Intervistë imagjinare me Skënder Drinin

- Cilin libër kishe me marrë me vedi në udhtimin e fundit?

Komedinë njerëzore të Balzakut.

- Po Komedinë Hyjnore?

Të gjithë jetën time u mundova të njoh njerëzit, dhe dua ta vazhdoj përpjekjen, meqë jetën s'e vazhdokam dot.

- Po me Komedinë njerzore a njohim ma mirë komedinë si zhanër apo njerzimin si fabrikë komedish?

Njerëzimi është komik. Kurse njeriu në vetminë e tij është thelbsisht tragjik.

- Po Balzaku?

Balzaku duke qenë njeri dhe njerëzim njëkohësisht është tragji-komik.

- Ju nuk besoni në jetën e përtejme?

Unë besoj te jeta ime. Te ata që e duan jetën. Jeta e përtejme në ekzistoftë ka për të qenë me detyrim e përcaktim metafizik, pra jo e imja.

- Kshtu flet ekzistencialisti.

Po flasim për jetën si ekzistencë, jo për jetën biologjike.

- Pse ky sens pronësie, te një njeri që s'beson tek prona?

Jeta ka pronësi. I përket të zotit qysh në lindje, madje edhe para se të lindi. Nuk kemi tjetër përpos kohës, brenda të cilës jeton edhe i pastrehu, thotë një Makiavel spanjoll.

- Pse dështoi Rilindja kombëtare?

Sepse poetët nuk e bëjnë dot shtetin. Makiaveli thotë më jepni shtetin dhe t'ju bëj kombin. Grekët e bënë kombin duke u nisur nga shteti. Ne jemi kombi më i vjetër në Evropë dhe nuk e kemi bërë akoma shtetin.

- Jemi komb i ndamë.

Ne i kemi mësuar të tjerët si të na ndajnë. Kshtu kemi ndarë mjerimin.

- Përkthimi?

Shkrimtari nuk duhet të përkthejë. Do të gjendet vazhdimisht nën çekanin e stilit të tjetrit. Kjo është fatale për stilin e tij.

- Kshtu asht nse e konsiderojmë përkthimin punë në kuptimin marksist. Por stili asht në gjak.

Atëherë përkthimi ia hollon gjakun shkrimtarit.

- Po Noli?

Nolin e shpëtoi muza dhe muzika. Ai përktheu shqip në një kohë që s'dihej a do të kishte Shqipëri.

- E pshtoi Faiku!?

Faiku ishte një dendi, tepër gjenial që t'ia dinte vlerën punës. Ishte Noli që, me punë, e shpëtoi vizionin e Faikut.

- Po tash a kemi Shqipni?

Tashti nuk jemi pa gjë.

- Kongresi i '72shit vendosi nji shqipe ku nuk pasqyrohet ma shum se çereku i kombit e letërsisë sonë. Kushdo që s'asht i zoti i ksaj gjuhe konsiderohet katundar. Lasgushi refuzoi ta firmoste me shprehjen "unë nuk e firmos këtë kartë palaçosh". Çka asht nji gjuhë që s'e ka bekimin e poetit?

Kongresi vendosi drejtshkrimin. Të jeni të sigurt se mos të ishte bërë asokohe, edhe tani pa drejtshkrim do të ishim. Shqipja nuk ka fund as ka pse të ketë.

- Po gegnishtja? A asht nji shqipe tjetër?

Asnjë nga lëvruesit e sotëm të gegnishtes s'më ka bindur, deri kur lexova një përmbledhje me poezi të Ledia Dushit. Gegnishtja është shqipja e poezisë.

- Nji shkrues me të cilin baj debat prej vitesh, kur ishte mysafir i nji familje arbëreshe në Romë, u mundue t'iu msonte atyne drejtshkrimin zyrtar, harronte se atyne s'iu ngjisnin "ç-ëhat" e "xh-ëhat", dhe shkurt la namë, tue u ba mysafir arrogant dhe i bezdisshëm, shkurt "zyshë".

Poezia e arbëreshëve është më e pastër dhe më e pasur se çdo shkollë. Domethënë është shkollë më vete, ku ne mund të hyjmë si nxënës e jo si mësues.

- Njiherë nji mik i përbashkët po ankohej se poetet shqiptare nuk kanë gjoks. Juve i njihni ato. A mund të na e konfirmoni këtë konstatim?

Do t'i pyes njëherë a kanë gjoks, se të them të drejtën gjithë këto vite nuk më ka shtyrë kurioziteti t'i shoh në këtë aspekt.

- Juve jeni socialist?

Jam realist. Në leximet e mia të pafundme nuk kam gjetur inteligjencë më të kulluar se Engelsi. Në luftën e dytë botërore do t'isha antifashist, ergo i majtë.

- Juve jeni antiklerikal. Si Migjeni. Tregojnë se Milloshi i tallte murgeshat kur i shifte kah kalojshin para Kafes së Madhe.

Antiklerikal janë vetë klerikët. Unë jam shkrimtar. Kam vizionin tim. Nuk i duroj atavizmat. Migjeni ishte modern. Kthjellësia e tij mendore akoma na e tërheq vëmendjen nga problemet reale.

- Po fjalët e Migjenit a duhen marrë tekstualisht, apo si metafora? Mjerimi për të cilin flet ai nuk shkulet kurrë ngaqë asht ma shpirtnor se ç'e imagjinojmë. Debati i vjetër forma apo përmbajtja? Cila e përcjell tjetrën...? A mund të thomi se janë e njejta gja?

Nuk janë e njëjta gjë. Migjenin e marrim tekstualisht se ai tekst ka lënë. Përmbajtja është limfa.

- Njiherë jam prishë me nji shok vetëm se ju kam konsiderue pjesë e shkollës së sotme shkodrane. Juve nuk ishit as katolik dhe as shkodran, e kjo e çoi në qark të shkurtë lexuesin e ish-shokun tem.

Mund të më kenë marrë për antikatolik e antishkodran, por letërsia ime e pasqyron artistikisht Shkodrën me të gjitha dritë-hijet e saj. Me realizëm. Këtu është vendosur pjesa më e mirë e jetës dhe e letërsisë sime. Sakrifica ime... dhe sacrum facere domethënë të bësh diçka të shenjtë.

- Shkodra i ka dhanë kaq shum letërsisë kombtare sa më duket absurde që në gjuhën e quejtun letrare, nuk pranohet as paskajorja, kjoftë edhe për hir të Shkodrës?

Paskajorja është një kalë troje, ajo e merr kalanë nga brenda, po hyri ajo shkatrrohet standarti.

- Juve keni qenë aktiv në ndërtimin e socializmit.

Kam punuar. Koha vetëm i ka konfirmuar idetë e mia. Koha korrigjon vetveten. Idetë mbesin. Puna vazhdon.

- Kam bindjen se njeriu nuk mund të ndërtohet, po u mundove me e ndërtue (me inxhenieri sociale), e shkatrron. Duhesh me i krijue kushtohet që ai me ndërtue veten.

Njeriu ndërtohet. Nuk ndërtohet me baza ideologjike, por me baza humaniste. Pra me bazat që ka vendosur vetë njeriu. Paqja ndërtohet mbas luftës. Humanizmi nuk është anarkizëm. Energjitë e pakanalizuara nëpërmjet punës, ato po, janë destruktive.

- Po liria?

Liria është alibia që ka i ligu për të shtypur të dobtin. Ç'është një vend që të jep liri, po nuk të jep punë??!

- Po sikur kafshët të lexojshin cili do të ishte shkrimtari i tyre i preferuem?

Xhek London.

- Ma parë se Ezopi apo La Fonteni?

Edhe më parë se Anderseni. Londoni nuk shkruan alegori. Kafshët e tij janë kafshë, nuk janë njerëz të maskuar.

- Nuk keni qenë kurrë purist në gjuhë? Përkundër trendit të kohës.

Si mund ta konsideroj turke një fjalë që shqipja e ka përvetsuar prej 500 vjetësh. Apo sllave një fjalë që e përdorim që nga mesjeta. Imagjinoni sikur të gjitha gjuhët të eliminonin huazimet, do të mbeteshin më lakuriq se mbreti i Andersenit. Këta që duan t'ia ndërrojnë emrin Velipojës e gjoja t'ia shqipërojnë, kujtojnë se historia arnohet. Se kështu e kanë edhe formimin, me arna gjithandej.

- Jeni shahist shum i fortë, pavarsisht se lueni pa mbretneshë, dhe në nji moment të caktuem kemi pasë bindjen se sikur të pranojshit me luejtë me damë juve do t'ishit i nivelit kombtar.

Jam koherent me filozofinë time. Pa damë. Ka që lozin pa tabelë, ka që lozin mendsh, unë loz pa damë.

- Më kanë tregue se njiherë, në Shkodër, te nji klub i sheshit "Dy Prilli" besoj, dikush, nji stjuardesë ju asht afrue mbasi ka zbritë nga nji makinë lukzose dhe ju ka dorzue nji çantë me togje dollarësh amerikanë. Me fjalët: kto janë për ju zoti Drini. Juve nuk i pranuet!? A ju ngacmoi kureshtja prej kujt vinin? Mos ishte nderim për nji favor të vjetër? Kjo bani xhiron e rretheve letrare dhe të gjithë thoshin pse s'i mori të m'i jepte mue.

I thashë se kur të kem nevojë mund t'i marr, por për momentin nuk kisha nevojë. Nuk e vrava mendjen se nga "më" vinin. Këto janë gjëra që ndodhin nëpër librat e mi, dhe jam i familjarizuar me 'to. Jeta krijuese të familjarizon me të gjitha të mirat e të këqijat, e realisht këto s'kanë pse të ndodhin më. Mund të rrinë edhe në raftin e mundësive dhe ne s'na prish punë. Sa për reagimin e rretheve letrare, këto janë engletisje. Ai që do t'i zgjidhë hallet nuk pret një çantë nga qielli, e edhe po i ra ajo çantë, nuk ka për t'i zgjidhur falë hapjes së saj. Hall problemi e hall zgjidhja. U kthye në thashethem kjo ndodhì, në engletisje provinciale. Edhe unë kam engletisjet e mia. Askush s'di të engletiset më mirë e më bukur se asketi.

- Cili asht kryekushti për me pasë letërsi të madhe?

Duhet një epokë e madhe, një gjuhë të cilën e tashmja e kthen në madhështore. A mbase është gjuha që ia jep madhështinë së tashmes. Probleme të mëdha sociale.

- Po kshtu i bjen që Afrika me pasë shkrimtarët ma të mdhej?

I ka, por thjesht nuk e ka kuptuar akoma. Nuk u është zgjuar gjuha akoma. Nuk e dijnë ende sa madhështore është Afrika. Afrika e shenjtë!

- Për kontributin në fushën e letrave, përpos çmimeve dhe mirënjohjeve të tjera, shkodranët dishrojnë me ju dhanë lavdin "shkodran i vjetër".

Jam shkrimtar shqiptar. Kurrë s'i kam bërë kortë Shkodrës, as Shkodra s'më ka bërë lajka. Nëse Shkodra ma respekton veprën, unë me vepër e kam respektuar. Migjeni e ka quajtur Shkodrën dashnorja e moteve, dhe nëse Shkodra m'i ka hedhur ndonjëherë sytë, unë e kam dashur atë me vesh, me dëgjim, dhe me kriter, me kritikë. Dhe me nuhatje sigurisht. Jam një dashnor realist. Ndonjëherë dhe e kam prekur, ndonjëherë më ka prekur.

- Ishte knaqsi me pi kto cigare me duhan sheldije të dredhun në këtë kuvendim imagjinar.

Nganjëherë edhe helmi është kënaqësi, me dozat e duhura sigurisht.

Skëndër Drini, shkrimtar shqiptar

Voskopojë 1935 – Shkodër 2014

bisedoi Matrapapupa