RRENAT E ISMAIL KADARESËNga Alessandro Leogrande
Alessandro Leogrande ka lindë në Taranto e jeton në Romë. Zavendësdrejtor i revistës së përmuejshme “Lo Straniero”, bashkëpunon me “Corriere di mezzogiorno”, “Nuovi argomenti”, Radiotre. Ka botue veprat studimore: Un mare nascosto, Le male vite. Storie di contrabbando e di multinazionali, Nel paese del vicerè. L’Italia tra pace e guerra. Si dhe ka kurue antologjinë Il pallone è tondo, nji antologji me shkrime mbi degjenerimin e sportit ma të dashtun prej italianëve.) Ma se pesëmbëdhetë vjet mbas ramjes së regjimeve komuniste të Europës qendrore dhe lindore, raporti me kujtesën e atyne fakteve, dhe me dekadat e gjata të shtypjes që i kanë parapri, asht akoma i shenjuem nga nji ambivalencë e fortë. Nji harresë e përgjithshme gërshetohet me shpërthime të rralla kujtimesh dhe përkujtimesh dhe, shpesh, raste editoriale dhe polemika kulturore rinxjerrin në pah zane, indiskrecione, themethasha mbi përfshimjen a jo të këtij apo atij intelektuali, shkrimtari, poeti me këtë apo atë regjim. Disidentët e orës së parë, dihet, kanë qenë, sidomos në vendet ballkanike, relativisht pak. Të shumtë janë amà ata që janë orvatë të fitojnë nji kredibiliet minimal, politik e moral, në muejt e nxehtë të dyvjetshit 1989-91 dhe në vitet në vazhdim, tejet të përhimë, të post-komunizmit.
Nji përmbledhje dokumentesh të botueme për së pari në Oksident përban Dosjen Kadare. Vëllimi asht botue në Francë, nga Editións Odile Jacob, dhe asht kurue nga Shaban Sinani. Çashtja që po marrim në shqyrtim asht mjaft paradigmatike për raportin mes kujtesës, intelektualëve dhe regjimeve të kalueme në Europën e Lindjes. Por, në të njejtën kohë, asht nji affaire boll e pazakontë: si për shkrimtarin në fjalë, Ismail Kadarenë, si për vendinlindjen e tij, Shqipninë.
Kadare asht nji ndër emnat ma të njohun mes shkrimtarëve të Europës së Lindjes. Prej ma se pesëmbëdhjetë vjetëve jeton në Paris, të gjithë librat e tij janë përkthye sistematikisht nga shqipja në frengjisht, dhe nga frengjishtja në të gjitha gjuhët kryesore. Ka fitue shum çmime dhe ka qenë ma se nji herë kandidat për Nobel. Ka shkrue shum romane, mbi të gjithë Kasnecët e shiut (1972, mbi luftat kundër perandorisë osmane) dhe Gjeneralin e ushtrisë së vdekur (1963, mbi ushtarët italianë të vdekun në Shqipëri përgjatë luftës së Dytë botërore), tue përdor dendun metaforën dhe alegorinë, e tue ngulfatë shpesh në shkrimet e tij escamotage fantastike. Kadare nuk ka hy kurrë në përplasje me regjimin, ka romansue ngjarje të ndodhuna shum shekuj përpara dhe maksimumi i disidencës që i ka lejue vetes ka qenë ndonjë faqe ku, tue folë për luftat mes shqiptarëve dhe turqve në Katërqindën, aludojte pak a shum në mënyrë larveske për politikën bashkëkohore. Të vetmet përjashtime janë Nëpunësi i pallatit të andrrave (1981), nji përrallë mbi policinë e shpirtrave, që u ba objekt i ndoca kritikave nga establishment-i, dhe Le concert (që s’asht përkthye akoma në italisht porse ka qenë nji sukses i madh në Francë në 1989) mbi klasën e mesme të Tiranës në fund të viteve shtatëdhjetë: në këtë roman të sprasmë kritikat kundër otrodoksisë komuniste janë njimend të drejtueme kundër maoizmit, por janë shkrue veç pas çdo ndarje’ ideologjike dhe diplomatike mes Shqipërisë dhe Kinës.
Duhet kujtue se Ismail Kadare nuk asht përjashtue kurrë, ndryshe shum kolegëve të tij, prej Lidhjes së shkrimtarëve (praktikë kjo pothuejse e konsolidueme kundrejt disidencës ma të vogël: të përjashtuemit nuk mund të botojshin ma pranë shtëpive botuese shtetërore, pra të vetmeve që ishin të autorizueme).
Jo vetëm kaq, por ka mbet i regjistruem në parti dhe e ka mbajtë nji karrige në parlament deri në 1990, pra deri në ramjen e regjimit. Dikush do kujtojë se imazhet televizive që tregojshin mija studentë teksa përpiqeshin të rrëzojshin nji statujë të Enver Hoxhës të naltë ma se dhetë metra, shenja e sfidës ndaj regjimit agonizues. Mirë, amà në ato ditë Kadare ishte akoma deputet i regjimit.
Kadare asht autoriteti ma i madh i letërsisë shqiptare bashkëkohore. Jo që dje, por qysh prej viteve gjashtëdhetë. Hoxha nuk e ka përçmue kurrë talentin e tij, e ka elozhue në atë masë sa, shkrimtari nga Gjirokastra (ku u lind ma 1936) ia ka dalë t’i nxjerri letrat e atdheut nga djerrinat e dilentantimit dhe të provincializmit, tue u dhanë atyne nji frymëmarrje ndërkombëtare. Dhe këtu duhet çelë nji parantezë mbi anën tjetër të medaljes, që e ban të pazakontë affaire-n që po shqyrtojmë: Shqipninë.
Shqipnia asht nji shtet i ri. Asht krijue në 1912, pak a shum në tavolinë, pas luftave ballkanike kundër Perandorisë Osmane në agoni. Mandej asht pushtue dhe dominue nga Italia fashiste, dhe shì mbi malet e saj pjesëmarrja musoliniane në konfliktin e dytë botëror asht kthye në disfatë. Në fund të 1944 partizanët komunistë, të kryesuem nga Enver Hoxha, e çlirojnë vendin dhe ngrehin nji republikë popullore që transformohet bukur shpejt në regjim policor. Ma stalinist se Stalini, Enver Hoxha këput çdo marrdhanie me Titon në 1948 dhe me vetë Bashkimin Sovjetik në mes të viteve pesëdhjetë, pas destalinizmit. Në fillim të viteve gjashtëdhjetë Shqipëria asht i vetmi vend europian filomaoist. Nuk ka marrdhënie përpos me Kinën (prej nga blihen qindra mija bunkere prefabrikate për t’u mbrojtë nga nji pushtim i “mundshëm” nga Italia), dhe strufullohet në nji autarki të theksueme. Në 1977, pas vdekjes së Mao-s dhe procesit të bandës së të katërve, izolimi bahet i plotë. Hoxha sulmon edhe revizionizmin kinez dhe e mbyll me plot kuptimin e fjalës nji popull të tanë brenda kufinjve të veta. Asnji marrdhanie me jashtë, nacionalizëm i ezasperuem, kontroll total i mbi partinë, kult i Shefit në skaj të paranojës kolektive, burgime musive, shtypje kapilare. Hoxha ka ngrehë regjimin ma stalinist në historinë e nji vendi që jetojte me bujqësi dhe çobaní tue mos u distancue kurrë nga motoja e tij e zezë: “Atij që ngre gishtin i presim krahun, atij që ngre krahun i presim kokën”. Siç dihet, në nji kontest të tillë, edhe disidenca ma e vogël e opinionit sipas stilit çek a polak asht gjymtue qysh në lindje. Për vite me radhë mbi Shqipninë asht marrë vesh pak a hiç, përveç asaj çka zbulojshin romanet e Kadaresë, të shkruem me sytë e kthyem kah nji e kalueme e ndritun, ose nga nji e tashme mjaft e sheqerosun. Për vendin e shqipeve interesoheshin veç nja njëqind të çmendun të shpërndamë nëpër botë (e sidomos në Itali) të gatshëm me shikue te Enver Hoxha dhe te Kim Sung-u të vetmit ruejtës të orthodoksisë komuniste: ata që, në thelb, kishin realizue totalitarizmin perfekt, kundër çdo forme revizionizmi.
Në vitet tetëdhjetë regjimit shqiptar nuk i ndryshoi nji presje. Në 1985, në vdekjen e Hoxhës, pasardhësi qe Ramiz Alia. E paaftë të ripërtërihej, diktatura ra përfundimisht në ’90, nji vit pas ramjes së Murit. Çka ndodhi ma pas pak a shumë dihet, sidomos nga italianët: emigrimi masiv jashtë, trazinat politike, ngjitja në pushtet e Sali Berishës, ramje e piramidave, revolta e ’97, ngjitja në pushtet e socialistëve, marrëveshjet me Italinë dhe me Naton, lufta e Kosovës, korrupsioni gjithpërmbytës, rritja e mafieve të reja, kriza e socialistëve dhe qeveria e re Berisha.
Sot, pas gjashtëmbëdhjetë vjetëve nga ai 1990 fatidik, Shaban Sinani, mbi bazën e materialeve të mbledhuna në Dosjen Kadare, i shpall Oksidentit se shkrimtari ma i madh kombëtar ka qenë për kohë të gjatë i përgjuem nga regjimi, asht ba objekt kallëzimi nga vetë kolëgët e tij, asht kërcënue se do përfundojë në heshjte, madje ka ra viktimë – para shumë vitesh – e proçesit të zakonshëm në stilin Padilla. Ngjarjes dhe dosjes Giampiero Martinotti i ka kushtue nji artikull të gjatë në “La Reppublica” (25 maj 2006), tue kujtue shum episode të të ashtuquejtunës përndjekje. Ka shkrue: “Dimri i vetmisë së madhe, për shembull, ka qenë objekt kritikash të dhunshme dhe nji version i dytë, i sheqerosun, u botue mbas nji fushate shtypi armiqësore”. Kadare na paskej qenë akuzue se fallsifikuekësh të vërtetën historike, por sidomos se braktiste parimet marksiste-leniniste, tue futë në faqet e tij egzistencializmin, surrealizmin, erotizmin, individualizmin petit-borgjez. Prandej na paskej përfundue nën shenjestrën e ruejtësve të ortodoksisë, dhe Dossier-a – ky duket se asht qëllimi i saj – duhet të vejë gjanat në vend. Por gjanat janë ndryshe, dhe do rrekemi t’i analizojmë në nji dritë tjetër.
Pashallarët e kuq
Për hir të së vërtetës, Shaban Sinani e pranon se në Arkivat e Shtetit shqiptar nuk egziston nji “dosje” Kadare, çka ka egzistue jo vetëm për shum shkrimtarë, por edhe për dheta mija qytetarë të thjeshtë, dhe ka shkatue ndëshkime t’ashpra dhe dënime për t’u vuejtë. Mbi Kadarenë na paskesh ndonjë feltushkë andej-këndej, ndonji kallëzim, ndonji ‘tërheqje vërejtje’, ndonji polemikë. Nga ana tjetër, vetë Kadareja nuk e ka quejtë kurrë veten nji “disident” por, ma thjesht (dhe vetëm pas ramjes së regjimit), “nji shkrimtar normal në nji vend anormal”. Ngjarja përshkënditëse mbi të cilën Dossier-a ndalet i përket nji poeme që Kadare shkroi në 1974, Mbledhja e byrosë politike në mesditë, e njohun ma mirë si Pashallarët e kuq. Dhe mbi këtë pikë divergjencat mes asaj çka, nga njëra anë, dosja thotë e Kadareja kujton dhe, nga tjetra, asaj çka pohojnë të tjerë intelektualë në Shqipni, bahen ma se të thella.
Faktet, së paku ashtu siç i rindërton Dossier-ja, na paskan shkue kështu. Me të lexue Pashallarët e kuq apparatciki-t u tërbuen, e penguen botimin e saj dhe e vunë Kadarenë me shpatulla pas murit. Sot Kadareja thotë se ajo poemë kish patun qëllimin me kritikue majat e partisë, burokratizimin e hekurt që e kishte ngërthye. Asokohe, në 1975, u detyrue të bante autokritikë publike, të shqiptojte para drejtuesve me peshë këto fjalë: “Kam shkrue dhe çue për botim nji poemë armiqësore, antirevolucionare, të drejtueme kundër vijës së partisë, kundër regjimit tonë, kundër diktaturës së proletariatit, kundër popullit tim. Kjo poemë sulmon gjithçka kam besue në jetën time.”
Fraza të mjerueshme, që na dëshmuekan nji divergjencë të ashpër dhe të rrezikshme me lulëkuqet e tjera të regjimet. Por, në të vërtetë, çfarë kishte shkrue Ismail Kadare në vargjet e Pashallarëve të kuq?
Dhe përse ai tekst nuk u pranue për botim?
Kjo ngjarje në Shqipni njihet prej kohësh. Në 2002 shkrimtari Maks Velo botoi nji sprovë, Zhdukja e pashallarëve të kuq. Anketim për nji krim letrar. Velo, mbi bazën e të njejtave dokumente, mëton po ato theza që mandej përfshihen te Dossier-ja: Kadare asht përndjekun për këtë poemë. Por – gja fort e çuditshme – nuk shqetësohet të shkojë t’a gjejë nji kopje të tekstit (dhe këtu, le t’a themi per inciso, Martinetti gabohet: nuk e ka gjetë Veloja tekstin Pashallarët e kuq. Kadare i ban jehonë: mëton se e ka humbë, se nuk ka ma nji kopje, mandej – thotë – ishte nji shkrim i kahershëm. Ndërkohë libri i Velos e përkufizon si të persekutuem për faktin se asht lëshue “kundër regjimit”, sikurse pos tjerash vetë autoakuza pranojte.
Prapëseprapë gjanat qëndrojnë ndryshe. Fatos Lubonja, ma i kthjellëti ndër intelektualët shqiptarë në vitet e post-komunizmit, editorialist për shum gazeta dhe i njohun në Itali për Diario di un intellettuale in un gulag albanese botue nga Marco Editore (Lungo, Cosenza 1995), nën regjimin e mëparshëm ka ba shtatëmbëdhjetë vjet burg politik. Shtatëmbëdhjetë vjet burg se pat fshehë në papafingo, në moshën 23 vjeçare, nji ditar privat që përmbajte disa kritika të drojtuna drejtue eksponentave të regjimit. Atij i kujtohet fare mirë ngjarja e Pashallarëve të kuq, për arsyen e thjeshtë se njeni nga “pashallarët” e akuzuem ishte baba i tij, Todi Lubonja. Por, ndryshe nga ajo që kujtojnë Kadare, Velo dhe Sinani, babai i tij, pashë drejtues i partisë, ishte asokohe nji ndër kundërshtarët kryesorë të Hoxhës. Atij shì mbi bazën e akuzave të tilla i asht dashtë me vuejtë katërmbëdhjetë vjet burg. Fatos Lubonja, me të lexue punimin e Velos, e kallëzon faktin mbi gazeta, por izolohet nga gjithë komuniteti intelektual shqiptar.
Dy vjet ma pas, në nji libër-intervistë dhanë Claudio Mazzocchi-t (Intervista sull’Albania, Il Ponte, Bologna 2004) kthehet mbi argumentin. Tani e tutje do e citojmë shpesh këtë libër, sepse e shpjegon ma së miri këtë mistifikim të pabesueshëm politiko-letrar, në të cilin për të keq janë ngatërrue edhe faqet kulturore të “La Repubblica”. Ndërkohë Lubonja thotë:
E shkroi atë poemë në lavd të Enver Hoxhës dhe kundër pashallarëve të kuq, ata drejtues komunistë që kishin tradhëtue idealet e komunizmit dhe që aspirojshin me u ba pashallarë. “Pashallarët” qenë shì drejtuesat që u dënuen nga Enver Hoxha; poema, ku Hoxha lëvdohej pse i kishte zbulue dhe dënue, nuk u botue, jo si formë përndjekje ndaj Kadaresë, por sepse Hoxha, kur e mori hartesën nga Lidhja e shkrimtarëve, u zemërue për faktin se figura e tij aty egzaltohej tepër. Mbaj parasysh faktin se Hoxha ishte nji diktator dinak, nuk thoshte kurrë: unë kam ba, unë kam dënue; por gjithmonë: partia vendosi, partia dënoi pse u tradhëtue marksizëm-leninizmi. Kadare, me servilizmin ma të madh, kishte vu në dukje n’atë poezi se Hoxha e kishte zbulue komplotin e pashallarëve të kuq dhe se ai vetë i kishte dënue. Hoxhës nuk i kishte pëlqye që autori e kishte ekzagjerue rolin e individit në kurriz të partisë, dhe për këtë nuk i kishte lejue t’a botojte. Ja përse kur shoh këtë libër (atë të Velos, sh. i A.L.), që e shtërmbon krejtësisht realitetin tue i paraqitë gjanat sikur Kadareja të paskej dashtë me lëshue nji sulm kundër mbarë komitetit qendror të partisë, ja përse zemërohem për vdekje!
Lubonja asht zemërue shum, por ndërkohë ka qenë viktimë e nji ostracismi egërshan, vu në jetë nga ata që “s’kujtoheshin” se çka shkruhej në Pashallarët e kuq. Në Shqipëri, sot, nuk mund të kritikohet Kadareja, lavdia ma e madhe kombëtare dhe argjinatura kryesore – thonë – ndaj ndjenjës antishqiptare që asht përhapë në vitet nëntëdhjetë. Në fund, amà, pas disa javësh, poema namëkeqe nxori kokën mes letrave të Arkivit kombëtar. “Dhe më dha të drejtë”, ka deklarue Fatos Lubonja, “sepse asht nji lavd i turpshëm servil për Enver Hoxhën, e cit me shpirtin e revolucionit kulturor kinez”. Ishte 1974, Hoxha ishte akoma filomaoist, Mao nuk kishte vdekë akoma.
Nacionalkomunizmi
Shum shkrimtarë në vendet e Lindjes janë përkulur, shpesh për të shmangë përndejkje të randa, të shkruejnë faqe të tilla. Por pavarësisht ngjarjes së Pashallarëve të kuq, asht e gjithë vepra e Kadaresë që duhet rishqyrtue. Dhe, tue e ba këtë, asht e vështirë të përcaktohet nji vijë e preme ndamëse mes vizionit të Shqipnisë, të historisë dhe të botës që del, mes rreshtave, në tregimet e tij dhe ideologjisë së Shtetit të përcaktueme nga Enver Hoxha. Hoxha, siç e thashë, iu përgjigj izolimit kombëtar, me ndamjet nga Beogradi, Moska, Pekini (për ma tepër të thunura me vetëdije prej tij) tue përpunue nji interpretim të veçantë shqiptar të komunizmit. Tue përzie marksizëm-leninizmin dhe revanshizmat nacionaliste, diktaturën e partisë së vetme dhe mitin e Shqipërisë së Madhe, tue zëvendësue statujat e Skënderbeut (heroit kombëtar) me ato të Stalin-it, Hoxha ka qenë bâsi kryesor i nacionalkomunizmit alla shqiptarçe (për të cilin, mund të thuhet, se nacionalkomunizmi i Millosheviçit ka qenë, pas dhetë vjetësh, nji riprodhim në çelës serb dhe antishqiptar). Ata që i kanë ndërtue bazat mitike, letrare ma fort se politike, të kësaj ideologjie nantëqindase kanë qenë disa shkrimtarë, “të yshtun” ose, ma mirë me thanë, “të adresuem” nga vetë Hoxha.
“Kasnecët e shiut”, që ripërshkon gjestet mitike të Skënderbeut kundër turqve, roman kryesor i heroizmit shqiptar, iu përgjigj plotësisht këtij kanoni. Nji kanon që riprodhohet edhe në romane të tjera të Kadaresë. Regjimi bëri çmosin për t’i përkthye librat e tij jashtë shtetit, ishte kjo – mendohej – përgjigjia ma e mirë ndaj izolimit. Teksa qindra shkrimtarë dërgoheshin në punë të randa, Kadaresë iu la nji përkthyes personal nga shqipja në frengjisht. Dhe mund të thuhet me qetësinë ma të madhe se, shì me dëshirën e Enver Hoxhës, Parisi qe nga gjysma e dytë e viteve gjashtëdhjetë atdheu i tij i dytë shpirtëror, shum ma parë pra se ai t’a zgjidhte kryeqytetin francez si destinacion të azilit të tij në 1990.
Pa veprën e këtyne shkrimtarëve, pra të Kadaresë dhe të epigonëve të tij, regjimi a do kishte qenë ma i dobët? Pa romanet e tyne, Hoxha a s’do kishte përfundue tue folë vetëm, mbase i rrethuem nga të zakonshmit, të zellshmit kuadro të partisë, por jo nga koka ma të rafinueme? Sadoqë, a posteriori, nji pyetje e tillë ka shijen e kazistikës akademike, nuk asht e tepërt të shtohet. Në librin-intervistë të cituem, Lubonja pikërisht kujton: “Bindja ime asht se diktatura pa ata shkrimtarë do kishte pasë jetë ma të shkurtë, do kishte qenë e verbët dhe pa za, dhe si shum qenie të verbta dhe pa za nuk do kishte mujtë me jetue gjatë.
Në përmbyllje të Le dossier Kadaré përmblidhet nji intervistë e gjatë e Stéphane Coutois, autor i të njoftunit Libri i zi i komunizmit, marrë autorit të Kasnecëve të shiut. Në nji farë pike, nji pyetje’ mbi rrezikshmëninë e kritikës, Kadare përgjigjet:
Dënimet e mundshme kundrejt nji shkrimtari shpërndaheshin sipas nji logjike dhe nji gradimi të mirëpërcaktuem. Fillohej me përjashtimin nga lidhja e shkrimtarëve, që nënkuptojte automatikisht ndalimin e botimit. Mandej vinin, me rend, deportimi, burgosja (me sekuestrimin e të gjithë dorëshkrimeve), toga e pushkatimit, mandej fshimja e gjithçkaje, deri edhe e emnit tand, që bahej gjithandej nji tabù.
Fill mandej, në pyetjen nëse pat qenë e munjtun të mbrohej nji shkrimtar në shenjetër të regjimit, përgjigjet: “Nëse dënimi ishte kërkue lart dhe nse mbledhja ishte publike, mbrojtja ishte e pamujtun, madje fatale për viktimën. Mbrojtja publike konsiderohej si nji sfidë për partinë”.
Deklaratat e Kadaresë na thonë shum mbi regjimin çmerritës shqiptar, por shpjegojnë edhe diçka nga personaliteti i tij. Nën totalitarizëm, nuk mund të pretendohet me zemër të lehtë nji sjellje heroike nga individët ma të ekspozuem pikërisht për shkak të punës që kryejnë. Dhe, siç dihet, kurajoja, kur dikush nuk e ka, nuk asht se i vjen para togës së pushkatimit. Prapëseprapë duhet kujtue se shì në vitet kur Kadare diskutojte me përkthyesin e tij variantet franceze të romaneve të tij, qindra intelektualë, kuadro të partisë, punëtorë, fshatarë, ushtarakë atë kurajo – ose nji variant të saj pararacional, shumë të ngjashëm – e gjetën. Dhe u zhdukën në asgja. Dhe në atë asgja do kishin mbetë sikur regjimi të mos kishte ra, pavarësisht nga veprimtaria e tyne dhe ajo e Kadaresë.
Teksa Kadareja ishte i botuem në Paris dhe Milano, shkrimtarë si Lubonja e konsumuen jetën e tyne në burgun e tmerrshëm të Spaçit, tue u ndeshë përditë me rojet e burgut, tue u përpjekë me organizue – fort rrallë e me shum rrezik – greva urie, tue refuzue të firmosnin për shembull, dhe tue rrezikue jetën e tyne, telegramin e ngushëllimit për vdekjen e Hoxhës. I mësuen përmendësh librat e tyne. Dhe, kur qenë me fat, arritën t’i tejshkruejshin mbi letrat e cigareve.
Në maj të 1990, me regjimin tashmë në kolaps, Partia e Punës së Shqipërisë i kishte lejue shqiptarëve të drejtën e çatdhesimit dhe të pasaportës. Asht kjo përpjekja e zakonshme, e njohun e çdo diktature në grahmat e fundit për t’a zbutë tensionin. Asht fakt se në korrik, dy muej mbrapa, pasaportat nuk ishin dorëzue akoma: premtimi i pambajtun bani që të shpërthente kryengritja. Mija të rij zunë selitë diplomatike perëndimore tue nisë atë që mandej do njihej si “kriza e ambasadave”. Ishte fundi i ngjarjes, dhe teksa me mija po derdheshin nëpër sheshe dhe mbi mole për të arritë Italinë, në Tiranë fillohej diskutimi se cila formë tranzicioni mund të përdorej. Kadare, atë muaj korriku, ishte akoma deputet i Partisë së punës së Shqipërisë. Mori pjesë në nji mbledhje të organizueme nga partia kundër të rijve që ishin strehue nëpër ambasada dhe, tue marrë fjalën, i përkufizoi “jashtëqitja e kombit”. Dy muej ma pas, ia behu në Francë tue lypë dhe tue fitue azilin politik.
Libri i fundit i Kadaresë
Në intervistën e cituar prej Courtois mbi të shkruemit nën diktaturë, Kadare thotë se, mbi mbijetue, nji shkrimtar zotëron vetëm zanatin e vet:
Ne kemi nji indikator të besueshëm: letërsinë që prodhojmë. Dëshmon nënshtrimin apo triumfin e shkrimtarit. Vepra që kam krijue në liri, mbas ramjes së komunizmit, nuk ka asgja eprane ndaj asaj që shkroi në skllavënim. Liria ime e mbrendshme ka mbetë pra e paprekun.
Nuk asht e vërtetë, librat e tij të shkruem mbas ramjes së komunizmit janë thellësisht ndryshe prej atyne që shkroi nën terror. Veç në daçim, në mënyrë shum dyzinale, me e nda me spatë formën prej përmbajtjes, tue mëtue se forma, stili, janë deridiku të ngjashme. Për me e shkoklue se kështu nuk asht, se periudha e parë dhe ajo që e ndjek janë pothuejse të përkundërta, dhe se forma e përmbajtja nuk mund të ndahen, kemi shì librin e fundit të Kadaresë, të përkthyem në Itali nga Longanesi në 2005: Fiori freddi d’aprile (“Lulet e ftohta të marsit”). Shì me këtë roman nuk ka ma dyshime se vepra e tij ka ndryshue, tue e braktisë kohën e kryeme dhe alegorinë dhe tue ju dorëzue plotësisht të tashmes: Kadare tregon tensionet e shoqnisë shqiptare të veriut, pjesës malësore, jo urbane dhe që kufizohet me Kosovën, në fund të shekullit të njizet.
Protagonisti, Mark Gurabardhi, asht nji piktor nga Tirana i dërguem prej autoriteteve me punue pranë Shtëpisë së kulturës së nji qyteze të vogël të Veriut me emrin B. Ndryshe prej autorit, kur bie regjimi vendos me ndejtë aty, larg ndyshimeve të trubullta të kryeqytetit. Modelja dhe dashnorja e tij e re, që jeton sa në qytezë në kryeqytet, asht për të e vetmja dritare mbi botën dhe mbi modernizimin që shtrihet nëpër rrudhat e shoqnisë shqiptare: ndjek modat e fundit, ndryshon vazhdimisht krehje, përdor hapje kundër shtatzanisë. Asht bijë e shekullit të ri, e prapë shum shpejt do të përpihet nga “ligji i gjakmarrjes” që rëndon mbi familjen e saj.
“Ligji i gjakmarrjes” asht Kanuni, kodi që asht në fuqi prej shekujsh në Veriun e Shqipnisë që rregullon, me ligjin e qërimit, dënimin e vrasjeve. Por meqë gjaku thërret gjak tjetër, meqë gjithmonë asht dikush që lyp gjak dhe dikush që duhet t’a paguejë, Kanuni në kohë ka ritualizue dhe kristalizue anmiqësinë mes familjeve të ndryshme, anëtarët meshkuj të të cilave janë të detyruem me u vra mesveti për me u marrë hakun të vdekunve të përparshëm. I ndaluem prej regjimit komunist për pesëdhjetë vjet, Kanuni u kthye në jetë në vitetë nandëdhetë, tue përzie pjesën ma të keqe të traditës me pjesën ma të keqe të modernitetit: vrasjet nuk kryehen ma me thikë a me pushkë, por me kallashnikov, tue e rritë numrin e të vdekunve dhe tue e randue spiralen e dhunës.
Kur vëllai i dashnores së tij, tue iu drejtue Kanunit, vret drejtorin e Shtëpisë së kulturës, piktori përfshihet në përpjekje me e thye varganin e hakmarrjeve. Për fat të keq s’ka me ia dalë. Gjithsesi, përtej mënyrës si shestohet historia, romani i Kadaresë hap nji baxhà mbi nji pyetje kryqësore: pse vallë nji djalosh shqiptar njizet vjeçar, i rritun me televizjonin italian dhe mitin e Perëndimit, obsesionin e të resë dhe të mirëqenies, e len veten të përpihet nga e shkuemja, nga ajo që pretondon Tradita? Çka ndodh në kokën e tij? Përgjigjja mund të jetë kjo: nën modernizimin, valën e konsumizmit që pjell tëhuejte dhe frustrime, asht nji lumë karstik që rrjedh në drejtim të kundërt, në kërkim të nji Tradite ku me u ankorue, që me e mbushë jetën e vet. Dhe “ligji i gjakmarrjes”, anipse i lemerisshëm dhe tribal, i përgjigjet me ritualet e tij kësaj pyetje’.
Kadare asht shum i aftë me i përshkrue pulsimet e përkundërta që e përshkojnë Veriun e vendit. Por romani ka edhe nji prapavijë politike. Me sa duket mbi malet që e rrethojnë qytezën janë mshehë, dikund, Arkivat e Shtetit që dëshmojnë krimet e kryeme gjatë regjimit. Dhe tregojnë se vetë shefi i Shtetit i periudhës mbas-Hoxhës (edhe pse nuk e përmend emnin bahet fjalë për Ramiz Alinë, ish-delfinin e tiranit) asht kacavarë nji natë deri atje nalt për me marrë dosjen ku ruheshin provat e vrasjeve politike që i ishin atribue atij. Nji akuzë e saktë, ajo e përmbajtun në romanin e Kadaresë, që e kapërcen fiksionin narrativ. Dhe së fundmi vetë autori ka deklarue: “Shqipnia asht i vetmi vend ish-komunist që nuk i ka ba publike Arkivat e veta. Jetojmë të lirë por pa të vërtetë, në nji farë demokracie surrogate.”
Asht e vështirë me i shpëtue tundimit për me e kryqëzue temën ma politike të librit të fundit me ngjarjen e Pashallarëve të kuq, me aluzionin përkatës për aksesibilitetin e Arkivave të Shtetit. Gjithsesi nse e përshkruem në detaj romanin e fundit të Kadaresë, kjo qe për nji qëllim ma modest. Kushdo do e kuptojte se nji libër i tillë do ishte e pamujtun me e shkrue nën regjim ose edhe në vitet e para të post-komunizmit. Asht shkrue shum ma vonë, në qetësi të plotë: në Paris, në demokraci. Asht gjithsesi nji libër i bukur, por nuk mund të thuhet se asht nji vepër guximtare, të paktën jo sipas parametrave të atyne që ishin të kyçun në Spaç.
Nëse e mandejshmja asht demokracia (ku të gjithë mund të shkruejnë atë që duen, tue e përmirësue shum veprën e tyne) dhe e përparshmja asht totalitarizmi (nën të cilin edhe nji ditar provat shkakton periudha të gjata burgimi), e gjithë kjo nuk duhej pranue. Dhe shì Kadareja, para gjithkujt tjetër, duhet t’a njohë, t’i pranojë diferencat e mëdha të veprës së tij, mbërritjen e mundësisë së kritikimit të së tashmes, në vend që të merret me refleksione të vajtueshme mbi “lirinë e mbrendshme të shkrimtarit”.
Nji film i vogël
Nji regjisor i ri shqiptar i lindun në 1974, Anri Sala, ka realizue në 1998 nji film të vogël mbi nanën e tij me titullin Intervistë. Finding the words. Asht nji dokumentar politik – do ishte ma mirë me e përkufize doku-fiksion – mbi raportin mes brezave, mbi krisën mes së dikurshmes dhe të pastajshmes. Gjatë nji dyndjeje, protagonisti, pra vetë regjizori, gjen mes vjeturinave të familjes nji rrotull filmi. I bamë kureshar, e monton mbi nji projektor të vjetër: në film njeh të amën që flet në nji kongres të Rinisë komuniste. Janë imazhe të fillimit të viteve shtatëdhetë. Asht e ulun pranë Enver Hoxhës dhe, me ta mbarue diskutimin, diktatori e përqafon ngrohtësisht. Buzëqeshin të dy. Fill mandej imazhet tregojnë po të njejtën grue që u përgjigjet pyetjeve të nji gazetari. Meqë filmi asht pa za, Anri shkon te e jama dhe e pyet çka paskej thanë. Ajo i thotë se nuk e mban mend, se ka thanë me gjasë gjanat e zakonshme që thuheshin në asokohe. Djali zen me kërkue njerëz që kanë qenë në atë kongres, por nuk ia del mbanë. Në fund e gjen nji zgjidhje: shkon te shkolla e shurdhmemecëve dhe e deshifron fjalimin e së amës. Dhe zbulon se janë fjalë të tmerrshme, të turpshme: fjalë elozhi për partinë dhe për tiranin, fjalë dënimi të egër të “animikut të popullit”. I tejshkruen të gjitha fjalët e diskursit dhe të intervistës së mëpasme dhe ia tregon tekstin së amës. Por ajo mohon me rreptësi se i ka shqiptue ato fjalë: asokohe, thotë, nuk mund të ishem kaq e trashë, dhe sidoqoftë – e përsërit – nuk e mbaj mend.
Nuk mund të kishte nji përshkrim ma taze, e ma traumatik, të raportit dhe konfliktit breznor. Filmi i Salës kallëzon nji proçes remocjoni kolektiv, të rishkrimit të së kaluemes të bamë me “nuk ma kujtohet”, “unë në të vërtetë nuk ishem”, “nuk ka si të ketë qenë kështu”. Mbi bangën e të pandehunve janë etnit dhe nanat që i mbetën besnikë Enver Hoxhës, dhe edhe për këtë gja filmi asht projektue vetëm nji mbramje në tanë Shqipninë.
Ajo grue mundet me qenë fort mirë Ismail Kadareja. Shum shkrimtarë të brezit të tij dhe të brezit mbas tij, mund të kishin dhanë labiale të njejta. Kështu, teksa në Francë hidhet i njejti zar për kandidaturën për Nobel të shkrimtarit ma të shquem të gjuhës shqipe – dhe Dosja Kadare ka për objektiv me i kthye autorit nji pafajni të vërtetueme politike – në Shqipni po zen fill nji betejë tjetër. Asht nji betejë e ideve dhe zhvillohet shì mbi faqet (ose mbi të shkuemen) e Kadaresë. Kritika e veprës së tij asht terreni i përplasjes: nga kjo po del nji brez i ri që ndjen nji neveri të naltë për të gjitha ata “nuk ma kujtohet” të hedhuna mbarë e mbrapsht nga etnit dhe nanat.
Përgatiti Astrit Cani
Botohet dërgue nga autori.
Botue s’pari te “Lo Straniero”
© by Gazetajava.com; & by matrapapupa.blogspot.com
