër njerzor. Miqtë e tij nuk e kuptojnë; Wagner-i e sulmon. Por mbi të gjitha, ai po sëmuret gjithnjë e ma shumë. “Mos me mujtë me lexue! Mos me mujtë me ndie muzikë!”. Më 1880 e përshkruen kështu gjendjen e tij: “Nji vuejtje e vazhdueshme, çdo ditë, me orë të tana, nji ndjesi thuejse e njejtë me të zanët e detit, nji lloj paralize që ma vështiros fjalën dhe, si diversion, atake të furishme (gjatë të mbramit kam vjellë për tri netë, lakmoja vdekjen...) Veç të mundesha me e përshkrue zekthin e kësaj gjendjeje, vuejtjen e vazhdueshme që më mbërthen si në darë krye, sy, atë ndjesi të përgjithshme paralize, prej kokës te kambët”.
Në ç’kuptim sëmundja - ose çmendunia - asht e pranishme në veprën e Nietzsche-s. Ajo nuk asht asnjëherë burim frymëzimi. Nietzsche-ja kurrë nuk e ka konceptue filozofinë sikur kjo mund të rrjedhë nga vuejtja, nga sëmundja apo nga ankthi - megjithëse filozofi, tipi i filozofit për të cilin Nietzsche-ja mendojte, njeh nji teprì vuejtje.
Por ai nuk e koncepton aspak sëmundjen si nji eveniment që godet nga jashtë nji trup-objekt, nji tru-objekt. Te sëmundja ai sheh, ma shumë, nji pikë vështrimi mbi shëndetin. "Me optikë të sëmueti me pa kah koncepte dhe vlera ma të shëndosha, ose anasjelltas, prej plotnisë dhe sigurisë së nji jete të pasun me e lëshue shikimin mbi punën e mshehtë të instiktit të décadence – ky ka me qenë ushtrimi im ma i gjatë, përvoja e vërtetë e imja". Sëmundja nuk asht nji impuls për subjektin mendues, por aq ma pak asht nji objekt për mendimin: ajo përban ma së shumti nji intersubjektivitet të mshehtë në gjinin e nji individi. Sëmundja si çmuarje e shëndetit, çastet e shëndetit si çmuarje e sëmundjes: e tillë asht "përmbysja", "shpërngulja e prospektivave", ku Nietzsche sheh esencën e metodës së vet dhe të primjes së tij për nji "shpërçmuarje të vlerave". Tash, pamvarësisht nga aparencat, nuk ka ndërsjellshmëni mes dy pikave të shikimit, mes dy çmuarjeve. Nga sëmundje te shëndeti, nga shëndeti te sëmundja, kjo lëvizshmëni ekziston veçse idealisht, asht nji shëndet i epërm: kjo shpërvendosje, kjo lehtësi në shpërvendosje asht shenj i "shëndetit madhor". Dhe për këtë arsye Nietzsche mundet me thanë deri në fund (pra më 1888): unë jam i kundërti i nji të sëmuri, unë jam thelbësisht i shëndoshë. Do evitojmë së kujtuemi se gjithçka përfundoi keq. Ngase Nietzsche i bamë i marrë asht bash Nietzsche që e ka humbë atë lëvizshmëni, atë art të shpërvendosjes, i cili nuk mundet ma me e ba, për të mirën e shëndetit të tij, sëmundjen nji pikë vështrimi mbi shëndetin. Te Nietzche gjithçka asht maskë. Shëndeti asht nji maskë e parë për gjeniun e tij; vuejtjet e tij janë nji maskë e dytë; për gjeniun e tij dhe për sëmundjen e tij. Nietzsche nuk beson te unjisia e nji Un-i dhe nuk e ndien: marrëdhanie të imëta fuqie dhe çmuarje, mes “un-esh” të ndryshëm që mshehen, por që shprehin edhe forca të nji natyre tjetër, forca të jetës, forca të mendimit. – ky asht konceptimi i Nietzsche-s, mënyra e tij e të jetuemit. Wagner-in, Schopenhauer-in, dhe njësoj Paul Rée-n Nietzsche i ka jetue si maska të vetat. Dhe mbas 1890, disave nga miqtë e tij u ndodh të mendojnë se marria asht për të nji maskë e mbrame. Ai pat shkrue: “Dhe ndonjiherë vetë marria asht maska që mshehë nji dije fatale dhe tepër të sigurt”. Me të vërtetë ajo nuk asht, por nuk asht vetëm sepse tregon momentin kur maskat, reshtin së komunikuemi dhe së zhvendosuni, përzihen në nji ngurtësi vdekjeje. Ndër faqet ma të bukura të Nietzche-s janë bash ato ku ai flet për nevojën e të maskuemit, për virtytshmërinë dhe pozitivitetin e maskave, për instancën e tyne të mbrame. Duer, veshë, sy ishin bukuria e Nietzche-s (ai u gëzohet veshëve të tij, i konsideron veshët e vegjël si nji labirint i mshehtë që çon për te Dionisi.) Por mbi këtë maskë të parë, fill nji të dytë, të përkryeme nga musteqe të stërmëdhaja. “Jepmë, jepmë, të lutem... – Çfarë, pra? – Nji maskë tjetër, nji maskë të dytë”.

Nietzsche e ka vazhdue mbas Njerëzor, tepër njerëzor (1878) iniciativën e tij për kritikë totale: Udhëtari dhe hija e tij (1879), Aurora (1880). Përgatit Shkenca gazmore. Por del në pah diçka e re, nji galdim, nji mbibollëk: a thue se Nietzche asht projektue deri te nji pikë ku çmuarja ndërron kahje, e ku sëmundja gjykohet prej të naltit të nji shëndeti të ndryshëm. Vuejtjet e tij vazhdojnë, por shpesh të dominueme nga nji “entuziazëm” që bie mbi vetë trupin e tij. Nietzche jeton atëbotë momentet e tij ma ekzaltuese, të lidhuna me nji ndjenjë kërcënimi. Në gushtin e 1881 në Sils-Maria, përgjatë liqenit të Silvaplana, ka frymëzimin e Zarathustra.. Mes 1883 dhe 1885 shkruen katër librat e Zarathustra-s dhe grumbullon shënime për nji vepër e cila duhej me qenë vazhdimi. Ai e çon kritikën në nji nivel që s’asht arritë kurrë ma parë; e ban armën e nji “shpërçmuarje” të vlerave, Jo-ja në shërbim të nji pohimi të epërm.(Përtej së mirës dhe së keqes, 1886; Gjenealogjia e moralit, 1887.) Kemi metamorfozën e tretë: ose t’bamunit-fëmijë. Gjithsesi ndjen ankthe, jeton kundërshtì. Në 1882 pati aventurën me Lou Andreas-Salomé. Kjo vajzë e re ruse që jetojte me Paul Rée iu bakesh Nietzsche-s sikur ishte dishepulle ideale, e denjë për dashuni. Tue ndjekë nji skemë afektive që kish pasë rast edhe ma parë me vu’ në zbatim, Nietzsche e lyp për grue, me ndërmjetësimin e mikut. Nietzche ndjek nji andërr: tue qenë ai vetë Dionisi, do marrë Arianna-n me miratimin e Tezeut. Tezeu asht “njeriu i epërm”, nji imazh atnor, çka Wagneri kish qenë dikur për Nietzsche-n. Por Nietzche nuk pati guxue me e lypë haptazi Cosima-Arianna-n. Te Paul Rée, e ma parë ndër miq të tjerë, Nietzsche gjen do Tezenj, etën ma të rinj, ma pak impresionues. Dionisi asht epror karshi njeriut të epërm, sikurse Nietzche asht epror karshi Wagnerit; aq ma shumë pra Nietzsche qenka epror karshi Paul Rée-s. Asht fatale, asht e qartë, që nji fantazëm e tillë të çon te dështimi. Ariana parapëlqen gjithëherë Tezeun. Malwida von Mayerenburg si chaperon, Lou Salomé, Paul Rée dhe Nietzsche formojnë nji kuartet të çuditshëm. Jeta e tyne e përbashkët përbahej nga grindjet e pajtimet. Elisabeth-a, motra e Nietzsche-s, posesive dhe xheloze, bani çmosin që të ndaheshin. Dhe ia doli: Nietzsche nuk qe në gjendje as me u shkëputë prej së motrës dhe as me zbutë rreptësinë e gjykimeve në drejtim të tij (“personat si ime motër janë pashmangshëm kundërshtarë të mënyrës sime të menduemit dhe të filozofisë sime, kjo bazohet mbi natyrën e përjetshme të gjanave...”, “shpirtnat si yti, motra ime e ngratë, unë nuk i due”, “jam thellësisht i lodhun nga llafet e tua të paturpshme moralizuese...”) Lou Salomé s’e dashurojte Nietzsche-n; ndodhi që ma vonë, ajo të shkruente nji libër shumë të bukur mbi të (F. Nietzsche, 1884).
Nietzche ndjehet gjithnjë e ma shumë i vetmuem. Merr vesht vdekjen e Wagnerit, çka riaktivizon te ai imazhin e Ariana–Cosima-s. Në 1885 Elisabeth-a martohet me Förster-in, vagnerian, antisemit, nacjonalist prusjan. Förster ka me shkue në Paraguaj për me themelue nji koloni arianësh të pastër. Nietzche nuk merr pjesë në dasëm dhe asht indiferent karshi këtij kunati kabà. Ai i shkruen nji tjetër racisti: “Lutem reshtni së dërguemi botimet tueja, druej për durimin tim”. Te Nietzche ndjekin njena-tjetrën në mënyrë përherë e ma të ngjeshun, momentet e euforisë dhe momentet e depresionit. Kajherë gjithçka i duket “e shkëlqyeshme”: rrobaqepësi i tij, ushqimi, mikpritja e gjindes, tërheqja që ai beson se ushtron nëpër dugaja. Kurse shpesh mbërthehet nga dëshpërimi: mungesa e lexuesve, nji përshtypje vdekjeje, tradhtia.
Dhe vjen viti i madh, 1888: Perendimi i idhujve, Rasti Wagner, Antikrishti, Ecce Homo. Ndodh bash sikur aftësitë krijuese të Nietzsche-s të acaroheshin, të merrshin nji vrull të ri para rrëzimit përfundimtar. Ndryshon edhe toni, në këto vepra mjeshtrije të madhe: nji dhunë e re, nji humor i ri, si aktori komik i mbinjeriut. Nietzsche i ndërton vetes nji imazh botnor, kozmik, provokues (“nji ditë kujtimi i nji diçkaje të hatashme do lidhet me emrin tim”, “veçse tue fillue nga unë ka politikë të madhe mbi tokë”); por, edhe, ai përqendrohet bash mbi atë momonet, shqetësohet për nji sukses të menjëhershëm. Kah fundi i 1888-s, Nietzche fillon me shkrue letra të çuditshme. Strindberg-ut: “Kam mbledhë në Romë nji asamble princash: due me e çue në pushkatim Kaiser-in tonë rimak. Mirupafshim! Sepse do shihena prapë! Une seule condition: Divorçons... Nietzche-Cäsar.”
Më tre janar në Torino vjen kriza. Shkruen edhe njapak letra, nënshkruehet Dionisi, ose i Kryqëzuemi, ose në të dy mënyrat. Cosima Wagner-it: “Ariana, të due. Dionisi.” Overbeck ia beh në Torino dhe gjen Nietzche-n të tronditun, të tejacaruem. E rikthen si furtuna në Basel, ku Nietzche lejon qetësisht ta mbyllin. Diagnoza asht “paralizë progresive”. E ama kujdeset që ta transportojnë në Jena. Mjekët e Jena-s parashtrojnë hamëndësimin e nji infeksioni sifilitik, që datuekësh 1866. (Bahet fjalë për nji deklarim të Nietzche-s? Ende rimak, i rrëfen mikut Deussen nji aventurë kërshëritëse ku na e paskej pështue nji piano. Nji tekst i Zarathustra, “Nëpër hijet e shkretëtinës”, duhet të merret në konsideratë nën këtë kandveshtrim.) Kajherë i qetë, kajherë në krizë, duket se ka harrue gjithçka nga vepra e tij; akoma ban muzikë. E ama e merr ngat vetes; kah fundi i 1890-s e motra Elisabeth asht kthye nga Paraguaj. Përparimi i sëmundjes vazhdon ngadalësisht, deri në apati, në agoni. Vdes në Weimar në 1900.

Pa pasë siguri absolute, diagnoza e paralizës së përgjithshme asht e besueshme. Çashtja shtrohet ma shum në këto trajta: simptomat e 1875, të 1888 a përbajnë nji kuadër klinik të njejtë? A bahet fjalë për të njejtën sëmundje? Mbase po. Pak randësi ka a bahet fjalë për marri, ma fort se për psikozë. E pamë në ç’kuptim sëmundjet, edhe màrrija, qe e pranishme në veprën e Nietzsche-s. Kriza e paralizës së përgjithshme shënon momentin ku sëmundja del nga vepra, e ndërpret, dhe ia ban të pamujtun vazhdimin. Letrat e mbrame të Nietzsche-s janë dëshmia e këtij momenti të skajmë: edhe ato i përkasin veprës së tij, akoma bajnë pjesë. Gjatë gjithë kohës që Nietzsche pati artin me shpërvendosë perspektivat, prej shëndetit tek sëmundja dhe anasjelltas, ai ka gëzue, sado i sëmurë të ketë qenë, nji “shëndet madhor” që mundësojte veprën. Por kur i iku duersh ky art, kur maskat u ngatërruen me atë të nji paljaçoje, të nji bufoni, nën trysninë e nji procesi organik a tjera gjaje, atëbotë sëmundja vetë u përzie me qëllimin e veprës (Nietzsche pati folë për marrinë si nji “zgjidhje kronike”, si nji bufoneri e mbrame).
Elisabeth-a i ndihu së amës me u kujdesë për Nietzche-n. Ajo bani interpretime përdëllyese për sëmundjen dhe i drejtoi qortime të ashpra Overbeck- ut, i cili u përgjigj me dinjitet të madh. Pati edhe merita të mëdhaja: bani çmosin për me sigurue përhapjen e mendimit të vllaut, për organizimin e Nietzsche-Arkiv në Weimar. Por të gjitha këto merita asgjasohen para tradhtisë së epërme: me u rrekë me vu’ Nietzchen në shërbim të nazizmit. Pjesë e mbrame e fatalitet të Nietzsche-s: e afërmja abuzive që figuron gjithëherë në krah të çdo “mendimtari të namun”.


Perktheu Titius Tahirson