Që Panairit t’i vijë
era qytet, duhet që libri të jetë libër (nga faqosja, tek grafika, tek cilësia
e tekstit emr.), panairi të jetë
panair (shkrimtarët të buzëqeshin, çmimet të përgjysmohen, të ligjërojnë aktorët
me zërin më të mirë) dhe lexuesi të jetë lexues (kureshtar pikësëpari, i
natyrshëm dhe me aftësi përqëndrimi edhe në mjediset më të zhurmshme). E kotë me u ankue se nuk përqëndrohesh
dot, lexuesi i vërtetë lexon në zhurmën e televizorit, të tramit e të metrosë.
Për mendimin tim dy të parat janë në horizontin
e pritjeve të largëta. Por lexuesin e kemi.
Pavarësisht se shumë shkrues, që e kanë mbyllë
me leximet në fillim të viteve ’90, do të ngulmojnë se ahere lexohej më shumë.
Optika e tyre është jashtë fokusit historik, pasi asokohe kishte shumë më pak
tituj dhe ata pak lexoheshin më shumë. Edhe atëherë kishte libra të detyrueshëm,
si librat e diktatorit, por këta ishin për syrin e keq e nuk merrnin nga drita
e syve të lexuesit. Ata që e lavdërojnë atë kohë, lavdërojnë në fakt rininë e
vet dhe këtë mund ta bëjë kushdo: me lëvdue kohën kur ndiheshe i freskët dhe i
perceptoje gjërat pa mbiven-dosje.
Situata e librit si shumica e situatave jetësore,
asokohe ka qenë e përqëndruar. Tani është hallakatur (dikush thotë
shpartalluar). Shumë shkrimtarë të realizmit socialist i kalonin pa frikë
tirazhet 20 000 kopje, që sot nuk i mbërrin i gjithë produkti vendas i marrë së
bashku. Na duket se më fatlumët kanë qenë shkrimtarët për fëmijë, që për nga
niveli i receptimit bashkarendnin me klasikët e lejuar, e madje nuk kishin
detyrime të rënda vetëçensurimi, çka, një pjesë të tyre i bën të lexueshëm edhe
sot. Ajo çka e kushtëzon praninë e tyre në historinë e letrave shqipe, është
fakti se kopjonin pa kursim nga shkrimtarët e huaj të papërkthyer deri atëherë.
Pra i shpëtonin edhe vetëçensurës më legjitime të shkrimtarit, asaj mos me
kopjue.
Thamë se i gjithë produkti vendas nuk i mbërrin
tirazhet e një shkrimtari të vetëm të kohës, por a do të thotë kjo se lexuesi
ka vdekur?! Aspak. Leximi tani është diversifikuar. Në një mënyrë jo-drejtvizore,
qendër-ikëse dhe problematike, lexuesi shqiptar është emancipuar. Madje sot, për
nga sasia e koha që merr, leximi është aktiviteti kryesor i rinisë. Nuk quaj e
nuk kam pse të quaj lexim vetëm atë refleksivin, leximin e librave të mirëfilltë
me dimension historik. Lexim është edhe ai i rrjetit informativ global, kur vetë
prania e librave është më e madhja e imagjinueshme. Nuk ka bibliotekë
Aleksandrie që të krahasohet me internetin, pavarësisht se katalogimi lë për të
dëshiruar, e se në pamje të parë, net-i duket një lëmsh virtual.
Neti i ka bërë lexues e shkrues në disa gjuhë edhe
do invididë që më shumë se me librin dukeshin se kishin lidhje me qelinë. Interneti
ka alfabetizuar do fytyra që mund të jenë të skeduara edhe nga Interpoli.
A e dëmton kjo librin?! Not at all.
As leximi i librit limonatë nuk e dëmton
leximin. Krijon ç’është e vërteta probleme hapësire nëpër libaritë e ndryshme,
ku librave të hollë ju merret fryma nga Svevat e Danielat, a mbreti tyre libërpaku
Den. Po pavarësisht se në libraritë librave të hollë ju merret fryma, ato kanë
frymëmarrje shumë të gjerë në shkolla. Botuesit vetëm ankohen, se atë zanat kanë,
po nuk di të ketë dështuar ndonjë botues tek ne, me përjashtim të ndokujt që e
kanë dështuar me konjuktura politike.
Klasikët vazhdojnë t’u japin bukë. Të kesh Kafkën
do të thotë një vilë në bregdet, të kesh shkrimtarët prodhimtarë si Dostojevskij
do të thotë të kesh qetësi ekonomike. Nuk di të ketë mbetur ndonjë kopje nga
librat e klasikëve që kam bërë unë, stokun ma kanë krijuar ata që kinse ishin më
të shitshëm.
Nuk kemi stok Dantje, Lajbnici, Pesoe, Xhojsi,
kemi stok limonate. Kur të vijë vera, me pak akull mund ta shesim prapë.
Merita është krejtsisht e lexuesit. Lexuesi është
më pararojë se të vetëquajturat pararoja, dhe është i vetmi faktor me mendje të
hapur, në tregun tonë akoma të mbyllur. Horizonti tij është evropian, para se
terreni të jetë evropian.
Në të gjithë qerthullin e kulturës, vetëm
lexuesi e bën pjesën e vet në mënyrë të përsosur, me fisnikëri.
Tani duhet të shprehim rezervat për klasën tonë
intelektuale. Që ankohet për lexuesin, pa i dhuruar atij libra të mirë. Pra
ankohen a priori. Dikur këso faunë njerëzore, meritonte pasthirrmën: sa i këndueshëm.
Janë të këndueshëm këta që akohen për këndonjësin.
Ka një lloj skizofrenie në përjetimin privat
dhe atë publik të shqiptarisë së sotme. Në privat shumica e figurave tona
publike janë njerëz të respektueshëm e të këndshëm, por kushedi pse ju është
mbushur mendja se publikja është banjo.
Sa hijelehtë është Tupja po ta frekuentosh
personalisht, kurse në publik bën si dandy i thekur erotoman, kinse para këtij
do skuqej edhe Markezi de Sad. Sa dashurues i përunjur i librit është Bakalli,
por bën një emision të tërë për “Shoqërinë e Spektaklit” dhe nuk e përmend
librin, as autorin se hajt më përkthyesin e tij. Sa i ‘bardhë’ është Tufa në
caqet e jetës familjare dhe sa desktruktiv është konstruktiviteti i tij
klanor?!
Po botuesja e Selmonit, përse i bën aq shumë
rekalmë libri në shkrimin e saj në vdekje të intelektualit të mirëfilltë që e
la atë përkthim përgjysmë?
Ç’kanë që nuk heshin kurrë këta rob?!
Përse në private janë njerëz, kurse në publike
bëhen figura karikatuale?!
Publikja tek ne është akoma skandaloze, ngaqe
akoma s’e kemi kuptuar se është e jona, se publikja jemi ne, nuk janë të tjerët,
të huajt. Akoma “të vret opinioni”, akoma hyu jonë janë “të tjerët”. Akoma se
kemi kuptuar se Shqipëria nuk bëhet jashtë shtetit, por bëhet në Shqipëri!! Ja
pra optika jonë provinciale… Ja pra kulti ynë i verbër i “tjetërsisë”!!
Me se luftohet kjo optikë, në mos se me
iluminizëm?! Njëqind vjet mbasi iluminizmi shqiptar u kurorëzua me pavarësi
(çka se të pjesshme), nuk kemi më iluministë. Njëqind vjet ‘later’ kush të lë
me qenë individ?! Thua se fakti që ke lindë shqiptar ta paska heqë këtë të
drejtë qysh në djep. E si mund të krijohet një qytetari e re pa
individualizmin? Pa shtresën e mesme,
farishtën e individit?!
Pse vazhdojnë të kërkojmë kthime eshtrash,
kthimin e kockave, këtë fetishizëm makabër dhe nuk kërkojmë kthimin e frymës?! Lërini
eshtrat të prehen të qeta atje ku janë, se nëntoka nuk është e ndarë me shtete!
Kërkoni të ktheni frymën se ajo u duhet të gjallëve.
Unë personalisht do të kërkoja ditë e natë
kthimin e frymës iluministe… Por edhe ata që kthehen nga jashtë na sjellin
idiosinkrazina, marrina, vijnë me kultin e “të tjerëve” të përforcuar, të
sofistikuar, perfeksionuar… Dhe bëhen
pjesë luftarake e luftës.
Për mendimin tim lufta sot tek ne nuk është mes
qytetit e fshatit, pasi qytet realisht nuk ka. Është një luftë mes fshatit e
fshatit, se gjithmonë luftat bëhen mbrenda familjes, se aty është terreni legjitim
e i garantuar i pushtetit. Është një luftë vëllazërore pra pa pikë mëshire, mes
fshatit që korruptohet dhe fshatit të robëtohet. Dhe qyteti (ai mish-mash i institucionalizuar
që quhet qytet) jep verdiktin, në formë dekorate a karriere. Fshati që
korruptohet është ai fshat që është fizikisht afër me qytetin dhe ia kopjon
shumë shpejt veset, e vetmja gjë që rroket aty për aty. Fshati që robëtohet është
fshati që punon, pak i izoluar, pak autarkik, pak vetëgjyqësor, por ky fshat ka
thuajse të gjithë mjaltin e shqiptarisë, individualizmin tonë. E tija është
Shqipëria e traditës, ajo e dyerve të mira.
Nuk e kam personale kur them se është Koço
Devole nga njëra anë dhe Agron Llakaj nga tjera. Është fshati individualist dhe
autoironik, fshati inteligjent i memories narrative, dhe fshati papagall nga
ana tjetër, fshati imitues, që nganjëherë bën sikur edhe mendon, duke shprehur
edhe konsiderata politike.
Qyteti jonë ja jep të gjitha votat fshatit mim,
fshatit lul, dhe tregon nivelin e vet me këtë vlerësim.
Koço devolliut i japim duart. Të zgjuarit i japim
rrugat. Atij që bëri “Gjuetinë e fundit” komedinë e kthjellësisë dhe tragjedinë
e aberracionit, i jepet “ekspulsioni”, në një kohë që figura si ai janë
elegante edhe fizikisht edhe mendërisht për t’i pasur në sofrat televizive.
I gjithë strumbullari është tek tjetërsia, koncept
i alienuar me kohë. I tutemi, a thua se tjetërsia dhe njerëzorja janë temra antitetike.
Ndërkaq mendohet se ekziston vetëm një
tip fshati shqiptar e s’ka as mund të ketë tjetër.
Kur hyn në audiotekë e kërkon Vaçen a Nexhmije
Pagarushën, të thonë: “me na falë ta marrsha, por kena vetëm muzikë katundarësh”.
Po pse Vaçja e Pagarusha a nuk përfaqësojnë fshatin, mjaltin e fshatarësisë autentike
shqiptare? Dhe përse duhet të blejmë këto katundarët që kopjojnë majmunçe, kur
kemi këto të tjerat që burojnë si kroje e që të zbukurojnë shtëpinë?
Në luftën mes fshatit burimor e fshatit majmun,
qyteti i mirëfilltë do të krijohet vetëm kur mbasi të fitojë fshati fisnik. Atëherë
do të pranohet edhe tjetërsia si përmasë publike e të qenit.
Ditën kur shqiptarët ta kuptojnë (me Artur
Rembonë) se edhe uni është një tjetër, atëherë do të hyjmë në modernizëm. Por
lexuesi ynë, që pikërisht kontaktin me tjetërsinë kërkon e kultivon, ia ka mbërritë
tashmë kësaj.
