Astrit Cani
FTESË ME HY NË SHEKULLIN E RI
Na ishte njëherë një shekull i shkurtë
Si përqendrim i prodhimit historik, shekulli i XX ka qenë pa dyshim ma i pasuni dhe ma tragjiku i historisë moderne. Nëse ai u karakterizue prej "pasionit të reales" (pagëzimin e jep A. Badiou), pasi realja u vorfnue, mbeti vetëm "sëmundja e reales" me të gjitha simptomat e saj.
Sipas Hobsbawm, ky përqendrim nuk asht as një shekullor, por fillon më 1914 dhe mbaron më 1989 – ai e quen shekulli i shkurtë. Por nëse shekulli qe i shkurtë, sëmundjet e tij i patën pasoja të gjata që vijojnë edhe në shekullin tonë.
Me pak përqendrim mund të vërehet, se edhe në çështjen e kalimit në shekullin e ri, Europa perëndimore e hipun mbi TGVnë e saj e ka kalue Lindoren. Në radhë të parë për shkak të përditësimit të konceptit historik: p.sh., prania e ekologjistëve në parlamentet perëndimore asht e madhe, çka në kuvendet lindore asht luks i tepërt... Progresi i perëndimit drejt një epoke të re përçanësohet edhe falë ndoj artisti të shprehjes me origjinë nga ish-vendet komuniste, si Milan Kundera, përpunues i një estetike të mirëfilltë, sidomos tek vepra Testamentet e tradhtueme. Një estetikë atotalitare. Nuk them antitotalitare, pasi ndryshimi i një estetike antitotalitare me një estetikë totalitare, asht mosdomethanës e i paqenë në rrafsh ndo etik ndo estetik: sa ndryshim ka mes realizmit socialist sovjetik dhe realizmit socialist amerikan? Sa, mes komunizmit të Kadaresë me antikomunizmin e tij? A nuk bahet fjalë për një bazë të fortë militantiste në të dyja 'skajet'?
Edhe në këtë vetëdijesim ka ndodhë që Lindja ka pague, Perëndimi ka ble.
Dalja nga shekulli i XX, shënohet në radhë të parë nga ridimensionimi i marrdhanieve me vetë Historinë dhe sidomos me ideologjinë që gjakon ta prodhojë Ate. Ky ridimensionim mund të bazohet tek marrja e distancës, tek 'epoché'-ja e Husserlit, pezullimi i gjykimit, rrokja e historisë si fenomenologji, dhe relativizimi i saj, me synimin e qartë me u çlirue nga ideologjia, për të mbrojtë dhe fuqizue jetën në vetvete. Prodhimi historik nuk mundet me e jusfikue ma harxhimin e asnjë jete. Historia (ajo që u lançue në shek. XX) asht çnjerëzore, degjenerative. Jeta asht organike edhe në lidhjet që ka me botën, organike e për pasojë rigjenerative, prandaj asht arsyeja e botës. Ajo e ndërron botën në mënyrë ciklike dhe nuk e don progresionin gjeometrik të industrisë historike.
Shekulli i XX ende mendonte se gjestet dhe jetët tona do gjykohen nga historia, dhe do rigjykohen me çdo brez të ri; njerëzit linin takim në faqet e historisë. I besonin kunorave me lule të brezave që vijnë, dhe donin me i ndikue ato breza. (Ende sot, brezi i komunistave shqiptarë na sheh me përçmim, na sheh si pacifistë, duke na nënthanë: historinë e bamë ne!... Ata banë luftën (për pushtet), e në fakt s’po na lanë me e ndërtue paqen.) Kjo sëmundje asht quejtë nga Popper: historicizëm. Historicizmi ishte utopia që dhunonte realen. Utopia e parë: republika e Platonit, ajo që privilegjonte teknokratët dhe zbonte poetët. Shekulli i XX, e pa këtë sorollop kompetentash në krye të një mega-industrie të luftës pra të vdekjes.
Ata që e studiojnë sot kasaphanën, gjigantomakinë, nuk mungojnë së zbuluemi aty një pafundësi modash estetike, dhe mënyra si ndjejnë ata vetë sot ban pjesë te një modë. Historicistë postumë, ata fjala vjen ende e quejnë socializmin një utopi. E quejnë një Donkishot (- Kadare, jurisë së çmimit Asturias). Kjo nënkupton se dështimi i tij historik iu detyroka kushteve të shfavorshme historike; pra u dashka nxitë shfaqja e kushteve të reja për riaktivizimin e tij.
Por kushtet e reja, janë pikërisht pamundësia e aplikimit të kurrnjë ideologjie.
Kushtet e reja nënkuptojnë vetëdijësimin përfundimtar mbi natyrën artificiale të Shtetit, "natyrës së dytë", e cila tue mos pasë lidhje organike me natyrën njerëzore, asht degjenerative.
Absurdi, për mendimin tim, asht kategoria që prodhon bash ky Shtet, kjo "natyrë e dytë" të cilës njeriu i shekullit të XX ia delegoi jetën e vet totalisht, çka s’kish ndodhë kurrë ma parë në këto nivele. Pasojat e tmerrshme të këtij delegimi, janë dhanë në mënyrën ma të kthjelltë nga vizionari Franz Kafka.
Na, të birtë e shekullit të ri, e rimendojmë në mënyrë konstruktive (larg çdo dekonstruksioni, dhe jo mbi bazat e dekonstruksionit) "natyrën e dytë". Në këtë pikëpamje marrin për ne vlerë epokale qëndrim-marrjet e intelektualëve mbi nazizmin, mbi komunizmin dhe mbi shoqninë e spektaklit.
Interiere të shpisë sonë
Disa nga provat e mos-daljes ose thjesht ngeljes së elitës sonë në shekullin e XX, janë këto.
Politika shqiptare asht historiciste. Jo vetëm Hoxha asht mundue me prodhue një pafundësi ditësh historike, i ndihun nga shkrimtarët e oborrit të tij, por edhe kryeministri aktual qysh prej fillimeve të karrierës së vet politike, ka numërue në publik një pafundësi ditësh historike. Ende sot në 2010n ai asht krenar, fjala vjen, pse shqiptarët e paskan "ndie" ndërtimin e veprës "Durrës-Morinë", duke u ngutë me ia vu' emnin fëmijëve që iu lindin, Kalimash. Me dhjetra qenkan vërsnikët që mbakan kët emën. Shembull i përkryem i simbiozës simptomatike të historicizmit me folklorizmin.
Imagjinoj një prej këtyne Kalimashëve (Zoti i ruejtë!), në vitin 2030, në ndoj universitet të perëndimit a të Shqipnisë së atëhershme, nsa mundohet me ia shpjegue emnin e vet të pranishëmve. Me siguri ka me përdorë argumentin gjeografik në vend të atij historik.
Një provë tjetër e pizmosjes prej shekullit të XX, asht pasioni i intelektualëve tanë për frojdizmin dhe zelli i tyne në prodhimin e komplekseve të reja. Ma i famshmi ndër komplekset 'e freskëta' të prodhueme, asht kompleksi i Rozafës (me nënkomplekset relative), fabrikue nga një mësimdhanës i shquem.
Fabrikimi i komplekseve shpjegohet me përdorimin e standardeve të dyfishta.
I njejti mësimdhanës, nuk guxon me propozue ndoj kompleks të ri, në katedrat e perëndimit ku ligjëron. Një fabrikues kompleksesh ban prokopi në vendin tonë, se jashtë edhe me e quejtë Freudin të tejkaluem, asht gja e tejkalueme. Por qëllimi asht mbase i ndershëm: duen me i ba shqiptarët me zbulue të pavetëdijshmen. Me rrëmue koshin e plehrave të ndërgjegjes së vet. Ndërkohë që roli i intelektualit, të paktën prej iluminizmit, asht me çue kah vetëdija. Ata nuk i konsiderojnë shqiptarët popull. Për me e thanë me fjalët e albanologut të madh Fjodor Mihajlloviç Dostojevskit, ata: “me popull nënkuptojnë vetëm popullin francez, madje, vetëm parisienët dhe ju vjen turp që populli (ynë) nuk është i tillë” (Shapovi tek Djajtë, fq. 29 – 30, Uegen 1999).
Momenti asht historik. Mtesa e tyne asht e qartë: "natyra e dytë" (Shteti) u mundka dhe u dashka t'i japë cilindo kuptim që i volitet 'të parës' (natyrës njerëzore). Kësodore, ndërsa tek miti si rrëfim, si narracion, Rozafa asht një grue tragjike protoshqiptare, tek frojdizmi postum bashkëkohës, Rozafa shndërrohet në sëmundje, në rozafizëm, e humbet ftyrën njerëzore, dhe bahet enigmë, shajni, tmerr.
Dhe ja që e përmendëm edhe mbaresën sufiksin vulën e fabrikës së aberracionit të shekullit të paranojave: izmën! Që ende sot mbijeton në konceptin ‘postmodernizëm’, që kërmëzohet në veprën e shkrimtarëve e artistëve tanë televizivë, veprat e të cilëve janë jo pak. Postmodernizmi si filozofi e artit kontraceptual.
Por ata që janë kambekrye në shekullin e XX janë në radhë të parë gazetarët. Nuk kanë faj. Duke mos mujtë me ia dalë në krye tanë asaj literature, i kanë lanë pothuejse tanë librat hapë dhe pa u shpikë ndonjë preparat që mundëson leximin simultan në shumë gjuhë të panjohuna, nuk kanë shpresa me i mbyllë ndojherë. Mjafton t'i hapni gazetat e gjeni se Aidsi vazhdon me u quejtë "sëmundja e shekullit". Në shekullin e XXII a mbase ndryshon? Kështu tek ne. Kurse në televizionin italian, ka një program që quhet 900, dhe drejtohet për bukuri nga Pippo B., çka të konfirmon se ata të shekullit të shkuem si të tundun që janë, as tuten as shkulen vendi... Sigurisht një kontratë e nënshkrueme në shek. e XX ka ma shum vlerë se nji kontratë e shekullit të ri që asht vetëm dhetë vjeç. Mbasi iu kanë ra dhambët, kanë vu proteza të fuqishme, dhe oreksi vetëm iu shtohet.
Një moment tjetër që ma konfirmon faktin se intelektualët tanë vuejnë prej ngërçit të shekullit të shkuem asht kriticizmi monotematik i vetë ngërçit. Ky ngërç mbahet gjallë nga vetë folitika e tyne e pafundme. Me misionin e tyne që nëpërmjet emisioneve me shikueshmëri të naltë (lexo: me pasivitet të naltë nga ana e shikuesve) me dekonstruktue çdo mit, e përfundimisht me dekonstruktue çdo strukturë narrative e logjike që kemi trashëgue dhe ruejmë deri sot.
Atyne, që mëtojnë se politikanët i kemi në shekullin e XIX, u duhet thanë se për vete janë në shekullin e XX, dhe te pjesa ma josubstanciale e këtij shekulli: tek karaokja e opinionizmit mediatik. Tek vitet ’80, tek letra higjienike, birra pa alkool, cigaret light, muzika disko, pornokracia.
Të dyja palët meritojnë vëmendje. Politika, sepse duke qenë në shekullin e XIX për vete, ban fushatë e mbledh vota tue iu premtue njerëzve se i fut në shekullin e XX. Por ai që politika e quen "shekulli i ri" për ata në fakt asht i kaluemi "shekulli i XX". Vëngëroshe asht elita kulturore, sepse me kategoritë ideologjike të shekullit të njëzet kallëzon prapambetjen e politikës në shekullin e nandëmbëdhetë.
Operacioni ma i randë që intelektualët kryejnë ka të bajë me mitin.
Në mbrojtje të narracionit
Mit në origjinën e vet domethanë narracion. Edhe vetë historia ka në zanafillë këtë kuptim. Opinionkeqbërësit e mediave shqiptare procedojnë në mënyrën e intelektualëve të makinerive totalitariste: në fillim e ideologjizojnë mitin, mandej duke kritikue anën ideologjike që i kanë shtue vetë, e demitizojnë atë. Por demitizimi nuk ka asnji kuptim në vetvete, pasi demitizim asht vetë ideologjizimi i mitit, duke ia heqë atij anën mitike, adamitike, narrative. Me çnarrativizue një narracion: ky asht kulmi i shitjes së ajrit të fërguem, asht H2O2 i shitun për ujë.
Në të vërtetë qëllimi i demitizuesve asht luftimi i mendësisë totalitariste. Edhe kjo detyrë e tyne ka një vonesë shekullore. Në kushtet e post-totalitarizmit duhet pozitiviteti, pohimi, idetë e reja.
Asht ma se e vërtetë që sistemet totalitare, sidomos nazizmi i Hitlerit e ka përdorë mitin (një mit të dhunuem ideologjikisht) për me përligjë një luftë të tmerrshme ndaj natyrës njerëzore, për me e përdhunue ate randë. Por miti, që nuk i përket 'natyrës së dytë – Shtet' nuk ka faj për kët.
Thamë se Shteti duke mos pasë lidhje organike me natyrën njerëzore, asht degjenerativ, por "natyra e dytë" e vërtetë që asht narracioni, pjesa ma klasike e të cilit asht mitologjia, i ka këto lidhje natyrore, prandaj asht rigjenerative. Schellingu tek Philosophie der Mythologie thotë se mitogjia "prej thellësisë, prej kohëzgjatjes dhe universalizmit asht e krahasueshme vetëm me vetë natyrën".
Nuk asht e vështirë me vërejtë se operacioni themelor i totalitarizmave ka qenë mitizimi i së tashmes. Meqë totalitarizmi nuk ka të ardhme, por veç të tashme, ai i mobilizon totalisht energjitë intelektuale për me i dhanë të tashmes universalizmin absolut, që ta bajë ate një kohë historike. Këtë lloj 'mitizimi' e bajnë zakonisht ideologët në pushtet. Ideologët që nuk janë në pushtet, bajnë të kundërtën, pra demonizimin e së tashmes.
Por e tashmja duhet pá thjesht si energji, proces dhe asht aq e hapun, madje deri në atë pikë, sa asht e hapun edhe mos me qenë ma.
Një personalit kozmo-historike që e ka ndikue maksimalisht kohën tonë dhe e ka ndikue shum ma tepër se ata që flitshin në emën të tij, si Marksi, e pá njeriun si thjesht njëpërmasor: si prodhues, si homo faber. Ai e injoroi homo narratorin, por përfundoi vetë i bamë narracion, një narracion i mërzitshëm.
Tani do mendojnë se po mitizoj narracionin, por nëse duhet të mitizojmë diçka, le të mitizojmë bash narracionin! Pasi narracioni asht shkolla ma e vjetër e njerëzimit, mënyra ma klasike e edukimit dhe e njehsimit të përvojave.
Nuk asht e largët dita kur Unesco (a sido që të quhet atëbotë) do ta shpalli narracionin si trashëgimi të njerëzimit, trashëgimi e dorës së parë. Dita kur kësaj veprimtarie themelore do i caktohet një datë feste në kalendar, ka me qenë për ne një ditë historike, por në historinë e narracionit ka me shënue mbase datën e pensionimit të parakohshëm.
Në shekullin e shkuem Shteti e ka luftue mitin për me i zanë vendin e ‘natyrës së dytë’. Fitorja e Shtetit ishte aq e pamatë sa tash kjo natyrë e dytë e legjitimueme rrezikon me zëvendësue edhe vetë natyrën, mbasi të realizojë edhe shkatërrimin e institucionit të fundit klasik: familjes.
Dalja nga shekulli i XX asht edhe një udhëtim mbrapa në kohë, kur kjo nuk kishte ndodhë ende. Prej këtij udhëtimi mund të rifitohet diçka në favor të programit të ri kulturor të shqiptarisë, botës tonë ku narracioni ende vepron.
Mirësevini në shekullin e ri!
Milano, tetor 2010
GAZETA STANDART, 23.10.2010
martedì, ottobre 19, 2010
giovedì, agosto 26, 2010
Snobët edhe folitika
Tema e debatit
Në një intervistë verore, Albin Kurti, i përgjigjet pyetjes: a ekziston identiteti kosovar? Pyetja asht shum e mirë, dhe nuk asht e gazetarit që ia shtron, por e polemistit Migjen Kelmendi, editorit të librit Who is kosovar. Kurti përgjigjet se ekziston identiteti kosovar, por vetëm si identitet krahinor.
Mandej përmend dy zona të Gjermanisë për me tregue se nuk ka ndryshim mes shqiptarëve të Kosovës dhe atyne të Shqipnisë. Ai përgjigjet edhe në lidhje me gjuhën standarde: thotë se standardi vendoset nga politika. Megjithatë, pranon se standardi asht i papërsosun.
Por mjafton me kujtue një fakt që sot e din tanë bota: identiteti kosovar asht identitet shtetnor, jo thjesht krahinor siç asht identiteti matjan për shembull.
Sa për standardin: nuk duhet lanë ma që politika me vendosë për jetën e përditshme. E ka ba me grusht të hekurt, gjatë 5 dekadave, e ban pa shum sukses sot me anë të spektaklit mediatik.
Vini re se në Shqipni, diktatura bahej ma e egër, bash atëherë kur jeta e përditshme fillonte të bahej ma e lirë.
A asht standardi i papërsosun, si çdo gja njerëzore? Nji standard ku Shën Maria bahet Shën Mëria, Zoja e papërlyeme, bahet Zonja e papërlyer, e lumnueshmja, bahet e lumturuar, nuk asht lajm nji i mirë.
Por kjo kartëmonedhë false, që mundohet me zanë tregun gjuhor, nuk asht e këmbyeshme në ar, çka në gjuhën e kulturës, d.m.th.: nuk jep vepra. Ajo vetë asht vepra e nji glosatori vlleh, biblioteka "shkencore" e të cilit sot po shitet buzë Lanës, e na gëzohemi se ky fat, nuk i ka ra në hise bibliotekës vërtè shkencore të anti-standartistit Pipa, që ruhet me pekule në muzeun e Shkodrës.
Pse duhet ngulmue prapë në çështjen e gjuhës?
Në radhë të parë gjuha nuk asht mjet, por asht mendësi. Mendësia mundet me qenë e mbyllun ose e hapun ndaj ndryshimit, ndaj të resë, ndaj të përditshmes.
Standardi asht i mbyllun dhe asht shurdhan: ai nuk ka organe për me e ndijue realitetin. Cinik asht fakti se damin ma të madh standardi ia ka ba bash tosknishtes: pasi i ka shitue organet e saj për jetën e përditshme. Ai asht nji tosknishte pa muzikë: por tue i heqë muzikën nji gjuhe, i ke heqë shì anën shpirtnore.
Pushteti mundohet me e përdorë gjuhën si mjet me kontrollue mendësinë. Me paret e veta ai nxjerr 30 gazeta identike me stok të garantuem, organizon qindra sfilata sfilitëse, disa festivale kange, dhjetra talk-shoë, me qëllimin e vetëm për me zaptue frekuencën e perceptimit, që njerëzit të mos flasin për asgja tjetër përveçse për pushtetin dhe folitikën.
Por mendësia që mundëson gjuha shqipe, nuk asht e përshtatshme vetëm për folitikë, si mundohen me na ba me besue. Shqipja e vërtetë asht shum e larmishme. Ajo nuk ka dy, por katër variante në fondin e saj të jashtëzakonshëm: arbërishten, toskërishten, gegnishten dhe standartishten.
E përse ndër 'to u dashka me mbizotnue ma artificiali e ma joburimori, pra standardi?
Ngase po bani e mbizotnoi standardi ka me mbizotnue folitika.
Kush don që me mbizotnue ky variant, don që me mbizotnue nji mendësi: e kjo mendësi, përshfaqet te monokultura e bllokut dhe nga bunkerizimi i djeshëm horizontal e nga ai i sotshëm vertikal. Kjo mendësi lufton kundër çdo mendësie tjetër, lufton klasicizmin arbëresh me anë të përkthimit të De Radës në standard, lufton fisnikërinë toske, me anë të identifikimit të 'saj me elitën komuniste.
Mendësia standardizuese, mëton me i hi në shpi malësorit në majë të malit e me i thanë: malok. Që ai të mos ndihet në shpi të vet. Kush ia thotë, nuk rrezikon asnjë kundërpërgjigje, mbasi ia thotë mbas ekranit të televizorit.
Kjo mendësi nuk don që labi "t'ia thotë këngës" si di vetë, por të vijë në karaoket e Tiranës.
Kush ka frikë nga snobët e rinj?
Në një intervistë dimnore, Enzo Biagi, e pyet Pasolinin: po juve, çfarë njerëzish ju pëlqejnë? P., i gjegjet: mua më pëlqejnë të thjeshtit, dhe të thjeshtit janë ose njerëzit analfabetë ose ata përnjimend të kulturuem...
Bash mes këtyne dy palëve janë dhe snobët: sine nobilitate, pa fisniki.
Distanca që ata kanë mes Unit dhe Mbi-unit asht e frikshme. Uni i tyne asht nji skilipec që ban si ish-nxanës i mirë, kur Mbi-uni asht nji totalitarist-sadist.
Snobët e rinj në Tiranë, janë të gjithë nga familje që përqafuan komunizmin e u puthën me partinë, por, achtung!, Marksi asht i fundmi i autorëve që lexojnë, sikundër nuk e kanë lexue as prindët e tyne.
Këta snobë nuk kanë punue kurrë në jetë të tyne, por ankohen se këtu (në këtë vend) të tjerët nuk gjejnë punë.
Janë idiosinkratikë të ndërkryem dhe kritikojnë indiosinkracinë.
E kanë të stampueme në bluzë: Qiellin me yje sipër meje, ligjin moral brenda meje, por bahen me nga tre kantianë bashkë për me kapë të njejtën studente edhe ajo kantiane.
Një pjesë e këtyne snobëve vdesin me lindë francezë.
Nji pjesë janë kritikë të spektaklit mbrenda spektaklit: janë pjesë e folitikës së pafundme, rraskapitëse, haluçinative të Tiranës.
Mbahen për hedonistë, por përfshihen shpesh ndër orgjina onaniste.
Vetëquhen radikalë të majtë, por janë asistentë e bashkautorë me Çanin.
Janë vipa që lançojnë vipa, por vijnë nga nji vend i humbun që me u përkthye shqip domethanë Ujë i zi.
Shkruejnë libra mbi masturbimin e dikurshëm, por masturbojnë sot shumë ma fort se atëherë, e për ma tepër live nga ekranet e televizorit.
Në '67n i kanë vu kazmën kishave e xhamive të vjetra, por sot janë ba të njoftun si arkeologë.
Dibranët ju duken katundarë, por e kanë vetë mbiemrin Dibra.
Kanë shkrue poezi satirike kundër dollarit, por sot paguhen me euro.
Po hangrën një sillë me Kadarenë, e keni të sigurt se do bajnë librin "Një sillë me Kadarenë".
Marrin pare nga të huejt me ba dokumentarë për Shkodrën, dhe të vijnë me objektiva nji metër të gjatë, pa ditë gja as për legjendën e Rozafës.
Në Itali janë në gjyq për të drejtat e emigrantëve me U. Bossin, në Shqipni themelojnë Lidhjen e veriut (Lega Nord).
Nji pjesë janë vërtè antiberlusconianë, por kanë një gazetë që e quejnë Gazeta (si cavalliere që të vetmen giornale që bani, e quajtën il Giornale).
Janë anoreksikë, por ju duket se studentët shqiptarë në perëndim (sidomos ata që punojnë nëpër restorante), janë duke vdekë për bukë.
Teksa politika asht shndërrue në folitikë, snobët e rinj në Kosovë, themelojnë lëvizjen "Fol". Dekalogu i tyne nuk ka dhetë por vetëm nji urdhnesë: Fol! para mikrofonit... dhe kështu e din se vendndodhja e mikrofonit nuk asht e dhimbshme për ty.
Ata të Tiranës nuk i sheh kurrë vetëm, sepse publikja mbrohet vetëm duke ndejë të gjithë së bashku, e vetëm duke folë.
Shumica e tyne nuk kanë vepër, por kanë veprimtari.
Janë kuratorët e përjetshëm të rrënimit të artit shqiptar.
Mbarojnë ma shum se nji shkollë, por filloren s'e dinë as vetë si e kanë mbarue.
Kanë histeri historiciste dhe janë fiks historiografë.
Shkruejnë editoriale të ulun në ndoj lokal snobash në bllok. Dhe e fillojnë editorialin me emrin e lokalit.
Bajnë si lexues të Pashk Gjeçit post mortem, por stonojnë në mënyrën ma qesharake, duke mos pasë nocionet ma elementare të leximit letrar.
Në emnin e tyne çelsi i Tiranës iu dha Goran Bregoviçit.
Ata mëtojnë me qenë kryeqytetarët e këtij vendi, e me prodhue ide për pjesën tjetër, por s'e kanë mbrri halà stadin e qytetarit të thjeshtë. Iu ka ndodhë si i ndodhi Tiranës: të vetmit kryeqytet në Europë, që u ba kryeqytet pa qenë akoma qytet.
Formati bizantin kundër mendjes së lirë
Lufta ndaj mendimit shumpërmasor (multiversit të ditëve të sodit) asht luftë për ngushtimin e frekuencës së perceptimit, dhe luftë për dominimin e saj total.
Për mue, ndryshimin e vërtetë, vetëvendosjen psikologjike në Kosovë e përvijon vepra polemike e Migjen Kelmendit.
Sikundër nji Lubonja në Tiranë, e mbase me rezonanca ma të mëdha, Kelmendi, asht nji nga të mirët. I mirë, në kuptimin që i jep Niçe, i cili "buonum" e nxjerr nga "duo", ai që ndan. Vetë Krishti asht ndamës par excellence, kur thotë: unë bie shpatën, jo paqen. Ai që ndan të vërtetën nga e rremja në radhë të parë, të mirën nga e keqja.
Kelmendi nuk asht nji përçamës si romaku që thotë: divide et impera. Ai nuk don me sundue. Ai don me u nda kalbësinë nga jetësorja. Në mënyrën e Debordit ai ka dashtë me e çlirue at pak jetë të përditshme që kosovarët kanë. Ngase çlirimi duhet me vazhdue, ditë për ditë.
Teksa çlirimi që propozon Kurti mbas çlirimit, asht nji kontradiktë. Ai thotë se në Europë duhet të shkojmë si komb i bashkuem në nji shtet, se simbas tij kombi shqiptar do jetojë ma gjatë se Europa, dhe ne nuk duhet ta brendësojmë ndamjen që Europa na e paska shkaktue.
Harron se kombin-shtet e ka prodhue Europa, dhe kur Europa e likuidon duke krijue shtetin-shumëkombësh - Veten e saj - a mund ta kapim fillin edhe njiherë para njëqind vjetësh?
Programi kulturor i Rilindjes, (ku nji kapitull e shkroi me dhunë edhe diktatura e proletariatit) asht i tejkaluem.
Në Europë nuk shkohet ma me atë program. Shkohet me nji program të ri, kulturor. Programet e ndryshkuna nacionaliste po i mbajnë komshitë tanë serbë e grekë, e shì pse po i mbajnë me forcë në fuqi po prodhojnë katastrofat që sot po i sheh gjithë bota.
Sipërmarrja ma bizantine e komunizmit shqiptar ka qenë zhdukja e fisnikërisë shqiptare. E bashkësisë së mendjeve të lira.
Fundi i kësaj shfarosjeje, përpos me konsolidimin e pushtetit, ka rezultue edhe me përvendosjen e formatit mendor bizantin. Prej kohëve të Bizantit, diktatori Hoxha asht përfaqësuesi ma i shquem i kësaj mendësie ndër shqiptarë.
Të paktën prej viteve '70 Prishtina ka marrë direktiva nga Tirana e kuqe. Rolin e Tiranës në rezistencën kosovare gjatë kësaj kohe, e errëson roli negativ i saj çprej fundit të Luftës së Dytë e deri atëbotë.
I ndikuem nga Demaçi e Qosja, Albin Kurti mëton orientimin total të Prishtinës nga Tirana e sotme e kuqrreme. Por asht mirë që Prishtina Beogradin të mos e zëvendësojë me Tiranën (duke zgjedhë, si ndodh rëndom ndër shqiptarë, të keqen ma të vogël). Së bashku me Tiranën e vonueme, Prishtina mundet thjesht që qendrën e lojalitetit ta zhvendosë në Bruksel.
Orientimi i qartë evropian i Kosovës kishte me i ndihë ridimensionimit të formatit mendor bizantin të një pjese të Shqiptarisë. Kjo mendësi në Kosovë asht përhapë për shkak të ndikimit serb, e në jugun e Shqipnisë, për shkak të ndikimit greko-vlleh.
Rezistencën ma të mirë këtij formati mendor, ia kanë ba katolikët romanë të veriut dhe bektashinjtë sufi të jugut e të Kosovës. Fatin ma tragjik në këtë rezistencë e kanë pasë patriotët ortodoksë.
Nuk ka dyshim që mendësia e këtyne rezistuesve asht ajo që mund ta mbartë mbrothësisht ekonominë mendore europiane ku ne po (ri)hyjmë. Nuk ka dyshim se vetëm me atë mendësi të lirë e të hapun mundemi me u ndie vërtè shqiptarë.
Kush don me u nisë për Kubë le të niset vetëm.
Gazeta Shekulli
Në një intervistë verore, Albin Kurti, i përgjigjet pyetjes: a ekziston identiteti kosovar? Pyetja asht shum e mirë, dhe nuk asht e gazetarit që ia shtron, por e polemistit Migjen Kelmendi, editorit të librit Who is kosovar. Kurti përgjigjet se ekziston identiteti kosovar, por vetëm si identitet krahinor.
Mandej përmend dy zona të Gjermanisë për me tregue se nuk ka ndryshim mes shqiptarëve të Kosovës dhe atyne të Shqipnisë. Ai përgjigjet edhe në lidhje me gjuhën standarde: thotë se standardi vendoset nga politika. Megjithatë, pranon se standardi asht i papërsosun.
Por mjafton me kujtue një fakt që sot e din tanë bota: identiteti kosovar asht identitet shtetnor, jo thjesht krahinor siç asht identiteti matjan për shembull.
Sa për standardin: nuk duhet lanë ma që politika me vendosë për jetën e përditshme. E ka ba me grusht të hekurt, gjatë 5 dekadave, e ban pa shum sukses sot me anë të spektaklit mediatik.
Vini re se në Shqipni, diktatura bahej ma e egër, bash atëherë kur jeta e përditshme fillonte të bahej ma e lirë.
A asht standardi i papërsosun, si çdo gja njerëzore? Nji standard ku Shën Maria bahet Shën Mëria, Zoja e papërlyeme, bahet Zonja e papërlyer, e lumnueshmja, bahet e lumturuar, nuk asht lajm nji i mirë.
Por kjo kartëmonedhë false, që mundohet me zanë tregun gjuhor, nuk asht e këmbyeshme në ar, çka në gjuhën e kulturës, d.m.th.: nuk jep vepra. Ajo vetë asht vepra e nji glosatori vlleh, biblioteka "shkencore" e të cilit sot po shitet buzë Lanës, e na gëzohemi se ky fat, nuk i ka ra në hise bibliotekës vërtè shkencore të anti-standartistit Pipa, që ruhet me pekule në muzeun e Shkodrës.
Pse duhet ngulmue prapë në çështjen e gjuhës?
Në radhë të parë gjuha nuk asht mjet, por asht mendësi. Mendësia mundet me qenë e mbyllun ose e hapun ndaj ndryshimit, ndaj të resë, ndaj të përditshmes.
Standardi asht i mbyllun dhe asht shurdhan: ai nuk ka organe për me e ndijue realitetin. Cinik asht fakti se damin ma të madh standardi ia ka ba bash tosknishtes: pasi i ka shitue organet e saj për jetën e përditshme. Ai asht nji tosknishte pa muzikë: por tue i heqë muzikën nji gjuhe, i ke heqë shì anën shpirtnore.
Pushteti mundohet me e përdorë gjuhën si mjet me kontrollue mendësinë. Me paret e veta ai nxjerr 30 gazeta identike me stok të garantuem, organizon qindra sfilata sfilitëse, disa festivale kange, dhjetra talk-shoë, me qëllimin e vetëm për me zaptue frekuencën e perceptimit, që njerëzit të mos flasin për asgja tjetër përveçse për pushtetin dhe folitikën.
Por mendësia që mundëson gjuha shqipe, nuk asht e përshtatshme vetëm për folitikë, si mundohen me na ba me besue. Shqipja e vërtetë asht shum e larmishme. Ajo nuk ka dy, por katër variante në fondin e saj të jashtëzakonshëm: arbërishten, toskërishten, gegnishten dhe standartishten.
E përse ndër 'to u dashka me mbizotnue ma artificiali e ma joburimori, pra standardi?
Ngase po bani e mbizotnoi standardi ka me mbizotnue folitika.
Kush don që me mbizotnue ky variant, don që me mbizotnue nji mendësi: e kjo mendësi, përshfaqet te monokultura e bllokut dhe nga bunkerizimi i djeshëm horizontal e nga ai i sotshëm vertikal. Kjo mendësi lufton kundër çdo mendësie tjetër, lufton klasicizmin arbëresh me anë të përkthimit të De Radës në standard, lufton fisnikërinë toske, me anë të identifikimit të 'saj me elitën komuniste.
Mendësia standardizuese, mëton me i hi në shpi malësorit në majë të malit e me i thanë: malok. Që ai të mos ndihet në shpi të vet. Kush ia thotë, nuk rrezikon asnjë kundërpërgjigje, mbasi ia thotë mbas ekranit të televizorit.
Kjo mendësi nuk don që labi "t'ia thotë këngës" si di vetë, por të vijë në karaoket e Tiranës.
Kush ka frikë nga snobët e rinj?
Në një intervistë dimnore, Enzo Biagi, e pyet Pasolinin: po juve, çfarë njerëzish ju pëlqejnë? P., i gjegjet: mua më pëlqejnë të thjeshtit, dhe të thjeshtit janë ose njerëzit analfabetë ose ata përnjimend të kulturuem...
Bash mes këtyne dy palëve janë dhe snobët: sine nobilitate, pa fisniki.
Distanca që ata kanë mes Unit dhe Mbi-unit asht e frikshme. Uni i tyne asht nji skilipec që ban si ish-nxanës i mirë, kur Mbi-uni asht nji totalitarist-sadist.
Snobët e rinj në Tiranë, janë të gjithë nga familje që përqafuan komunizmin e u puthën me partinë, por, achtung!, Marksi asht i fundmi i autorëve që lexojnë, sikundër nuk e kanë lexue as prindët e tyne.
Këta snobë nuk kanë punue kurrë në jetë të tyne, por ankohen se këtu (në këtë vend) të tjerët nuk gjejnë punë.
Janë idiosinkratikë të ndërkryem dhe kritikojnë indiosinkracinë.
E kanë të stampueme në bluzë: Qiellin me yje sipër meje, ligjin moral brenda meje, por bahen me nga tre kantianë bashkë për me kapë të njejtën studente edhe ajo kantiane.
Një pjesë e këtyne snobëve vdesin me lindë francezë.
Nji pjesë janë kritikë të spektaklit mbrenda spektaklit: janë pjesë e folitikës së pafundme, rraskapitëse, haluçinative të Tiranës.
Mbahen për hedonistë, por përfshihen shpesh ndër orgjina onaniste.
Vetëquhen radikalë të majtë, por janë asistentë e bashkautorë me Çanin.
Janë vipa që lançojnë vipa, por vijnë nga nji vend i humbun që me u përkthye shqip domethanë Ujë i zi.
Shkruejnë libra mbi masturbimin e dikurshëm, por masturbojnë sot shumë ma fort se atëherë, e për ma tepër live nga ekranet e televizorit.
Në '67n i kanë vu kazmën kishave e xhamive të vjetra, por sot janë ba të njoftun si arkeologë.
Dibranët ju duken katundarë, por e kanë vetë mbiemrin Dibra.
Kanë shkrue poezi satirike kundër dollarit, por sot paguhen me euro.
Po hangrën një sillë me Kadarenë, e keni të sigurt se do bajnë librin "Një sillë me Kadarenë".
Marrin pare nga të huejt me ba dokumentarë për Shkodrën, dhe të vijnë me objektiva nji metër të gjatë, pa ditë gja as për legjendën e Rozafës.
Në Itali janë në gjyq për të drejtat e emigrantëve me U. Bossin, në Shqipni themelojnë Lidhjen e veriut (Lega Nord).
Nji pjesë janë vërtè antiberlusconianë, por kanë një gazetë që e quejnë Gazeta (si cavalliere që të vetmen giornale që bani, e quajtën il Giornale).
Janë anoreksikë, por ju duket se studentët shqiptarë në perëndim (sidomos ata që punojnë nëpër restorante), janë duke vdekë për bukë.
Teksa politika asht shndërrue në folitikë, snobët e rinj në Kosovë, themelojnë lëvizjen "Fol". Dekalogu i tyne nuk ka dhetë por vetëm nji urdhnesë: Fol! para mikrofonit... dhe kështu e din se vendndodhja e mikrofonit nuk asht e dhimbshme për ty.
Ata të Tiranës nuk i sheh kurrë vetëm, sepse publikja mbrohet vetëm duke ndejë të gjithë së bashku, e vetëm duke folë.
Shumica e tyne nuk kanë vepër, por kanë veprimtari.
Janë kuratorët e përjetshëm të rrënimit të artit shqiptar.
Mbarojnë ma shum se nji shkollë, por filloren s'e dinë as vetë si e kanë mbarue.
Kanë histeri historiciste dhe janë fiks historiografë.
Shkruejnë editoriale të ulun në ndoj lokal snobash në bllok. Dhe e fillojnë editorialin me emrin e lokalit.
Bajnë si lexues të Pashk Gjeçit post mortem, por stonojnë në mënyrën ma qesharake, duke mos pasë nocionet ma elementare të leximit letrar.
Në emnin e tyne çelsi i Tiranës iu dha Goran Bregoviçit.
Ata mëtojnë me qenë kryeqytetarët e këtij vendi, e me prodhue ide për pjesën tjetër, por s'e kanë mbrri halà stadin e qytetarit të thjeshtë. Iu ka ndodhë si i ndodhi Tiranës: të vetmit kryeqytet në Europë, që u ba kryeqytet pa qenë akoma qytet.
Formati bizantin kundër mendjes së lirë
Lufta ndaj mendimit shumpërmasor (multiversit të ditëve të sodit) asht luftë për ngushtimin e frekuencës së perceptimit, dhe luftë për dominimin e saj total.
Për mue, ndryshimin e vërtetë, vetëvendosjen psikologjike në Kosovë e përvijon vepra polemike e Migjen Kelmendit.
Sikundër nji Lubonja në Tiranë, e mbase me rezonanca ma të mëdha, Kelmendi, asht nji nga të mirët. I mirë, në kuptimin që i jep Niçe, i cili "buonum" e nxjerr nga "duo", ai që ndan. Vetë Krishti asht ndamës par excellence, kur thotë: unë bie shpatën, jo paqen. Ai që ndan të vërtetën nga e rremja në radhë të parë, të mirën nga e keqja.
Kelmendi nuk asht nji përçamës si romaku që thotë: divide et impera. Ai nuk don me sundue. Ai don me u nda kalbësinë nga jetësorja. Në mënyrën e Debordit ai ka dashtë me e çlirue at pak jetë të përditshme që kosovarët kanë. Ngase çlirimi duhet me vazhdue, ditë për ditë.
Teksa çlirimi që propozon Kurti mbas çlirimit, asht nji kontradiktë. Ai thotë se në Europë duhet të shkojmë si komb i bashkuem në nji shtet, se simbas tij kombi shqiptar do jetojë ma gjatë se Europa, dhe ne nuk duhet ta brendësojmë ndamjen që Europa na e paska shkaktue.
Harron se kombin-shtet e ka prodhue Europa, dhe kur Europa e likuidon duke krijue shtetin-shumëkombësh - Veten e saj - a mund ta kapim fillin edhe njiherë para njëqind vjetësh?
Programi kulturor i Rilindjes, (ku nji kapitull e shkroi me dhunë edhe diktatura e proletariatit) asht i tejkaluem.
Në Europë nuk shkohet ma me atë program. Shkohet me nji program të ri, kulturor. Programet e ndryshkuna nacionaliste po i mbajnë komshitë tanë serbë e grekë, e shì pse po i mbajnë me forcë në fuqi po prodhojnë katastrofat që sot po i sheh gjithë bota.
Sipërmarrja ma bizantine e komunizmit shqiptar ka qenë zhdukja e fisnikërisë shqiptare. E bashkësisë së mendjeve të lira.
Fundi i kësaj shfarosjeje, përpos me konsolidimin e pushtetit, ka rezultue edhe me përvendosjen e formatit mendor bizantin. Prej kohëve të Bizantit, diktatori Hoxha asht përfaqësuesi ma i shquem i kësaj mendësie ndër shqiptarë.
Të paktën prej viteve '70 Prishtina ka marrë direktiva nga Tirana e kuqe. Rolin e Tiranës në rezistencën kosovare gjatë kësaj kohe, e errëson roli negativ i saj çprej fundit të Luftës së Dytë e deri atëbotë.
I ndikuem nga Demaçi e Qosja, Albin Kurti mëton orientimin total të Prishtinës nga Tirana e sotme e kuqrreme. Por asht mirë që Prishtina Beogradin të mos e zëvendësojë me Tiranën (duke zgjedhë, si ndodh rëndom ndër shqiptarë, të keqen ma të vogël). Së bashku me Tiranën e vonueme, Prishtina mundet thjesht që qendrën e lojalitetit ta zhvendosë në Bruksel.
Orientimi i qartë evropian i Kosovës kishte me i ndihë ridimensionimit të formatit mendor bizantin të një pjese të Shqiptarisë. Kjo mendësi në Kosovë asht përhapë për shkak të ndikimit serb, e në jugun e Shqipnisë, për shkak të ndikimit greko-vlleh.
Rezistencën ma të mirë këtij formati mendor, ia kanë ba katolikët romanë të veriut dhe bektashinjtë sufi të jugut e të Kosovës. Fatin ma tragjik në këtë rezistencë e kanë pasë patriotët ortodoksë.
Nuk ka dyshim që mendësia e këtyne rezistuesve asht ajo që mund ta mbartë mbrothësisht ekonominë mendore europiane ku ne po (ri)hyjmë. Nuk ka dyshim se vetëm me atë mendësi të lirë e të hapun mundemi me u ndie vërtè shqiptarë.
Kush don me u nisë për Kubë le të niset vetëm.
Gazeta Shekulli
lunedì, aprile 26, 2010
EFEKTI EUROPE
Astrit CANI
EFEKTI EUROPË
Kampionati i egoizmit politik në Shqipëri, nuk ka të sosur. Nëse, normalisht, ky kampionat duhet të mbyllej me fitoren e egos më politike, pretendimet për vjedhjen e votës, e lënë të hapur garën e egoizmit. Jemi edhe më egoistë se ju. Dhe do e tregojmë posa të na jepet rasti.
Ata që e ndajnë popullin në të majtë e të djathtë, në popull opozitar dhe mutatis mutandi pushtetar, harrojnë atë pjesë, atë ajkë do thosha, të popullit, që nuk ka votuar: shumicën morale.
Kjo ajkë që është edhe shumica e heshtur, skeptike, inteligjente dhe e durueshme e shqiptarëve, pjesa që e projekton veten më shumë në të ardhmen, më 28 qershor ka heshtur (nuk ka votuar!), ka vazhduar të heshtë dhe tani bën të njëjtën gjë.
Kjo është e vetmja sjellje europiane, besoj unë, ky pezullim i gjykimit, është gjykimi më i mirë. Kur zgjedhja është si ajo në Itali, mes një të djathte populiste dhe një të majte pa identitet, të mos votosh, është gjesti më normal, më qytetar.
Sa herë fitonte Berlusconi, në Itali, nëpër metro e mjete të tjera publike, shfaqeshin njerëz me bluza ku shkruhej: “Io non ho votato Berlusconi”. Herën e fundit që fitoi il cavalliere, këta njerëz nuk u shfaqën më. Tashmë kuptohej se nuk kishin votuar fare, ose, çka është edhe më domethënëse, nuk jetonin më në Itali.
Unë i përkas atij populli që nuk ka votuar. I përkas asaj pjese që e gënjyer nga Berisha, nga energjia e tepërt, nga entuziazmi patriotik, nga karaokja politike e Tiranës, dhe nga sensi i tepërt i identitetit, është kthyer para kohe, në Shqipëri.
Para kohe, sepse kodi gjenetik i jetës publike shqiptare është po i njëjti, edhe tek brezat fizilogjikisht më të rinj. Është një kod që shpërfaqet in acto në bunkerizimin e djeshëm dhe të sotshëm. Me ndryshimin se bunkerizimi i djeshëm ishte horizontal kurse ky i sotshmi është vertikal.
Kopshti antopologjik i diktaturës ishte një serë. Kopshti i tranzicionit i ngjau më shumë një xhungle, por, me një shpejtësi skëterrë po krijohet, në Tiranë, një serë e re.
Mua më është vjedhur vota!
Jo, sepse me identitetin tim ka votuar dikush tjetër, por sepse identitetin tim dhe të brezit tim, nuk e përfaqëson asnjëri krah apo gisht i politikës. Më është vjedhur përfaqësimi, askush nuk më përfaqëson.
Dhe pasi ia vjedhin përfaqësimin këtij brezi, e quajnë atë: brez nihilist!
Me sa shohim, politika shqiptare, vazhdon ta shohë qytetarin si burim fitimi. Në fillim i shet depozitat, pastaj gjeneratorët, pastaj i shet diploma, korrent, rrugë, mend... Na thoni sa kohë mund të vazhdojë kjo? Për sa kohë do vazhdojmë ta imitojmë Italinë edhe në veset e saj? A mos Europa do na marrë në patronazh e do na mbajë me euro vetëm që të mos bëjmë krime në shtëpinë e saj?
Efekti Europë do kishte hirin që pikësëpari do na çlironte nga ky kod i ngurtë i gjenetikës moniste. Meqë në tranzicion nuk pranuam gjene të reja, gjene të afta për ta kodifikuar ndryshimin, i mbetet ndikimit të Europës dhe kontakteve të drejtpërdrejta e të pakushtëzuara me të, kodifikimi i këtyre gjeneve të reja, që brezi im i zotëron. Që të kemi sy të rinj për ta parë vendin tonë, njëri-tjetrin, të shkuarën dhe të ardhmen tonë, duhet ta shohim atë me sytë e të rinjve, siç e sheh dhe do e legjitimojë Europa plakë.
Në këtë kuptim sikur të paktën moti të ishte europian në këtë vend, do na jepte shi më 30 prill dhe me 1 maj. Sepse nuk e meritojnë as këta të protestojnë as ata të festojnë. Zemërimi i të ashtuquajturve socialistë nuk buron nga zemra. Festimi i këtyre të tjerëve nuk buron nga gëzimi.
Zemërimi iu takon të heshturve, të papërfaqësuarve. Atyre iu takon edhe refleksioni më i thellë mbi të sotmen, gjetja e një logosi në këtë kaos.
EFEKTI EUROPË
Kampionati i egoizmit politik në Shqipëri, nuk ka të sosur. Nëse, normalisht, ky kampionat duhet të mbyllej me fitoren e egos më politike, pretendimet për vjedhjen e votës, e lënë të hapur garën e egoizmit. Jemi edhe më egoistë se ju. Dhe do e tregojmë posa të na jepet rasti.
Ata që e ndajnë popullin në të majtë e të djathtë, në popull opozitar dhe mutatis mutandi pushtetar, harrojnë atë pjesë, atë ajkë do thosha, të popullit, që nuk ka votuar: shumicën morale.
Kjo ajkë që është edhe shumica e heshtur, skeptike, inteligjente dhe e durueshme e shqiptarëve, pjesa që e projekton veten më shumë në të ardhmen, më 28 qershor ka heshtur (nuk ka votuar!), ka vazhduar të heshtë dhe tani bën të njëjtën gjë.
Kjo është e vetmja sjellje europiane, besoj unë, ky pezullim i gjykimit, është gjykimi më i mirë. Kur zgjedhja është si ajo në Itali, mes një të djathte populiste dhe një të majte pa identitet, të mos votosh, është gjesti më normal, më qytetar.
Sa herë fitonte Berlusconi, në Itali, nëpër metro e mjete të tjera publike, shfaqeshin njerëz me bluza ku shkruhej: “Io non ho votato Berlusconi”. Herën e fundit që fitoi il cavalliere, këta njerëz nuk u shfaqën më. Tashmë kuptohej se nuk kishin votuar fare, ose, çka është edhe më domethënëse, nuk jetonin më në Itali.
Unë i përkas atij populli që nuk ka votuar. I përkas asaj pjese që e gënjyer nga Berisha, nga energjia e tepërt, nga entuziazmi patriotik, nga karaokja politike e Tiranës, dhe nga sensi i tepërt i identitetit, është kthyer para kohe, në Shqipëri.
Para kohe, sepse kodi gjenetik i jetës publike shqiptare është po i njëjti, edhe tek brezat fizilogjikisht më të rinj. Është një kod që shpërfaqet in acto në bunkerizimin e djeshëm dhe të sotshëm. Me ndryshimin se bunkerizimi i djeshëm ishte horizontal kurse ky i sotshmi është vertikal.
Kopshti antopologjik i diktaturës ishte një serë. Kopshti i tranzicionit i ngjau më shumë një xhungle, por, me një shpejtësi skëterrë po krijohet, në Tiranë, një serë e re.
Mua më është vjedhur vota!
Jo, sepse me identitetin tim ka votuar dikush tjetër, por sepse identitetin tim dhe të brezit tim, nuk e përfaqëson asnjëri krah apo gisht i politikës. Më është vjedhur përfaqësimi, askush nuk më përfaqëson.
Dhe pasi ia vjedhin përfaqësimin këtij brezi, e quajnë atë: brez nihilist!
Me sa shohim, politika shqiptare, vazhdon ta shohë qytetarin si burim fitimi. Në fillim i shet depozitat, pastaj gjeneratorët, pastaj i shet diploma, korrent, rrugë, mend... Na thoni sa kohë mund të vazhdojë kjo? Për sa kohë do vazhdojmë ta imitojmë Italinë edhe në veset e saj? A mos Europa do na marrë në patronazh e do na mbajë me euro vetëm që të mos bëjmë krime në shtëpinë e saj?
Efekti Europë do kishte hirin që pikësëpari do na çlironte nga ky kod i ngurtë i gjenetikës moniste. Meqë në tranzicion nuk pranuam gjene të reja, gjene të afta për ta kodifikuar ndryshimin, i mbetet ndikimit të Europës dhe kontakteve të drejtpërdrejta e të pakushtëzuara me të, kodifikimi i këtyre gjeneve të reja, që brezi im i zotëron. Që të kemi sy të rinj për ta parë vendin tonë, njëri-tjetrin, të shkuarën dhe të ardhmen tonë, duhet ta shohim atë me sytë e të rinjve, siç e sheh dhe do e legjitimojë Europa plakë.
Në këtë kuptim sikur të paktën moti të ishte europian në këtë vend, do na jepte shi më 30 prill dhe me 1 maj. Sepse nuk e meritojnë as këta të protestojnë as ata të festojnë. Zemërimi i të ashtuquajturve socialistë nuk buron nga zemra. Festimi i këtyre të tjerëve nuk buron nga gëzimi.
Zemërimi iu takon të heshturve, të papërfaqësuarve. Atyre iu takon edhe refleksioni më i thellë mbi të sotmen, gjetja e një logosi në këtë kaos.
mercoledì, aprile 21, 2010
SILOGJIZMAT E IDHNIMIT
E. M. CIORAN
SILOGJIZMAT E IDHNIMIT
Përktheu: A. Cani
ATROFI E VERBIT
Të formuar në shkollën e kotësisë, idhujtarë të fragmentit dhe të vrajave, i përkasim një kohe klinike ku kanë rëndësi vetëm rastet. Interesohemi për atë që një shkrimtar ka heshtur, për atë që do kishte mundur të thoshte, për humbellat e tij memece. Nëse lë një vepër, nëse shpjegohet, e ka siguruar harrimin tonë.
Magjia e artistit të parealizuar – të një të mposhturi që i lë pas dore zhgënjimet e tij, që nuk di t’i shfrytëzojë.
*
Sa faqe, sa libra që qenë për ne burime emocioni dhe që i rilexojmë vetëm për të studiuar cilësinë e ndajfoljeve dhe përkimin e mbiemrave!
*
Ka diçka serioze te budallallëku, që po të orientohet më mirë, mund ta shumëfishojë numrin e kryeveprave.
*
Pa dyshimet që kemi mbi veten, skepticizmi ynë do ishte letër e vdekur, shqetësim konvencional, doktrinë filozofike.
*
Të «vërtetat»: nuk duam t’ua durojmë më peshën, as të jemi viktima a bashkëfajtorë. Ëndërroj një botë ku lihet koka për një presje.
*
Sa shumë më pëlqejnë shpirtrat e dorës së dytë (Joubert mes të gjithëve) që, për delikatesë, jetuan në hijen e gjenisë së të tjerëve dhe, me frikën se mos e kishin, e mohuan të vetin!
*
Sikur Molière të ishte përkulur mbi abiset e veta, Pascal, me të tijin, do ishte dukur gazetar.
*
Kur ka siguri, bie stili: kujdesi i shprehjes është prerogativa e atyre që nuk mund të përgjumen në një fé. Duke u munguar një pikëmbështetje e qëndrueshme, ata kapen pas fjalësh – shëmbëlltyra realiteti: të tjerët, përkundrazi, të fortë në bindjen e tyre, e përçmojnë aparencën e fjalëve dhe lëshohen në lezetin e improvizimit.
*
Mos me u zanë besë atyre që ia kthejnë shpinën dashurisë, ambicies, shoqërisë. Do marrin hak pse kanë hequr dorë.
*
Historia e ideve është historia e mërisë së të vetmuarve.
*
Plutarku, sot, do shkruante Jetët paralele të Dështakëve.
*
Romantizmi anglez qe një përzierje e lumtur mërgimi dhe veremi; romantizmi gjerman, alkooli province dhe vetëvrasjeje.
*
Disa figura duhet të kishin jetuar në një qytet gjerman në epokën romantike. E marrim me mend fare mirë një Gérard von Nerval në Tubingen ose në Heidelberg!
*
Aftësia me rezistue e gjermanëve nuk njeh caqe, qoftë edhe në çmenduri: Nietzsche e duroi të vetën për njëmbëdhjetë vjet, Hölderlin-i për dyzet.
*
Luteri, prefigurim i njeriut modern, ka mishëruar të gjithë format e çekuilibrit: një Pascal dhe një Hitler bashkëjetonin brenda tij.
*
«...vetëm e vërteta mund të dashurohet». Prej kësaj rrjedhin boshllëqet e Francës, refuzimi që ajo i bën të vagtës dhe të Tymtës, antipoezia e saj, antimetafizika e saj.
*
Edhe më tepër se Descartes, do kishte qenë Boileau ai që do rëndonte mbi një popull të tërë dhe do ia censuronte gjeninë.
*
Ferri – i saktë porsi një verbal.
Purgatori – i rremë si çdo aluzion për Qiellin.
Parajsa – shfrim shpikjesh dhe fjalësh pa kripë...
Trilogjia e Dantes është rehabilitimi më i madh i Djallit që ka ndërmarrë një i krishterë.
*
Shakespeare: takimi mes një trëndafili dhe një sopate...
*
Me e dështue jetën vetjake domethënë me hy te poezia – pa ndihmën e talentit.
*
Vetëm shpirtrat sipërfaqësorë i aviten një ideje me delikatesë.
*
Përmendja e bezdive burokratike («the law’s delay, the insolence of office») mes motiveve që e përligjin vetëvrasjen, më duket gjëja më e thellë që Hamleti ka thënë.
*
Duke qenë tashmë të rreckosura të gjitha format e shprehjes, arti po prihet drejt nonsensit drejt një universi privat dhe të pakomunikueshëm. Një ngjethje intellegjibël, qoftë kjo pikturë, muzikë a poezi, na duket me të drejtë e pazakontë dhe vulgare. Publiku do zhduket së shpejti; arti do e ndjekë nga afër.
Një qytetërim që filloi me katedralet duhej të mbaronte me hermetizmin e skizofrenisë.
*
Edhe kur jemi njëmijë milje larg nga poezia, marrim pjesë akoma tek ajo prej kësaj nevojës së beftë për të ulëritur – stad i mbramë i lirizmit.
*
Me qenë një Raskolnikov – pa skuzën e vrasësit.
*
E kultivojnë aforizmën vetëm ata që e kanë njohur frikën në mes fjalëve, atë frikën se mos bie me të gjitha fjalët.
*
Sikur të mund të ktheheshim në kohët kur asnjë fjalë nuk i pengonte qeniet, te lakonizmi i pasthirrmës, te parajsa e trashamanësisë, te habia e gëzueshme që duhet t’u ketë paraprirë idiomave.
*
Është e thjeshtë me qenë «të thellë»: mjafton me e lënë veten me u mbytë nga tara vetjake.
*
Ëdo fjalë më lëndon. E prapë, sa mirënjohës do isha të dëgjoja lulet kah flasin për vdekjen.
*
Modele stili: e shara, telegrami dhe epitafi.
*
Romantikët qenë specialistët e mbramë të vetëvrasjes. Qysh atëherë, e improvizojnë... për t’ia përmirësuar cilësinë, do kemi nevojë për një «të keqe të shekullit» të re.
*
Me i heqë letërsisë kremin e saj, me ia pá fytyrën e vërtetë, është e rrezikshme sakur me e privue filozofinë nga zhargoni i saj. Krijimet e shpirtit do reduktoheshin pra në një transfigurim engletisjesh? Dhe nuk do kishte substancë përpos përjashta të artikuluarës, te zgërdhimja ose në kataleska?
*
Një libër që, pasi ka shembur gjithëka, nuk arrin të shembë edhe vetën, do na ketë acaruar kot.
*
Ja ku jemi pra, monada të copëzuara, në mbarimin e trishtimeve të kujdesshme dhe të anomalive të parashikuara: shumë shenja njoftojnë hegjemoninë e delirit.
*
«Burimet» e një shkrimtari janë turpet e tij: ai që nuk i zbulon brenda vetes, ose që u shpëton nga duart, është i destinuar për plagjiaturë ose për kritikë.
*
Ëdo perëndimor i tormentuar të bën të mendosh për një hero dostojevskjan me një llogari në bankë.
*
Dramaturgu i mirë duhet të ketë sensin e vrasjes; cili, pas elizabetjanëve, është akoma i aftë me i vra personazhet e veta?
*
Qeliza nervore është mësuar kaq mirë me gjithçka sa jemi të detyruar të dëshpërohemi se mund ta konceptojmë një çmenduri të aftë, duke i depërtuar truret, t’i bëjë të shpërthejnë.
*
Pas Benjamin Costant askush s’e ka gjetur më tonin e zhgjëndrrës.
*
Ai që i ka mësuar rudimentet e mizantropisë, nëse do të shkojë më tej, duhet të ndjekë mësimin e Swiftit: do mësojë si t’i japë përçmimit të tij për njerëzit intensitetin e një nevralgjie.
*
Me Baudelaire fiziologjia hyri në poezi; me Nietzschen në filozofi. Falë çrregullimeve organike të tyre u ngritën te kënga dhe te koncepti: i takonte atyre, të dëbuar nga shëndeti, t’i siguronin një karrierë sëmundjes.
*
Mister – fjalë që ne përdorim për të mashtruar të tjerët, për t’i bindur se jemi më të thellë se ata.
*
Nëse Nietzsche, Proust, Baudelaire apo Rimbaud i mbijetojnë pluskimit të modave, këtë ia detyrojnë mizorisë së tyre të sinqertë, kirurgjisë së tyre demoniake, dorëdhanisë së vrerit të tyre. Ajo ëka i lejon një vepre të durojë, ajo çka e pengon të bëhet e datuar, është mizoria e saj. Pohim i kotë? Pa mendoni për prestigjin e Ungjillit, libër agresiv, libër helmues sa më s’bëhet.
*
Publiku hidhet te të ashtuquajturit autorë «humanë»: e di se prej tyre s’ka asgjë për të pasur frikë. Të ngelur në gjysmë të rrugës si ai, i propozojnë një kompromis me të Pamundurën, një vizion koherent të Kaosit.
*
Vulgariteti verbal i pornografëve rrjedh më së shumti nga një tepri erzi, nga turpi për të mos e vënë «shpirtin» në ekspozé dhe sidomos nga turpi për ta përmendur: në asnjë gjuhë nuk ekziston një fjalë më e pacipë.
*
Që një realitet fshihet pas aparencave është, tekembramja, e mundshme; se gjuha mund ta shprehë, do ishte qesharake me e shpresue. Atëherë pse me e marrë përsipër një opinion në vend të tjetrit, pse me u zmbraps para banales a para të pakonceptueshmes, para detyrës me thanë dhe me shkrue gjithçka dhe të kundërtën e gjithçkaje? Një minimum urtësie do na detyronte me i mëtue të gjitha tezat njëherësh, në një eklektizëm të buzëqeshjes dhe të shkatërrimit.
*
Frika e shterpësisë e shtyn shkrimtarin me prodhue përtej mundësive të tij dhe me i shtue gënjeshtrave të jetuara shumë gënjeshtra të tjera që merr borxh ose farkëton. Nën «Veprat e Plota» prehet një mashtrues.
*
Pesimisti duhet të shpikë përditë arsye të reja me ekzistue: është një viktimë e «kuptimit» të jetës.
Macbeth: një stoik i krimit, një Mark Aurel i pajisur me kamë.
*
Shpirti është përfituesi i madh i mposhtjeve të mishit. Pasurohet në kurriz të tij, e plaëkit, galdon me mjerimet e tij; jeton me banditizëm. Qytetërimi i detyron mirëqenien e vet një cubi.
*
«Talenti» është mjeti më i sigurt për të fallsifikuar gjithçka, për t’i shtrembëruar gjërat dhe për të gënjyer veten. Ekzistenca e vërtetë i përket vetëm atyre që natyra nuk i ka rënduar me asnjë dhunti. Prandaj do ishte e vështirë me imagjinue univers më falls se universi letrar ose njeri më të varfër për nga realiteti se njeriu i letrave.
*
Nuk ka shpëtim në mos te imitimi i heshtjes. Por llafazanëria është e paralindjes. Racë llafexhinjsh, spermatozoidësh fjalamanë, ne jemi kimikisht të lidhur me fjalën.
*
Kërkimi i ëndrrës në kurriz të gjësë së nënkuptuar; gjuha e konsideron si qëllim në vetvete, si një konkurrent i «realitetit»; mahnia verbale, deri edhe mes filozofëve; nevoja me u ripërtëri në planin e aparencave – karakteristika të një qytetërimi ku sintaksa mbizotëron ndaj absolutit, dhe gramaticieni mbi të urtin.
*
Goethe, artist i kompletuar, është antipodi ynë: për të tjerët, në të kundërt, është një shembull. I huaj ndaj paplotësisë, këtij ideali modern të përsosjes, ai refuzon me i kuptue rreziqet e të tjerëve; sa për të vetat, i asimiloi kaq mirë sa nuk vuajti fare. Shorti i tij na shkurajon: pasi e hulumtuam më kot për të zbuluar ndonjë sekret shurdhan a sublim, i dorëzohemi fjalës së Rilkes: «Nuk kam organe për Goethen».
*
S’do dinim ta qortonim kurrë sa duhet shekullin e XIX se ka favorizuar këtë sorollop glosatorësh, këto makina leximi, këtë keqformim të shpirtit që mishëron Profesori, - simbol i rënies së një civilizimi, i poshtërimit të shijes, i supremacisë së mundit mbi kapriçion.
Me pá gjithçka nga jashtë, me sistematizue të pakumtueshmen, mos me pá asgjë ndër sy, me ba inventarin e pikëvështrimeve të tjetrit!... Çdo komentar i një vepre është i keq apo i kotë, sepse gjithçka që nuk është e drejtëpërdrejtë është e kotë.
Dikur, profesorët shqyheshin më së shumti mbi teologjinë. Së paku kishin skuzën se mësonin absoluten, se qenë kufizuar te Zoti, kurse në epokën tonë, asgjë nuk i shpëton kompetencës së tyre vrastare.
*
Ajo ëka na dallon nga pararendësit tonë, është shkujdesja jonë para Misterit. Për më tepër e kemi shpagëzuar: kështu lindi absurdi...
*
Mashtrim i stilit: me u dhanë trishtimeve të zakonshme një trajtë të pazakonshme, me zbukurue fatkeqësitë e vogla, me stolisë boshllëkun, me ekzistue përmes fjalës, përmes frazeologjisë së psherëtimës ose të sarkazmës!
*
Është e pabesueshme sesi prespektiva e të pasurit një biograf nuk e ka ëuar askënd të heqë dorë nga të pasurit një jetë.
*
Mjaft naiv për tu vënë në kërkim të së Vërtetës, dikur pata marrë në shqyrtim – pa asnjë rezultat – shumë disiplina. Po filloja sakaq të forcohesha në skepticizmin tim kur më erdhi ideja për të konsultuar, si burim të fundit, Poezinë: kushedi, mbase do më bëjë dobi, mbase nën arbitraritetin e saj fshihet një zbulesë përfundimtare. Burim kallp! Në mohim isha shtyrë më përtej meje dhe më bëri të humbas deri edhe pasiguritë e mia...
*
Për atë që ka frymëmarrë Vdekjen, çfarë zhgënjimi në ernat e Verbit!
*
Meqenëse disfatat janë në rendin e ditës, është e natyrshme që Zoti të përfitojë. Falë snobëve që e përdëllejnë ose e keqtrajtojnë, ai gëzon një farë popullariteti. Por edhe për sa kohë akoma ka me qenë interesant?
*
«Kishte talent: e prapë askush nuk merrej më me ‘të. E kanë harruar». «Më se e drejtë: nuk ka ditur të marrë të gjitha masat në mënyrë që ta keqkuptonin».
*
Asgjë nuk e ter mendjen më shumë se neveria për të konceptuar ide errcake.
*
Ëfarë bën i urti? Dorëzohet me pá, me ngrënë, etj., e pranon me pahir këtë «plagë me shtatë porta» që është trupi sipas Bhagavadgītā. Urtësia? Me pësue në mënyrë dinjitoze poshtërimin që na shkaktojnë brimat tona.
*
Poeti: një dinak që mund të shullohet në mërzi, që vërsulet mbi ndërdymje dhe ia sajon vetes gjithsesi. Mandej posteriteti naiv do mallëngjehet me ‘të…
*
Gati të gjitha veprat janë bërë me stërpika imitimi, drithma të mësuara dhe ekstaza të kopjuara.
*
Letërsia, për të qenë prolikse, jeton në pletorat e leksemave, në kancerin e fjalës.
*
Europa nuk ofron akoma rrënoja të mjaftueshme që të mund të lulëzohet epopeja. Porse gjithçka të bën me parashikue se, xheloze pse Troja është gati me e imitue, do sjellë së shpejti argumente kaq të rëndësishme sa romani dhe poezia nuk do mjaftojnë më…
*
Sikur të mos kisha ruajtur një iluzion të fundit, do evokoja me dëshirë Omar Kajamin, trishtimet e tij të pakundërshtueshme; por ai i besonte akoma verës.
*
Pjesën më të mirë të vetes, atë pak dritë që më largon nga gjithçka, ia detyroj takimeve të mia të rralla me disa skile plot hidhërim, me disa skile të pangushëlluar që, viktima të rreptësisë së cinizmit të tyre, nuk mund t’i përkushtoheshin më asnjë vesi.
*
Në këtë «fjetore të madhe» - siç quhet universi në një tekst taoist – makthi është e vetmja formë e kthjellët.
*
Mos u merrni me Letrat nëse, me një shpirt errcak, u ka hyrë zekthi i qartësisë. Pas jush do lini vetëm hukama intelegjibël, dromca të gjora të refuzimit tuaj me qenë vetvetja.
Në torturat e intelektit ka një dinjitet që do kërkohej më kot në ato të zemrës. Skepticizmi është eleganca e ankthit.
*
Me qenë modernë domethanë me iu përveshë të Pashërueshmes.
*
Tragjikomedia e dishepullit: e kam degtisur mendimin tim në pluhur, për me i mujtë moralistët që më kishin mësuar vetëm me e qërue…
SILOGJIZMAT E IDHNIMIT
Përktheu: A. Cani
ATROFI E VERBIT
Të formuar në shkollën e kotësisë, idhujtarë të fragmentit dhe të vrajave, i përkasim një kohe klinike ku kanë rëndësi vetëm rastet. Interesohemi për atë që një shkrimtar ka heshtur, për atë që do kishte mundur të thoshte, për humbellat e tij memece. Nëse lë një vepër, nëse shpjegohet, e ka siguruar harrimin tonë.
Magjia e artistit të parealizuar – të një të mposhturi që i lë pas dore zhgënjimet e tij, që nuk di t’i shfrytëzojë.
*
Sa faqe, sa libra që qenë për ne burime emocioni dhe që i rilexojmë vetëm për të studiuar cilësinë e ndajfoljeve dhe përkimin e mbiemrave!
*
Ka diçka serioze te budallallëku, që po të orientohet më mirë, mund ta shumëfishojë numrin e kryeveprave.
*
Pa dyshimet që kemi mbi veten, skepticizmi ynë do ishte letër e vdekur, shqetësim konvencional, doktrinë filozofike.
*
Të «vërtetat»: nuk duam t’ua durojmë më peshën, as të jemi viktima a bashkëfajtorë. Ëndërroj një botë ku lihet koka për një presje.
*
Sa shumë më pëlqejnë shpirtrat e dorës së dytë (Joubert mes të gjithëve) që, për delikatesë, jetuan në hijen e gjenisë së të tjerëve dhe, me frikën se mos e kishin, e mohuan të vetin!
*
Sikur Molière të ishte përkulur mbi abiset e veta, Pascal, me të tijin, do ishte dukur gazetar.
*
Kur ka siguri, bie stili: kujdesi i shprehjes është prerogativa e atyre që nuk mund të përgjumen në një fé. Duke u munguar një pikëmbështetje e qëndrueshme, ata kapen pas fjalësh – shëmbëlltyra realiteti: të tjerët, përkundrazi, të fortë në bindjen e tyre, e përçmojnë aparencën e fjalëve dhe lëshohen në lezetin e improvizimit.
*
Mos me u zanë besë atyre që ia kthejnë shpinën dashurisë, ambicies, shoqërisë. Do marrin hak pse kanë hequr dorë.
*
Historia e ideve është historia e mërisë së të vetmuarve.
*
Plutarku, sot, do shkruante Jetët paralele të Dështakëve.
*
Romantizmi anglez qe një përzierje e lumtur mërgimi dhe veremi; romantizmi gjerman, alkooli province dhe vetëvrasjeje.
*
Disa figura duhet të kishin jetuar në një qytet gjerman në epokën romantike. E marrim me mend fare mirë një Gérard von Nerval në Tubingen ose në Heidelberg!
*
Aftësia me rezistue e gjermanëve nuk njeh caqe, qoftë edhe në çmenduri: Nietzsche e duroi të vetën për njëmbëdhjetë vjet, Hölderlin-i për dyzet.
*
Luteri, prefigurim i njeriut modern, ka mishëruar të gjithë format e çekuilibrit: një Pascal dhe një Hitler bashkëjetonin brenda tij.
*
«...vetëm e vërteta mund të dashurohet». Prej kësaj rrjedhin boshllëqet e Francës, refuzimi që ajo i bën të vagtës dhe të Tymtës, antipoezia e saj, antimetafizika e saj.
*
Edhe më tepër se Descartes, do kishte qenë Boileau ai që do rëndonte mbi një popull të tërë dhe do ia censuronte gjeninë.
*
Ferri – i saktë porsi një verbal.
Purgatori – i rremë si çdo aluzion për Qiellin.
Parajsa – shfrim shpikjesh dhe fjalësh pa kripë...
Trilogjia e Dantes është rehabilitimi më i madh i Djallit që ka ndërmarrë një i krishterë.
*
Shakespeare: takimi mes një trëndafili dhe një sopate...
*
Me e dështue jetën vetjake domethënë me hy te poezia – pa ndihmën e talentit.
*
Vetëm shpirtrat sipërfaqësorë i aviten një ideje me delikatesë.
*
Përmendja e bezdive burokratike («the law’s delay, the insolence of office») mes motiveve që e përligjin vetëvrasjen, më duket gjëja më e thellë që Hamleti ka thënë.
*
Duke qenë tashmë të rreckosura të gjitha format e shprehjes, arti po prihet drejt nonsensit drejt një universi privat dhe të pakomunikueshëm. Një ngjethje intellegjibël, qoftë kjo pikturë, muzikë a poezi, na duket me të drejtë e pazakontë dhe vulgare. Publiku do zhduket së shpejti; arti do e ndjekë nga afër.
Një qytetërim që filloi me katedralet duhej të mbaronte me hermetizmin e skizofrenisë.
*
Edhe kur jemi njëmijë milje larg nga poezia, marrim pjesë akoma tek ajo prej kësaj nevojës së beftë për të ulëritur – stad i mbramë i lirizmit.
*
Me qenë një Raskolnikov – pa skuzën e vrasësit.
*
E kultivojnë aforizmën vetëm ata që e kanë njohur frikën në mes fjalëve, atë frikën se mos bie me të gjitha fjalët.
*
Sikur të mund të ktheheshim në kohët kur asnjë fjalë nuk i pengonte qeniet, te lakonizmi i pasthirrmës, te parajsa e trashamanësisë, te habia e gëzueshme që duhet t’u ketë paraprirë idiomave.
*
Është e thjeshtë me qenë «të thellë»: mjafton me e lënë veten me u mbytë nga tara vetjake.
*
Ëdo fjalë më lëndon. E prapë, sa mirënjohës do isha të dëgjoja lulet kah flasin për vdekjen.
*
Modele stili: e shara, telegrami dhe epitafi.
*
Romantikët qenë specialistët e mbramë të vetëvrasjes. Qysh atëherë, e improvizojnë... për t’ia përmirësuar cilësinë, do kemi nevojë për një «të keqe të shekullit» të re.
*
Me i heqë letërsisë kremin e saj, me ia pá fytyrën e vërtetë, është e rrezikshme sakur me e privue filozofinë nga zhargoni i saj. Krijimet e shpirtit do reduktoheshin pra në një transfigurim engletisjesh? Dhe nuk do kishte substancë përpos përjashta të artikuluarës, te zgërdhimja ose në kataleska?
*
Një libër që, pasi ka shembur gjithëka, nuk arrin të shembë edhe vetën, do na ketë acaruar kot.
*
Ja ku jemi pra, monada të copëzuara, në mbarimin e trishtimeve të kujdesshme dhe të anomalive të parashikuara: shumë shenja njoftojnë hegjemoninë e delirit.
*
«Burimet» e një shkrimtari janë turpet e tij: ai që nuk i zbulon brenda vetes, ose që u shpëton nga duart, është i destinuar për plagjiaturë ose për kritikë.
*
Ëdo perëndimor i tormentuar të bën të mendosh për një hero dostojevskjan me një llogari në bankë.
*
Dramaturgu i mirë duhet të ketë sensin e vrasjes; cili, pas elizabetjanëve, është akoma i aftë me i vra personazhet e veta?
*
Qeliza nervore është mësuar kaq mirë me gjithçka sa jemi të detyruar të dëshpërohemi se mund ta konceptojmë një çmenduri të aftë, duke i depërtuar truret, t’i bëjë të shpërthejnë.
*
Pas Benjamin Costant askush s’e ka gjetur më tonin e zhgjëndrrës.
*
Ai që i ka mësuar rudimentet e mizantropisë, nëse do të shkojë më tej, duhet të ndjekë mësimin e Swiftit: do mësojë si t’i japë përçmimit të tij për njerëzit intensitetin e një nevralgjie.
*
Me Baudelaire fiziologjia hyri në poezi; me Nietzschen në filozofi. Falë çrregullimeve organike të tyre u ngritën te kënga dhe te koncepti: i takonte atyre, të dëbuar nga shëndeti, t’i siguronin një karrierë sëmundjes.
*
Mister – fjalë që ne përdorim për të mashtruar të tjerët, për t’i bindur se jemi më të thellë se ata.
*
Nëse Nietzsche, Proust, Baudelaire apo Rimbaud i mbijetojnë pluskimit të modave, këtë ia detyrojnë mizorisë së tyre të sinqertë, kirurgjisë së tyre demoniake, dorëdhanisë së vrerit të tyre. Ajo ëka i lejon një vepre të durojë, ajo çka e pengon të bëhet e datuar, është mizoria e saj. Pohim i kotë? Pa mendoni për prestigjin e Ungjillit, libër agresiv, libër helmues sa më s’bëhet.
*
Publiku hidhet te të ashtuquajturit autorë «humanë»: e di se prej tyre s’ka asgjë për të pasur frikë. Të ngelur në gjysmë të rrugës si ai, i propozojnë një kompromis me të Pamundurën, një vizion koherent të Kaosit.
*
Vulgariteti verbal i pornografëve rrjedh më së shumti nga një tepri erzi, nga turpi për të mos e vënë «shpirtin» në ekspozé dhe sidomos nga turpi për ta përmendur: në asnjë gjuhë nuk ekziston një fjalë më e pacipë.
*
Që një realitet fshihet pas aparencave është, tekembramja, e mundshme; se gjuha mund ta shprehë, do ishte qesharake me e shpresue. Atëherë pse me e marrë përsipër një opinion në vend të tjetrit, pse me u zmbraps para banales a para të pakonceptueshmes, para detyrës me thanë dhe me shkrue gjithçka dhe të kundërtën e gjithçkaje? Një minimum urtësie do na detyronte me i mëtue të gjitha tezat njëherësh, në një eklektizëm të buzëqeshjes dhe të shkatërrimit.
*
Frika e shterpësisë e shtyn shkrimtarin me prodhue përtej mundësive të tij dhe me i shtue gënjeshtrave të jetuara shumë gënjeshtra të tjera që merr borxh ose farkëton. Nën «Veprat e Plota» prehet një mashtrues.
*
Pesimisti duhet të shpikë përditë arsye të reja me ekzistue: është një viktimë e «kuptimit» të jetës.
Macbeth: një stoik i krimit, një Mark Aurel i pajisur me kamë.
*
Shpirti është përfituesi i madh i mposhtjeve të mishit. Pasurohet në kurriz të tij, e plaëkit, galdon me mjerimet e tij; jeton me banditizëm. Qytetërimi i detyron mirëqenien e vet një cubi.
*
«Talenti» është mjeti më i sigurt për të fallsifikuar gjithçka, për t’i shtrembëruar gjërat dhe për të gënjyer veten. Ekzistenca e vërtetë i përket vetëm atyre që natyra nuk i ka rënduar me asnjë dhunti. Prandaj do ishte e vështirë me imagjinue univers më falls se universi letrar ose njeri më të varfër për nga realiteti se njeriu i letrave.
*
Nuk ka shpëtim në mos te imitimi i heshtjes. Por llafazanëria është e paralindjes. Racë llafexhinjsh, spermatozoidësh fjalamanë, ne jemi kimikisht të lidhur me fjalën.
*
Kërkimi i ëndrrës në kurriz të gjësë së nënkuptuar; gjuha e konsideron si qëllim në vetvete, si një konkurrent i «realitetit»; mahnia verbale, deri edhe mes filozofëve; nevoja me u ripërtëri në planin e aparencave – karakteristika të një qytetërimi ku sintaksa mbizotëron ndaj absolutit, dhe gramaticieni mbi të urtin.
*
Goethe, artist i kompletuar, është antipodi ynë: për të tjerët, në të kundërt, është një shembull. I huaj ndaj paplotësisë, këtij ideali modern të përsosjes, ai refuzon me i kuptue rreziqet e të tjerëve; sa për të vetat, i asimiloi kaq mirë sa nuk vuajti fare. Shorti i tij na shkurajon: pasi e hulumtuam më kot për të zbuluar ndonjë sekret shurdhan a sublim, i dorëzohemi fjalës së Rilkes: «Nuk kam organe për Goethen».
*
S’do dinim ta qortonim kurrë sa duhet shekullin e XIX se ka favorizuar këtë sorollop glosatorësh, këto makina leximi, këtë keqformim të shpirtit që mishëron Profesori, - simbol i rënies së një civilizimi, i poshtërimit të shijes, i supremacisë së mundit mbi kapriçion.
Me pá gjithçka nga jashtë, me sistematizue të pakumtueshmen, mos me pá asgjë ndër sy, me ba inventarin e pikëvështrimeve të tjetrit!... Çdo komentar i një vepre është i keq apo i kotë, sepse gjithçka që nuk është e drejtëpërdrejtë është e kotë.
Dikur, profesorët shqyheshin më së shumti mbi teologjinë. Së paku kishin skuzën se mësonin absoluten, se qenë kufizuar te Zoti, kurse në epokën tonë, asgjë nuk i shpëton kompetencës së tyre vrastare.
*
Ajo ëka na dallon nga pararendësit tonë, është shkujdesja jonë para Misterit. Për më tepër e kemi shpagëzuar: kështu lindi absurdi...
*
Mashtrim i stilit: me u dhanë trishtimeve të zakonshme një trajtë të pazakonshme, me zbukurue fatkeqësitë e vogla, me stolisë boshllëkun, me ekzistue përmes fjalës, përmes frazeologjisë së psherëtimës ose të sarkazmës!
*
Është e pabesueshme sesi prespektiva e të pasurit një biograf nuk e ka ëuar askënd të heqë dorë nga të pasurit një jetë.
*
Mjaft naiv për tu vënë në kërkim të së Vërtetës, dikur pata marrë në shqyrtim – pa asnjë rezultat – shumë disiplina. Po filloja sakaq të forcohesha në skepticizmin tim kur më erdhi ideja për të konsultuar, si burim të fundit, Poezinë: kushedi, mbase do më bëjë dobi, mbase nën arbitraritetin e saj fshihet një zbulesë përfundimtare. Burim kallp! Në mohim isha shtyrë më përtej meje dhe më bëri të humbas deri edhe pasiguritë e mia...
*
Për atë që ka frymëmarrë Vdekjen, çfarë zhgënjimi në ernat e Verbit!
*
Meqenëse disfatat janë në rendin e ditës, është e natyrshme që Zoti të përfitojë. Falë snobëve që e përdëllejnë ose e keqtrajtojnë, ai gëzon një farë popullariteti. Por edhe për sa kohë akoma ka me qenë interesant?
*
«Kishte talent: e prapë askush nuk merrej më me ‘të. E kanë harruar». «Më se e drejtë: nuk ka ditur të marrë të gjitha masat në mënyrë që ta keqkuptonin».
*
Asgjë nuk e ter mendjen më shumë se neveria për të konceptuar ide errcake.
*
Ëfarë bën i urti? Dorëzohet me pá, me ngrënë, etj., e pranon me pahir këtë «plagë me shtatë porta» që është trupi sipas Bhagavadgītā. Urtësia? Me pësue në mënyrë dinjitoze poshtërimin që na shkaktojnë brimat tona.
*
Poeti: një dinak që mund të shullohet në mërzi, që vërsulet mbi ndërdymje dhe ia sajon vetes gjithsesi. Mandej posteriteti naiv do mallëngjehet me ‘të…
*
Gati të gjitha veprat janë bërë me stërpika imitimi, drithma të mësuara dhe ekstaza të kopjuara.
*
Letërsia, për të qenë prolikse, jeton në pletorat e leksemave, në kancerin e fjalës.
*
Europa nuk ofron akoma rrënoja të mjaftueshme që të mund të lulëzohet epopeja. Porse gjithçka të bën me parashikue se, xheloze pse Troja është gati me e imitue, do sjellë së shpejti argumente kaq të rëndësishme sa romani dhe poezia nuk do mjaftojnë më…
*
Sikur të mos kisha ruajtur një iluzion të fundit, do evokoja me dëshirë Omar Kajamin, trishtimet e tij të pakundërshtueshme; por ai i besonte akoma verës.
*
Pjesën më të mirë të vetes, atë pak dritë që më largon nga gjithçka, ia detyroj takimeve të mia të rralla me disa skile plot hidhërim, me disa skile të pangushëlluar që, viktima të rreptësisë së cinizmit të tyre, nuk mund t’i përkushtoheshin më asnjë vesi.
*
Në këtë «fjetore të madhe» - siç quhet universi në një tekst taoist – makthi është e vetmja formë e kthjellët.
*
Mos u merrni me Letrat nëse, me një shpirt errcak, u ka hyrë zekthi i qartësisë. Pas jush do lini vetëm hukama intelegjibël, dromca të gjora të refuzimit tuaj me qenë vetvetja.
Në torturat e intelektit ka një dinjitet që do kërkohej më kot në ato të zemrës. Skepticizmi është eleganca e ankthit.
*
Me qenë modernë domethanë me iu përveshë të Pashërueshmes.
*
Tragjikomedia e dishepullit: e kam degtisur mendimin tim në pluhur, për me i mujtë moralistët që më kishin mësuar vetëm me e qërue…
lunedì, marzo 01, 2010
KUMTI I VDEKJES
A. Cani
KUMTI I VDEKJES
Për vëllimin me poezi “Me mujtë me fjetë me kthimin e shpendve” të Ledia Dushit
Dalja e përmbledhjes me poezitë e Ledia Dushit, në një vëllim të hollë me ilustrimet e Franc Dushit, vëllait të poetes, për botimet IDEART u festua tek libraria “Andrra e Jetës”. Rreshtat e mëposhtëm përmbledhin gjërat kryesore që pata shansin të shpreh me atë rast. Ajo çka e ka karakterizuar e kushtëzuar poezinë shqipe qysh prej heshtjes së Lasgushit, është artificialiteti. Kjo përbashkon si poetët e realizmit socialist, që akoma gjenden në tekstet tona shkollore, ashtu edhe poetët e modernizmit kopjativ të viteve të tranzicionit. Në këtë lumnajë të turbullt, Frederik Rreshpja ka qenë përjashtimi më i mirë. Kur them artificialitet, nuk kam parasysh mospraninë e natyrës në poezi, por praninë artificiale të saj. Me qëllime e mjete artificiale. Ky artificialitet karakterizon poezinë e patalentuar të të gjitha kohërave dhe vendeve. Zakonisht ne mund ta njohim atë qysh në titujt e përmbledhjeve të ndryshme. Ai është vlerësuar nga juri artificiale të konkurseve letrare, lokale e kombëtare. Dhe nëse ka një mënyrë që poezia t’i rezistojë kësaj kakofonie, është pikërisht falë natyrshmërisë. E kjo është edhe ana më e mirë e poetes Ledia Dushi. Natyra e saj dhe natyra e poezisë së saj janë një: janë shpirt. Të shkruarit gegnisht nuk pat qenë kurrë kaq i natyrshëm qysh prej kohës së Camës. Dhe kjo natyrshmëri është e vetmja gjë që e përbashkon me mjeshtrin, sepse në fakt Ledia Dushi, nga ana e saj, ka një armë shumë të fortë natyrore për të mbërritë njëherit më lart dhe më thellë, ka ndjeshmërinë e femrës, pra: amës, burimit, shtratit, matricës brenda saj.
Shumë komshi të poezisë, duke parë përdorimin e gegnishtes me rezultate kaq të qenësishme, do nguten t’i japin leje që ta vazhdojë përdorimin e saj. Në fakt, varianti kaq personal e njëherit klasik i gegnishtes së Ledias, ka një rrezatim shëlbyes për çdo shqipshkrues. Një gjë tjetër që duhet vënë re si e mrekullueshme te ky libër, është fakti se ai është kryekëput më vete prej ‘Ave Maria bahet lot’ dhe ‘Seancë dimnash’. Ndryshimi qëndron tek fakti shumë i rëndësishëm, se duke shkruar këto poezi Ledia Dushi i ka mbyllur të gjithë librat, them të gjithë, me poezi italiane e spanjolle, me librat e pasardhësve të saj të shkollës shkodrane... e qoftë edhe Ungjillin. Dhe poeti që guxon kaq shumë, të mbërrijë me pohue individualitetin e vet me një sinqeritet kaq total, rrezikon fizikisht kokën. Në këtë marrje në sy të destinit që poezia pjell, kjo përmbledhje i ngjason librit “Verra’ la morte e avra’ i tuoi ochi” të Cesare Pavese-s.
Veç, në u ktheftë nga ky takim me vetveten, poeti do sjellë dhe do e ndajë me ne diçka që ka forcën të na rrisë, një energji të pariprodhueshme e të qashtër: amën, burimin, shtratin, matricën.
Dhe i vetmi vend ku mundesh me i mbyllë të gjithë librat në Shqipëri, është Shkodra, natyrisht, dashuria e së cilës i ka mëkuar poetët shqiptarë ndër shekuj, me ëmbëlsinë e ujërave të veta, me malet e fushat e gjuhën e saj. Është Shkodra ku këto poezi u shkruan dhe Shkodra që i shkroi këto poezi. Dhe mjafton të hapësh sytë për të parë, se rrallëkund si në këtë qytet, natyra e kultura festojnë dorë për dore si këtu. Prandaj, edhe pse nuk jam nga ata që e pranojnë se arti vdes, më duket (dhe këtë përshtypje mua si shqiptar ma konfirmon Lasgushi, Rreshpja e tash së fundmi Ledia), se sikur arti të vendoste të vdiste, do vinte të vdiste këtu, sepse këtu ka lindur. Besoj veç kësaj, se ajo do mbesë jo me mbiemrin por me emrin e saj, si Dante apo Naimi. Dhe kaq shumë mjaltë ka mbledhë ajo në këtë libër sa unë e quaj me dëshirë: bleta mbretëreshë.
(gazeta Shqip)
KUMTI I VDEKJES
Për vëllimin me poezi “Me mujtë me fjetë me kthimin e shpendve” të Ledia Dushit
Dalja e përmbledhjes me poezitë e Ledia Dushit, në një vëllim të hollë me ilustrimet e Franc Dushit, vëllait të poetes, për botimet IDEART u festua tek libraria “Andrra e Jetës”. Rreshtat e mëposhtëm përmbledhin gjërat kryesore që pata shansin të shpreh me atë rast. Ajo çka e ka karakterizuar e kushtëzuar poezinë shqipe qysh prej heshtjes së Lasgushit, është artificialiteti. Kjo përbashkon si poetët e realizmit socialist, që akoma gjenden në tekstet tona shkollore, ashtu edhe poetët e modernizmit kopjativ të viteve të tranzicionit. Në këtë lumnajë të turbullt, Frederik Rreshpja ka qenë përjashtimi më i mirë. Kur them artificialitet, nuk kam parasysh mospraninë e natyrës në poezi, por praninë artificiale të saj. Me qëllime e mjete artificiale. Ky artificialitet karakterizon poezinë e patalentuar të të gjitha kohërave dhe vendeve. Zakonisht ne mund ta njohim atë qysh në titujt e përmbledhjeve të ndryshme. Ai është vlerësuar nga juri artificiale të konkurseve letrare, lokale e kombëtare. Dhe nëse ka një mënyrë që poezia t’i rezistojë kësaj kakofonie, është pikërisht falë natyrshmërisë. E kjo është edhe ana më e mirë e poetes Ledia Dushi. Natyra e saj dhe natyra e poezisë së saj janë një: janë shpirt. Të shkruarit gegnisht nuk pat qenë kurrë kaq i natyrshëm qysh prej kohës së Camës. Dhe kjo natyrshmëri është e vetmja gjë që e përbashkon me mjeshtrin, sepse në fakt Ledia Dushi, nga ana e saj, ka një armë shumë të fortë natyrore për të mbërritë njëherit më lart dhe më thellë, ka ndjeshmërinë e femrës, pra: amës, burimit, shtratit, matricës brenda saj.
Shumë komshi të poezisë, duke parë përdorimin e gegnishtes me rezultate kaq të qenësishme, do nguten t’i japin leje që ta vazhdojë përdorimin e saj. Në fakt, varianti kaq personal e njëherit klasik i gegnishtes së Ledias, ka një rrezatim shëlbyes për çdo shqipshkrues. Një gjë tjetër që duhet vënë re si e mrekullueshme te ky libër, është fakti se ai është kryekëput më vete prej ‘Ave Maria bahet lot’ dhe ‘Seancë dimnash’. Ndryshimi qëndron tek fakti shumë i rëndësishëm, se duke shkruar këto poezi Ledia Dushi i ka mbyllur të gjithë librat, them të gjithë, me poezi italiane e spanjolle, me librat e pasardhësve të saj të shkollës shkodrane... e qoftë edhe Ungjillin. Dhe poeti që guxon kaq shumë, të mbërrijë me pohue individualitetin e vet me një sinqeritet kaq total, rrezikon fizikisht kokën. Në këtë marrje në sy të destinit që poezia pjell, kjo përmbledhje i ngjason librit “Verra’ la morte e avra’ i tuoi ochi” të Cesare Pavese-s.
Veç, në u ktheftë nga ky takim me vetveten, poeti do sjellë dhe do e ndajë me ne diçka që ka forcën të na rrisë, një energji të pariprodhueshme e të qashtër: amën, burimin, shtratin, matricën.
Dhe i vetmi vend ku mundesh me i mbyllë të gjithë librat në Shqipëri, është Shkodra, natyrisht, dashuria e së cilës i ka mëkuar poetët shqiptarë ndër shekuj, me ëmbëlsinë e ujërave të veta, me malet e fushat e gjuhën e saj. Është Shkodra ku këto poezi u shkruan dhe Shkodra që i shkroi këto poezi. Dhe mjafton të hapësh sytë për të parë, se rrallëkund si në këtë qytet, natyra e kultura festojnë dorë për dore si këtu. Prandaj, edhe pse nuk jam nga ata që e pranojnë se arti vdes, më duket (dhe këtë përshtypje mua si shqiptar ma konfirmon Lasgushi, Rreshpja e tash së fundmi Ledia), se sikur arti të vendoste të vdiste, do vinte të vdiste këtu, sepse këtu ka lindur. Besoj veç kësaj, se ajo do mbesë jo me mbiemrin por me emrin e saj, si Dante apo Naimi. Dhe kaq shumë mjaltë ka mbledhë ajo në këtë libër sa unë e quaj me dëshirë: bleta mbretëreshë.
(gazeta Shqip)
giovedì, febbraio 11, 2010
TREGIMET E MAKTHIT (n.4 (5) janar 2010)
I PAPËRMENDSHMI
Ishim të ulur, në një mbasdite të vonë, në një vorr pa gur të shekullit XII, në vorrezat e vjetra të Arkhamit, duke spekulluar mbi t’Papërmendshmin.
Duke parë në drejtim të shelgut të stërmadh të vorrezës, trungu i të cilit ishte thuajse i kapluar prej një pllake antike të palexueshme, unë kisha shprehur një vëzhgim mbi të ushqyerin makabër dhe të pathënshëm, që ato rrënjë të mëdha duhet të thithnin në tokën e gërbulur e ngjyrë hiri përposh, por miku im e gjykoi si një absurditet. Më tha që asnjë ushqim i çuditshëm mund të arrinte tek ajo pemë, sepse ndër vorre nuk kishte kufoma prej njëqind vjetësh.
Për me tepër, shtoi, të folurit tim i vazhdueshëm për gjëra të «papërmendshme» e të «pathënëshme», ishte një fiksim fort fëminor, krejt në sintoni me nivelin e ultë artistik të prodhimit tim letrar.
I bëja qejfin vetes kur i zbukuroja tregimet që shkruaja me skena dhe tinguj që paralizonin aftësitë e «heronjëve» të mi, duke i boshatisur nga çdo kurajë, e duke i shkulluar deri në atë pikë, sa këto nuk ia dilnin me fjalë të tregonin çfarë kishin sprovuar.
Njohja jonë e gjërave, tha, ndodhte nëpërmjet perceptimit ndijor dhe nëpërmjet intuitave tona fetare; prandaj është gati e pamundur të përshkruash një objekt a një spektakël të cilët nuk mund të shpjegoheshin qartë nëpërmjet përkufizimeve ose doktrinave ortodokse të teologjisë, mundësisht ajo e Kongregacionistëve, me të gjitha modifikimet që tradita ose Sir Arthur Conan Doyle mund t’i shtonin.
Me këtë mik- Joel Manton - shpesh qeshë përfshirë në disertacione të ndejshme. Ishte drejtori i East High School, lindur e rritur në Boston, i mbushur me shurdhëri të vetëkënaqur ndaj hipertoneve të buta të jetës në New England.
Opinion i tij ishte që vetëm eksperiencat tona normale dhe objektive mund të marrin vlerë estetike, dhe që detyra e artistit nuk është veç të tërheqë a të emocionojë me aksionin, rrëmbimin apo mahitjen por mbi të gjitha është që të mbajë te lexuesin një interes të qetë dhe një miratim të paqtë, nëpërmjet një përshkrimi të saktë e të detajuar të fakteve të përditshme.
Keqmiratonte, sidomos, ankthin tim për mistiken dhe të pashpjegueshmen; në fakt megjithëse besonte tek e Mbinatyrshmja me një bindje akoma më të fortë se bindja ime, nuk do të pranonte kurrë që kjo të bëhej argument i një trajtimi letrar.
Fakti që një mendje të merrte kënaqësinë më të madhe prej arrative nga e zakonshmja dhe në rikompozimin në mënyrë origjinale dhe dramatike imazhe që zakonisht shpoetizohen për inerci a për lodhje duke i ngjitur te modelet e amshta të jetës së reale, ishte diçka virtualisht e pabesueshme për intelektin e tij logjik, praktik dhe shqeto.
Me atë, çdo gjë dhe ndjesi gjenin dimensionin e duhur, cilësinë e saktë, shkakun dhe efektin e tyre. Dhe, megjithëse perceptonte vagtazi se mendja nganjëherë ka vizione dhe ndjesi të një natyre më pak të përpiktë dhe gjeometrike, ndjehej i justifikuar në të vënit e një kufiri arbitrar që ndante çdo gjë që nuk mund të kuptohej e ndjehej prej qytetarit të mesëm.
Nga ana tjetër, ishte gati i sigurt që asgjë s’mund të ishte me të vërtetë e «Papërmendëshme». Kjo ide i tingëllonte absurde.
Edhe pse kuptoja mirë panevojshmërinë e argumentimeve të mija fantastike he metafizike përkundrejt vendosmërisë së tij prej ortodoksi të bindur , kishte diçka në atë takim masditeje që më shtynte të isha më polemik se zakonisht. Lapidaret në rrënim, pemët e moçme dhe çatitë e vjetra bizare, të qytezës antike të vizituar nga shtrigat që shtriheshin përreth atij skenari, ishin të gjithë elementë që kombinoheshin për të ndezur shpirtin tim në mbrojtje të punës sime. Së shpejti u ndodha në një territor të vështirë.
Nuk ishte e vështirë, në të vërtetë, ta kundërsulmoja, sepse e dija që Joel Manton, ishte hedhur kundër besëtytnive të shumta të vegjëlisë, që klasat e kulturuara prej kohësh i kishin braktisur. Bestytni si shfaqja e të vdekurve në vende të largëta, ose imazhi i ngelur mbi xhama i fytyrave të vjetra që kishin parë jetën nëpërmjet dritareve.
T’i besosh akoma këtyre llafeve të gjysheve, këmbëngula, tregonte praninë e një besimi në ekzistencën e lugetërve që linin tokën dhe braktisnin trupat e tyre. Tregonte dhe aftësinë e të besuarit në fenomene që tejkalojnë njohurinë normale sepse, nëse një i vdekur mund të transmetojë pamjen e tij të shikueshme ose të prekshëm në botë, a nëpër shekuj, si mund të jetë absurde të imagjinosh se shtëpitë e braktisura gëlojnë nga krijesa të çuditshme në pritje, apo se vorreza të vjetra luzmojnë prej inteligjencash të frikshme të çmishëruara prej brezash?
Dhe prej momentit që shpirti, prej vetë përkufizimit të shpërfaqjeve që i atribuojnë, nuk mund kufizohet prej asnjë ligji të materies, pse qenkej çmenduri të imagjinoheshin të vdekurit fizikisht të gjallë me një formë konkrete – ose pa formë – që spektatorëve njerëzor u duken absolutisht e tmerrësisht «të papërmendshëm»?
Duke reflektuar mbi këto gjëra, i thashë mikut tim, duke i mëshuar bindjes sime, se «gjykimi i shëndosh» është thjesht një e vetëm një mungesë imagjinate dhe fleksibiliteti mendor.
Tashmë kishte rënë muzgu, por asnjëri nga të dy nuk e kishte ndërmend ta ndërpriste bisedën. Manton nuk dukej aspak i impresionuar prej argumentimeve të mija, dhe vazhdonte me kryeneçësi të më kundërshtonte, me atë bindjen e palëkundshme në opinionet e tij, të cilës i detyrohej për respektin e madh që gëzonte si mësues. Unë, nga ana ime isha tepër i bindur se isha në të drejtën, që të kisha frikë humbjen.
Ra terri, dhe në disa dritare të largëta u ndezën drita të dobëta por ne nuk luajtëm nga vendi. Stoli ynë që u bë vorri ishte i rehatshëm, dhe e dija që miku im praktik nuk kishte aspak frikë prej të çarës errëzezë që qe hapur afër nesh, në ndërtesën e vjetër, të mësymur nga rrënjët, as nga terri që rrethonte shtëpinë e shekullit të XII e lëkundshme dhe e braktisur, që ndodhej ndërmjet nesh dhe rrugës më të afërt me drita.
Atje, në errësirë, në vorrin e çarë prej pemës, vazhdonim të flisnim për të Papërmendshmin, dhe, kur miku im e pat kryer qeshjen e vet tallëse, i fola për të vërtetën e tmerrshme që qëndronte pas tregimit me të cilin ishte tallur më shumë.
Tregimi im quhej Dritarja në papafingo, dhe ishte shfaqur në numrin e janarit 1922 të Whispers.
Në shumë raste, sidomos në bregun jugor dhe mbi Paqësor, e kishin tërhequr nga tregu revistën, për shkak të disa vajzukeve të trembura, por New England nuk ishte impresionuar fare, dhe ekstravagancave të mija i ishte përgjigjur me një ngritje supesh.
Fakti – lajmërohej lexuesi – ishte një prej atyre që fillonin prej një pikëvështrimi biologjikisht të pamundur; ishte vetëm një tjetër nga ato thashethemet absurde të fshatit që Cotton Mather kishte qenë aq naiv sa i kishte futur aksidentalisht në Magnalia Christi Americana e tij kaotike, dhe kaq pa bazë konkrete, sa ai vetë kishte preferuar të mos përmendte emrin e vendit ku kishte ndodhur tmerri.
Dhe për sa i përket mënyrës se si kishte ndodhur, unë kisha e fryrë shënimin e thatë të mistikut të vjetër... çka ishte ekstravagante dhe tipike e një kopisti të vogël me shumë fantazi.
Mather, në të vërtetë, kishte thënë që krijesa pat lindur, por asnjërit – përveç atyre që kërkojnë se s’bën sensacionalen – nuk ia merrte mendja se jetonte natën duke parë mbas dritareve, dhe duke u fshehur në tarracë të shtëpisë – me shpirt e trup – derisa dikush, shekuj më vonë e kishte parë te dritarja. Por ai «dikush» nuk dinte të shpjegonte se çka ia kishte thinjur flokët.
Këto detaje ishin paçavure të dukshme, dhe për mikun tim Manthon nuk qe nevoja ngulmonte shumë për të shfaqur absurditetin e faktit.
Pastaj i thashë se çfarë kisha gjetur në një ditar të vjetër të mbajtur prej 1706-s deri në 1723-shin, që pat dalë në dritë nga letrat e një familje më pak se një milje larg nga vendi ku ishim ulur. I thashë edhe për shenjat absolutisht të vërteta, në gjoksin dhe shpinën e paraardhësit tim, që përshkruheshin në ditar. I tregova edhe për frikat e tjera të banorëve të asaj krahine, dhe se si për breza të tërë vazhdohej të flitej; po ashtu dhe për çmendurinë e vërtetë që kishte zënë djalin, që në 1793-shin pati hyrë në shtëpinë e braktisur për të ekzaminuar disa gjurmë qe dyshohej që ishin aty.
Kishte qenë një fakt i mbinatyrshëm: pra nuk ishte për t’u habitur që në atë shekull puritan, disa studentëve fort të impresionueshëm nga Massachusetts, u kishin hyrë dridhmat.
Dihet shumë pak për atë çfarë fshihet pas misterit, e pra është një ulcera e tmerrshme që fryhet dhe kalbëzohet në disa shfaqje demoniake. Tmerri djallëzor është një rreze drite e frikshme e drejtuar mbi atë që zien në mendjet e trazuara të njerëzve, por, dhe kjo ishte një çikërrimë.
Nuk kishte asnjë bukuri, asnjë liri. Mund ta kuptojmë prej asaj që ngelet në arkitekturën e shtëpive dhe te sendet e familjes, ose nga sermonët e helmatisura të mbajtura gjatë riteve fetare.
Dhe brenda asaj këmishe force të ndryshkur, fshiheshin tmerre të pakuptueshme, perversione dhe djallëzi. Ishte aty, në të vërtetë, apoteoza e të Papërmendshmit.
Cotton Mather, në atë demoniakun Libri i gjashtë që kurrkush nuk duhet të lexojë mbas muzgut, nuk kurseu asnjë fjalë të tmerrshme teksa lëshonte anatemën e tij. I rreptë si një profet hebre, dhe lakonik e pa ndonjë habi siç nuk mund të jetë kurrkush tjetër mbas tij, foli për një përbindësh që i dha jetën një krijese që ishte më shumë se një përbindësh por më pak se një njeri – krijesa me shikim blasfem – dhe për pijanecin fatzi ulëritës që kishin varur ngase kishte pa atë shikim.
I tregoi këto me fjalë të pakta e të sakta, po nuk përmendi as shkarazi atë që ndodhi më vonë. Ndoshta ngaqë s’e dinte apo ndoshta se e dinte dhe nuk guxonte ta thoshte. Kishte të tjerë që e dinin po nuk kishin guxim ta thoshin: nuk ka asnjë referim të njohur përse pëshpëritej për bravën e derës tek e cila çonin shkallët e papafingos së shtëpisë së një plaku pa fëmijë, i sëmurë e i hidhëruar, që kishte ngritur një lapidar pa emër afër një vorri të urryer, edhe pse disa legjenda të paqarta mund të ngrinin gjakun më të lëngshëm.
Gjithçka ndodhet në ditarin e vjetër që kam gjetur; gjitha historitë furacake dhe insinuatat më të guximshme mbi krijesat me shikim blasfem të para nga dritaret natën ose ndër livadhe të shkreta në të hyrë të pyjeve.
Diçka e kishte sulmuar një të parin tim rrugës së errët të një lugine edhe i kishte lënë shenjën e dy brirëve në gjoks dhe të dy putrave prej majmuni në shpinë. Kur kishin kërkuar gjurmë në tokë të shkelur, kishin gjetën shenja thundrash të thyera e putra vagtazi antropoide.
Një herë, një postier kishte deklaruar se kishte parë një plak tek po ndiqte dhe thërriste një krijesë të frikshme, kërcimtare e të papërshkrueshme, mbi kodrën e Meadon Hill, në orët kur hëna zhduket pse agon. Shumëkush i kishte besuar.
Sigurisht pati fjalë të çuditshme një natë të 1710-s kur plaku, i sëmurë e pa fëmijë, u varros në kriptë përballë shtëpisë përballë lapidarit të pashkruar. Nuk e hapën kurrë derën e papafingos, dhe e lanë shtëpinë ashtu si ishte, të frikshme e të shkretë.
Kur u dëgjuan zhurma që vinin nga brenda, të gjithë murmuritën dhe u rrëqethën, duke shpresuar me zjarr që ajo derë të rrinte e mbyllur. Më vonë, kur ngjau tmerri në kishën e vogël, nuk folën më, sepse asnjë njeri nuk mbeti në jetë apo i tëri dhe i bëri.
Me vitet, legjendat morën nuance makabre… Besoj që ajo krijesë, gjithë nëse ishte një qenie e gjallë, duhet të ketë vdekur dikur. Kujtimi i saj përhihej akoma, i frikshëm….. madje, edhe më i frikshëm nga që ishte kaq i fshehtë.
Gjatë tregimit, miku im Manton, ishte bërë i heshtur, dhe pashë që fjalët e mija e kishin impresionuar. Nuk ia shkrepi të qeshurës kur mbarova, por përkundrazi filloi të më drejtonte pyetje shumë serioze për djalin që më 1793-n ishte çmendur, dhe që, me gjasë, kishte qenë protagonisti i tregimit tim.
I sqarova se përse djali kishte shkuar në atë shtëpi të shkretë dhe të braktisur, duke i theksuar se djali duhet të kishte mbetur i magjepsur nga legjendat në lidhje me xhamat nga dritaret që ruanin pamjet e atyre që patën jetuar në shtëpi.
Djali pati shkuar të vështronte nga dritaret e atij trapazani të frikshëm, sepse kishte dëgjuar tregimet mbi disa entite që ishin vënë re pas xhamave, dhe ai ishte kthyer prapa duke u çirrur si një i obsesionuar..
Ndërkohë që unë i shpjegoja, Manton ishte futur në mendime, pastaj dalëngadalë iu kthye arsyetimeve të tij analitike.
Pranonte mundësinë që një përbindësh i panatyrshëm mund të kishte ekzistuar, por më kujtoi se, edhe perversioni më i sëmurë në natyrë, nuk duhej se s’bën të ishte «i papërmendshëm», ose shkencërisht i papërshkrueshëm.
E admirova logjikën e tij të vëmendshme dhe bindjen që kish, dhe pastaj shtova detaje të tjera tronditëse që kisha grumbulluar nga pleqtë vendas.
Këto legjenda makabre, shpjegova, i referoheshin shfaqjeve monstruoze më të frikshme se sa mund të jetë një entitet organik. Shfaqje formash shtazarake gjigante, nganjëherë të shikueshme, nganjëherë të paprekshme , që fluturojnë në ajër netëve pa hënë dhe vizitojnë shtëpinë e vjetër, kriptën në pjesën e pasme, dhe vorrin, ku, afër pllakës kishte dalë një peme e vogël.
Nëse të tilla shfaqje kishin trembur apo jo njerëz për vdekje, siç tregohet në të gjitha legjendat e pavërtetuara, kjo nuk mund të thuhej me siguri, por me tërë mend kishin lënë një ndjesi të fortë e jetëgjatë. Pleqtë më të vjetër të zonës, kishin akoma një frikë të paqartë, megjithëse dy brezat pasardhës, e kishin harruar në masë… duke vdekur, mbase, ngaqë nuk e njihnin.
Duhet shtuar pastaj, për sa i përket pjesës estetike, se nëse emanacionet fizike të krijesave njerëzore janë deformime groteske, cila përshfaqje koherente do mund të shprehte ose të portretizonte një mjegull aq të garravaqe, si spektri i një perversioni të ligë e kaotik, që është vetë një blasfemi makabër kundër natyre?
I plazmuar nga mëndja e gërbulur nga një makth hibrid, një i tillë tmerr miazmatik nuk mund të ndërtonte, në të gjithë të vërtetën e urryeshme të tij, atë që ishte epranësisht i Papërmëndshëm.
Tashmë duhet të ishte shumë vonë. Më ceku një lakuriq nate çuditërisht i heshtur, dhe besoj që preku edhe Mantonin, sepse megjithëse nuk arrija ta shihja, e ndjeva tek lëvizi krahun.
Në atë moment ai nisi të flasë.
“Po ajo shtëpia me dritaren në papafingo, akoma në këmbë dhe e braktisur është?”
“Po” i thashë. “Unë e kam vizituar.”
“Dhe a ke gjetur ndonjë gjë….. në papafingo apo në ndonjë vend tjetër?”
“Kishte disa kocka poshtë ullukut. Ka shumë mundësi të shihni ato që pa djali: nëqoftëse ka qënë i impresionueshëm besoj se kanë qenë të mjaftueshme për ta tronditur, megjithëse përtej xhamit të dritares nuk kishte asgjë. Nëqoftëse i përkisnin së njëjtës shtëpi, kjo duhet të ketë qenë një monstruozitet deliri e histerie. Do ishte e pafe të lije të tilla kocka në botë. Dhe kështu që u ktheva me një thes, dhe i varrosa të vorri mbas shtëpisë.
Kishte një të çarë ku munda t’i hidhja. Mos mendo që isha i çmendur: veç ta shihje atë kafkë! Kishte brinjë të gjatë 10 cm, por fytyra dhe nofulla ishin pothuajse njëlloj si e jona.”
Vura re që Mantoni , me të vërtetë i rrëqethur në atë pikë, sikur më ishte afruar shumë. Kurioziteti nuk i qe shuar.
“E çfarë më thua për xhamat?”
“Nuk ishin më. Një dritare kishte humbur tërësisht kornizën, dhe në kanalet e të tjerave nuk kishte ngelur gjurmë e xhamave. Ishin nga ato dritaret e vjetra me skelë me rrjetë që qysh përpara 1700-s kishin dalë jashtë përdorimi. Besoj se kishin ngelur pa xham tash 100 vjet, a ndoshta më shumë …. Ndofta i theu djali, por rrëfimi nuk e thotë.”
Manton filloi të mendonte prapë.
“Do doja ta shikoja atë shtëpinë, Carter. Ku ndodhet? Me xhama ose e pa xhama, duhet të shkoj ta këqyr. Edhe varrin ku ke vënë ato kockat, edhe atë tjetrin pa mbishkrim…… e gjithë çështja është me siguri e frikshme.”
“E kishe përballë teje derisa nuk u err.”
Miku im ishte më i sugjestionuar sesa mendoja , sepse mbas asaj prekje teatrale naive, u largua nga unë me ngjethmë dhe zuri të bërtiste me një gjëmim të mbytur që e liroi nga histerizmi që kishte shtypur.
Ishte një klithje e mbinatyrshme, edhe më e frikshme pse pat një përgjigje.
Kur akoma jehonte, dëgjova një tingull në natën e zezë pisë, dhe kuptova menjëherë që një nga dritaret me rrjetë po hapej në shtëpinë e mallkuar përballë nesh. Dhe, meqenëse, të gjitha kornizat e tjera kishin rënë prej kohësh, kuptova që ajo duhet të ishte korniza e dritares makabër pa xhama, e dritares demoniake të papafingos.
Pastaj, prej atij drejtimi të tmerrshëm erdhi një erë e acartë, e sëmurë dhe krupëndjellëse, e ndjekur nga një bërtitje të thekshme që përballë meje, mbi atë vorrin lemeritëse e çarë.
Menjëherë pas kësaj, u rrëzova përtokë nga stoli im, prej një trupi djallëzor të një entiteti të të padukshëm, me përmasa titanike por të një natyre të papërshkrueshme.
I përplasur për rrafshi u detyrova të zhgërrahesha për dheun e mbuluar nga rrënjët të asaj vorreze të krupshme, ndërkohë që prej grope u ngrit një rropamë gulçimash e uturimash, sa imagjinata ime i populloi ato errni të thukëta me legjione miltoniane të mallkuarish të shformët.
U ngit mandej një vorbull shakullime e u dëgjua një rropamë tullash dhe suvaje që shembeshin e çaheshin; por, shyqyr zotit, më ra të fikët para se të kuptoja çfarë donte të thoshte.
Manton, megjithëse më shtatshkurtër se unë, kishte një rezistencë fizike më të madhe, sepse hapëm sytë thuajse përnjëherësh, megjithëse plagët e tij ishin më të rënda se sa të mijat. Shtretërit tonë ishin afër njëri tjetrit, dhe kuptuam menjëherë se ndodheshim në St. Mary Hospital.
Infermieret na rrinin të gjitha rrotull me merak, të paduruara të na kujtonin se si kishim mbërritur atje, kështu që shpejt morëm vesh që një fshatar na kishte gjetur në mesditë në një lëndinë të braktisur përtej kodrës të Meadon Hill, rreth një milje larg, në një vend që thuhet se dikur kishte qenë një thertore.
Manton kishte dy plagë shumë të rënda në gjoks dhe disa të çara më pak të rënda, të ngjashme me kanale dalte, në shpinë. Unë nuk kisha plagë të asaj përmase, por qeshë mbuluar me ënjtje dhe mavijosje shumë të çuditshme, përfshirë gjurmën e një thundre të çarë.
Ishte e qartë që Manton dinte më shumë sesa unë, por nuk u tha asgjë më shumë mjekëve të çoroditur, deri që mori vesh se çfarë lloj plagësh supozohej të ishin. Pastaj garantoi që kishim qenë pre e demit të tërbuar… megjithëse ishte shumë e vështirë t’i besohej një historie të tillë.
Kur dolën të gjithë mjekë e infermierë, nën zë i thashë një pyetje të tmerrshme:
“Pash Zotin, Manton, po çfarë ishte? Ato të çarat… ashtu paska qenë?”
Ishte tepër i shushatur për të galduar kur mu përgjigj, me pëshpërimë, me fjalët që prisja…
“Jo…. Nuk ishte ashtu. Ishte gjithkund… një xhelatinë… Një baltë… po prapë kishte formë, qindra forma të tmerrshme përtej çdo përshkrimi. Ishin edhe sytë, dhe një njollë. Ishte abisi... maelstroemi… krupa e mbrame. Carter …. Ishte i Papërmendshmi!”
Përktheu: Girni Simoni
venerdì, gennaio 08, 2010
Nietzche
Gilles Deleuze
Nietzsche
Jeta
Libri i parë i Zarathustra-s fillon me tregimin e tri metamorfozave: “si shpirti bahet deve, dhe deveja luan, dhe së mbrami luani fëmijë“. Deveja asht kafsha që bart: bart peshën e vlerave të përcaktueme, barrën e edukimit, të moralit dhe të kulturës. Ajo i transporton në shkretinë, dhe aty shndërrohet në luan: luani thyen idhujt, shkel këto barra dhe kritikon të gjitha vlerat e përcaktueme. Së fundi, luani ka vetinë me u ba fëmijë, pra lojë e fillim i ri, krijues vlerash dhe principesh të reja vlerësimi.
Simbas Nietzsche-s këto tri metamorfoza përmbajnë domethanjen, pos të tjerash, e çasteve të veprës së tij, sidhe të stadeve të jetës së tij dhe shëndetit të tij. Afërmendsh, ndamjet janë relative: luani asht i pranishëm te deveja, fëmija te luani po ashtu; dhe te fëmija gjendet fundi tragjik.
Fridrich Wilhelm Nietzsche u lind më 1844, në presbiteriatin e Ràcken-it, në nji krahinë të Turingjisë të aneksueme prej Prusisë. Nga e ama, sikurse nga i ati, familja përbahej prej pastorësh luteranë. I ati, i përkorë dhe i kulturuem, pastor edhe ai vetë, vdes më 1849 (qullje celebrale, encefalit ose apopleplsi). Nietzsche-n e rrisin në Naumburg, në nji mjedis femnor, me motrën ma të vogël Elisabeth. Asht nji wunderkind: janë ruejtë dezertacjonet e tij, sprovat e tij të kompozimit muzikor. Studion në Pforta, mandej në Bonn dhe në Lipsia. Zgjedh filologjinë klasike kundrejt teologjisë. Por qysh tash filozofija e tundon, me imazhin e Schopenhauer-it, mendimtar vetmitar, “mendimtar privat”. Punët filologjike të Nietzsche-s (mbi Teonjidin, Simonidin, Diogjen-Laertidin) i sigurojnë, më 1869, emërimin profesor filologjije klasike në Universistetin e Bazelit.
Zë fill miqësia me Wagner-in, të cilin e pati tokue në Lipsia, dhë që banojte në çifligun e Tribschenbit, ngat Lucerna-s. Nietzsche pohon se ato qenë vitet ma të bukura të jetës së tij. Wagner asht pothuej gjashtëdhetë vjeç; Cosima sapo i ka mbushë tridhetë: Cosima asht e bija e Liszt-it; për Wagner-in ka lanë muzikantin Hans von Bulow. Kajherë miqtë e saj e thërrasin Arianna dhe sugjerojnë paralelet Bulow-Tezeu, Wagner-Dionisi. Këtu Nietzsche ndesh nji skemë afektive që asht tashma e vetja dhe të cilën do ta bajnë të tijën gjithnjë e ma shumë. Ato ditë të lumtuna nuk janë pa travaje: kajherë Nietzsche ka përshtypjen e papëlqyeshme se Wagner e shfrytëzon dhe ia përvetëson konceptimin e tij të tragjikes; tjeraherë ka përshtypjen e kundërt se me ndihmën e Cosima-s, do t’ia dalë me e çue Wagner-in tek e ajo vërtetë që ai, vetëm, nuk do mundej me e zbulue.
Profesorati i tij e ka çue me u ba nënshtetas zviceran. Merr pjesë si infermjer në luftën e ’70-s. E aty humbet “barrat” e tij të mbrame: nji farë nacionalizmi, nji farë simpatie për Bismarck-un dhe për Prusinë. Nuk mund ta pranojë ma gjatë identifikimin e kulturës me shtetin, as të besojë se fitorja e armëve asht nji shenjë për kulturën. Qysh tash ndërshihet përçmimi i tij për Gjermaninë, dhe pamundësia e tij me jetue ndër gjermanë. Te Nietzsche-ja braktisja e bindjeve të vjetra nuk prodhon krizë (çka prodhon krizë asht ma fort frymëzimi, zbulesa e nji Ideje të re). Problemet e tij nuk vijnë prej heqjes dorë. Nuk kemi asnjë arsye me vu’ në dyshim deklaratat e Ecce Hommo, ku Nietzche-ja pohon se në landë religjioze, qysh at’herë dhe pamvarsisht trashëgimisë së vet, ateizmi i erdh i natyrshëm, instinktiv. Por Nietzsche shpërfundet në vetmi. Më 1871 shkruen Lindja e Tragjedisë, ku tashma Nietzsche i vërtetë mund të ndërshihet nën maskat e Wagner- it dhe Schopenhauer-it : ky libër pritet si mos ma keq prej filologëve. Nietzsche ndihet inaktual dhe zbulon mospajtimin e mendimtarit privat me profesorin akademik. Te e katërta Konsideratë Inaktuale (“Richard Wagner në Bayreuth”, 1875 ) bahen të qarta rezervat mbi Wagner-in dhe i pështiroset përurimi i Bayreuth-it, atmosfera prej kermesse që ka aty, aparati zyrtar i pranishëm, prania e perandorit plak. Dhe miqtë e tij çmeriten përballë asaj çka atyne u duket nji ndryshim i Nietzsche-s. Ai interesohet gjithnjë e ma shumë për shkencat pozitive, për fizikën, biologjinë, mjeksinë. Edhe shëndeti i tij asht prishë, jeton vazhdimisht në prenë e dhembjekresë dhe stomakut, me shqetësime të syve, me vështirësi të foluni. Heq dorë prej mësuesisë. “Sëmundja më zgjidhi ngadalë prej këtyne lidhjeve: më kurseu çdo prishje, çdo hap të dhunshëm dhe përplasës. [ ... ] më dha të drejtë për përmbysjen e plotë të zakoneve të mia” . Dhe tue qenë se Wagner-i ishte nji kompensim për Nietzsche-n akademik, vagnerizmi ra bashkë me profesoratin.
Falë Overbeck-ut, ma besniku e ma inteligjenti ndër miqtë e tij, fiton më 1878 nji pension nga Bazeli. E at’botë fillon nji jetë udhëtimesh: bash si nji hije, tue marrë me qira vendbanime modeste, tue kërkue nji klimë të favorshme, kalon vend më vend, në Zvicër, në Itali, në jugun e Francës. Ndojherë vetëm, kajherë me miq (Malwide von Meysenburg, admiruese e vjetër e Wagner-it; Peter Gast, shkollar i vjetër i tij, muzikant te i cili bazohet për me zëvendësue Wagner-in, me të cilin e bashkojnë dashunia për shkencat natyrore dhe diseksionimi i moralit).
Me raste kthehet në Naumburg. Në Sorrento sheh Wagner-in për herë të fundit, nji Wagner të kthyem në nacionalist të përzishëm. Në 1878 përuron kritikën e tij madhore të vlerave, kohën e luanit, me Njerzor, tepër njerzor. Miqtë e tij nuk e kuptojnë; Wagner-i e sulmon. Por mbi të gjitha, ai po sëmuret gjithnjë e ma shumë. “Mos me mujtë me lexue! Mos me mujtë me ndie muzikë!”. Më 1880 e përshkruen kështu gjendjen e tij: “Nji vuejtje e vazhdueshme, çdo ditë, me orë të tana, nji ndjesi thuejse e njejtë me të zanët e detit, nji lloj paralize që ma vështiros fjalën dhe, si diversion, atake të furishme (gjatë të mbramit kam vjellë për tri netë, lakmoja vdekjen...) Veç të mundesha me e përshkrue zekthin e kësaj gjendjeje, vuejtjen e vazhdueshme që më mbërthen si në darë krye, sy, atë ndjesi të përgjithshme paralize, prej kokës te kambët”.
Në ç’kuptim sëmundja - ose çmendunia - asht e pranishme në veprën e Nietzsche-s. Ajo nuk asht asnjëherë burim frymëzimi. Nietzsche-ja kurrë nuk e ka konceptue filozofinë sikur kjo mund të rrjedhë nga vuejtja, nga sëmundja apo nga ankthi - megjithëse filozofi, tipi i filozofit për të cilin Nietzsche-ja mendojte, njeh nji teprì vuejtje.
Por ai nuk e koncepton aspak sëmundjen si nji eveniment që godet nga jashtë nji trup-objekt, nji tru-objekt. Te sëmundja ai sheh, ma shumë, nji pikë vështrimi mbi shëndetin. "Me optikë të sëmueti me pa kah koncepte dhe vlera ma të shëndosha, ose anasjelltas, prej plotnisë dhe sigurisë së nji jete të pasun me e lëshue shikimin mbi punën e mshehtë të instiktit të décadence – ky ka me qenë ushtrimi im ma i gjatë, përvoja e vërtetë e imja". Sëmundja nuk asht nji impuls për subjektin mendues, por aq ma pak asht nji objekt për mendimin: ajo përban ma së shumti nji intersubjektivitet të mshehtë në gjinin e nji individi. Sëmundja si çmuarje e shëndetit, çastet e shëndetit si çmuarje e sëmundjes: e tillë asht "përmbysja", "shpërngulja e prospektivave", ku Nietzsche sheh esencën e metodës së vet dhe të primjes së tij për nji "shpërçmuarje të vlerave". Tash, pamvarësisht nga aparencat, nuk ka ndërsjellshmëni mes dy pikave të shikimit, mes dy çmuarjeve. Nga sëmundje te shëndeti, nga shëndeti te sëmundja, kjo lëvizshmëni ekziston veçse idealisht, asht nji shëndet i epërm: kjo shpërvendosje, kjo lehtësi në shpërvendosje asht shenj i "shëndetit madhor". Dhe për këtë arsye Nietzsche mundet me thanë deri në fund (pra më 1888): unë jam i kundërti i nji të sëmuri, unë jam thelbësisht i shëndoshë. Do evitojmë së kujtuemi se gjithçka përfundoi keq. Ngase Nietzsche i bamë i marrë asht bash Nietzsche që e ka humbë atë lëvizshmëni, atë art të shpërvendosjes, i cili nuk mundet ma me e ba, për të mirën e shëndetit të tij, sëmundjen nji pikë vështrimi mbi shëndetin. Te Nietzche gjithçka asht maskë. Shëndeti asht nji maskë e parë për gjeniun e tij; vuejtjet e tij janë nji maskë e dytë; për gjeniun e tij dhe për sëmundjen e tij. Nietzsche nuk beson te unjisia e nji Un-i dhe nuk e ndien: marrëdhanie të imëta fuqie dhe çmuarje, mes “un-esh” të ndryshëm që mshehen, por që shprehin edhe forca të nji natyre tjetër, forca të jetës, forca të mendimit. – ky asht konceptimi i Nietzsche-s, mënyra e tij e të jetuemit. Wagner-in, Schopenhauer-in, dhe njësoj Paul Rée-n Nietzsche i ka jetue si maska të vetat. Dhe mbas 1890, disave nga miqtë e tij u ndodh të mendojnë se marria asht për të nji maskë e mbrame. Ai pat shkrue: “Dhe ndonjiherë vetë marria asht maska që mshehë nji dije fatale dhe tepër të sigurt”. Me të vërtetë ajo nuk asht, por nuk asht vetëm sepse tregon momentin kur maskat, reshtin së komunikuemi dhe së zhvendosuni, përzihen në nji ngurtësi vdekjeje. Ndër faqet ma të bukura të Nietzche-s janë bash ato ku ai flet për nevojën e të maskuemit, për virtytshmërinë dhe pozitivitetin e maskave, për instancën e tyne të mbrame. Duer, veshë, sy ishin bukuria e Nietzche-s (ai u gëzohet veshëve të tij, i konsideron veshët e vegjël si nji labirint i mshehtë që çon për te Dionisi.) Por mbi këtë maskë të parë, fill nji të dytë, të përkryeme nga musteqe të stërmëdhaja. “Jepmë, jepmë, të lutem... – Çfarë, pra? – Nji maskë tjetër, nji maskë të dytë”.
Nietzsche e ka vazhdue mbas Njerëzor, tepër njerëzor (1878) iniciativën e tij për kritikë totale: Udhëtari dhe hija e tij (1879), Aurora (1880). Përgatit Shkenca gazmore. Por del në pah diçka e re, nji galdim, nji mbibollëk: a thue se Nietzche asht projektue deri te nji pikë ku çmuarja ndërron kahje, e ku sëmundja gjykohet prej të naltit të nji shëndeti të ndryshëm. Vuejtjet e tij vazhdojnë, por shpesh të dominueme nga nji “entuziazëm” që bie mbi vetë trupin e tij. Nietzche jeton atëbotë momentet e tij ma ekzaltuese, të lidhuna me nji ndjenjë kërcënimi. Në gushtin e 1881 në Sils-Maria, përgjatë liqenit të Silvaplana, ka frymëzimin e Zarathustra.. Mes 1883 dhe 1885 shkruen katër librat e Zarathustra-s dhe grumbullon shënime për nji vepër e cila duhej me qenë vazhdimi. Ai e çon kritikën në nji nivel që s’asht arritë kurrë ma parë; e ban armën e nji “shpërçmuarje” të vlerave, Jo-ja në shërbim të nji pohimi të epërm.(Përtej së mirës dhe së keqes, 1886; Gjenealogjia e moralit, 1887.) Kemi metamorfozën e tretë: ose t’bamunit-fëmijë. Gjithsesi ndjen ankthe, jeton kundërshtì. Në 1882 pati aventurën me Lou Andreas-Salomé. Kjo vajzë e re ruse që jetojte me Paul Rée iu bakesh Nietzsche-s sikur ishte dishepulle ideale, e denjë për dashuni. Tue ndjekë nji skemë afektive që kish pasë rast edhe ma parë me vu’ në zbatim, Nietzsche e lyp për grue, me ndërmjetësimin e mikut. Nietzche ndjek nji andërr: tue qenë ai vetë Dionisi, do marrë Arianna-n me miratimin e Tezeut. Tezeu asht “njeriu i epërm”, nji imazh atnor, çka Wagneri kish qenë dikur për Nietzsche-n. Por Nietzche nuk pati guxue me e lypë haptazi Cosima-Arianna-n. Te Paul Rée, e ma parë ndër miq të tjerë, Nietzsche gjen do Tezenj, etën ma të rinj, ma pak impresionues. Dionisi asht epror karshi njeriut të epërm, sikurse Nietzche asht epror karshi Wagnerit; aq ma shumë pra Nietzsche qenka epror karshi Paul Rée-s. Asht fatale, asht e qartë, që nji fantazëm e tillë të çon te dështimi. Ariana parapëlqen gjithëherë Tezeun. Malwida von Mayerenburg si chaperon, Lou Salomé, Paul Rée dhe Nietzsche formojnë nji kuartet të çuditshëm. Jeta e tyne e përbashkët përbahej nga grindjet e pajtimet. Elisabeth-a, motra e Nietzsche-s, posesive dhe xheloze, bani çmosin që të ndaheshin. Dhe ia doli: Nietzsche nuk qe në gjendje as me u shkëputë prej së motrës dhe as me zbutë rreptësinë e gjykimeve në drejtim të tij (“personat si ime motër janë pashmangshëm kundërshtarë të mënyrës sime të menduemit dhe të filozofisë sime, kjo bazohet mbi natyrën e përjetshme të gjanave...”, “shpirtnat si yti, motra ime e ngratë, unë nuk i due”, “jam thellësisht i lodhun nga llafet e tua të paturpshme moralizuese...”) Lou Salomé s’e dashurojte Nietzsche-n; ndodhi që ma vonë, ajo të shkruente nji libër shumë të bukur mbi të (F. Nietzsche, 1884).
Nietzche ndjehet gjithnjë e ma shumë i vetmuem. Merr vesht vdekjen e Wagnerit, çka riaktivizon te ai imazhin e Ariana–Cosima-s. Në 1885 Elisabeth-a martohet me Förster-in, vagnerian, antisemit, nacjonalist prusjan. Förster ka me shkue në Paraguaj për me themelue nji koloni arianësh të pastër. Nietzche nuk merr pjesë në dasëm dhe asht indiferent karshi këtij kunati kabà. Ai i shkruen nji tjetër racisti: “Lutem reshtni së dërguemi botimet tueja, druej për durimin tim”. Te Nietzche ndjekin njena-tjetrën në mënyrë përherë e ma të ngjeshun, momentet e euforisë dhe momentet e depresionit. Kajherë gjithçka i duket “e shkëlqyeshme”: rrobaqepësi i tij, ushqimi, mikpritja e gjindes, tërheqja që ai beson se ushtron nëpër dugaja. Kurse shpesh mbërthehet nga dëshpërimi: mungesa e lexuesve, nji përshtypje vdekjeje, tradhtia.
Dhe vjen viti i madh, 1888: Perendimi i idhujve, Rasti Wagner, Antikrishti, Ecce Homo. Ndodh bash sikur aftësitë krijuese të Nietzsche-s të acaroheshin, të merrshin nji vrull të ri para rrëzimit përfundimtar. Ndryshon edhe toni, në këto vepra mjeshtrije të madhe: nji dhunë e re, nji humor i ri, si aktori komik i mbinjeriut. Nietzsche i ndërton vetes nji imazh botnor, kozmik, provokues (“nji ditë kujtimi i nji diçkaje të hatashme do lidhet me emrin tim”, “veçse tue fillue nga unë ka politikë të madhe mbi tokë”); por, edhe, ai përqendrohet bash mbi atë momonet, shqetësohet për nji sukses të menjëhershëm. Kah fundi i 1888-s, Nietzche fillon me shkrue letra të çuditshme. Strindberg-ut: “Kam mbledhë në Romë nji asamble princash: due me e çue në pushkatim Kaiser-in tonë rimak. Mirupafshim! Sepse do shihena prapë! Une seule condition: Divorçons... Nietzche-Cäsar.”
Më tre janar në Torino vjen kriza. Shkruen edhe njapak letra, nënshkruehet Dionisi, ose i Kryqëzuemi, ose në të dy mënyrat. Cosima Wagner-it: “Ariana, të due. Dionisi.” Overbeck ia beh në Torino dhe gjen Nietzche-n të tronditun, të tejacaruem. E rikthen si furtuna në Basel, ku Nietzche lejon qetësisht ta mbyllin. Diagnoza asht “paralizë progresive”. E ama kujdeset që ta transportojnë në Jena. Mjekët e Jena-s parashtrojnë hamëndësimin e nji infeksioni sifilitik, që datuekësh 1866. (Bahet fjalë për nji deklarim të Nietzche-s? Ende rimak, i rrëfen mikut Deussen nji aventurë kërshëritëse ku na e paskej pështue nji piano. Nji tekst i Zarathustra, “Nëpër hijet e shkretëtinës”, duhet të merret në konsideratë nën këtë kandveshtrim.) Kajherë i qetë, kajherë në krizë, duket se ka harrue gjithçka nga vepra e tij; akoma ban muzikë. E ama e merr ngat vetes; kah fundi i 1890-s e motra Elisabeth asht kthye nga Paraguaj. Përparimi i sëmundjes vazhdon ngadalësisht, deri në apati, në agoni. Vdes në Weimar në 1900.
Pa pasë siguri absolute, diagnoza e paralizës së përgjithshme asht e besueshme. Çashtja shtrohet ma shum në këto trajta: simptomat e 1875, të 1888 a përbajnë nji kuadër klinik të njejtë? A bahet fjalë për të njejtën sëmundje? Mbase po. Pak randësi ka a bahet fjalë për marri, ma fort se për psikozë. E pamë në ç’kuptim sëmundjet, edhe màrrija, qe e pranishme në veprën e Nietzsche-s. Kriza e paralizës së përgjithshme shënon momentin ku sëmundja del nga vepra, e ndërpret, dhe ia ban të pamujtun vazhdimin. Letrat e mbrame të Nietzsche-s janë dëshmia e këtij momenti të skajmë: edhe ato i përkasin veprës së tij, akoma bajnë pjesë. Gjatë gjithë kohës që Nietzsche pati artin me shpërvendosë perspektivat, prej shëndetit tek sëmundja dhe anasjelltas, ai ka gëzue, sado i sëmurë të ketë qenë, nji “shëndet madhor” që mundësojte veprën. Por kur i iku duersh ky art, kur maskat u ngatërruen me atë të nji paljaçoje, të nji bufoni, nën trysninë e nji procesi organik a tjera gjaje, atëbotë sëmundja vetë u përzie me qëllimin e veprës (Nietzsche pati folë për marrinë si nji “zgjidhje kronike”, si nji bufoneri e mbrame).
Elisabeth-a i ndihu së amës me u kujdesë për Nietzche-n. Ajo bani interpretime përdëllyese për sëmundjen dhe i drejtoi qortime të ashpra Overbeck- ut, i cili u përgjigj me dinjitet të madh. Pati edhe merita të mëdhaja: bani çmosin për me sigurue përhapjen e mendimit të vllaut, për organizimin e Nietzsche-Arkiv në Weimar. Por të gjitha këto merita asgjasohen para tradhtisë së epërme: me u rrekë me vu’ Nietzchen në shërbim të nazizmit. Pjesë e mbrame e fatalitet të Nietzsche-s: e afërmja abuzive që figuron gjithëherë në krah të çdo “mendimtari të namun”.
Perktheu Titius Tahirson
Nietzsche
Jeta
Libri i parë i Zarathustra-s fillon me tregimin e tri metamorfozave: “si shpirti bahet deve, dhe deveja luan, dhe së mbrami luani fëmijë“. Deveja asht kafsha që bart: bart peshën e vlerave të përcaktueme, barrën e edukimit, të moralit dhe të kulturës. Ajo i transporton në shkretinë, dhe aty shndërrohet në luan: luani thyen idhujt, shkel këto barra dhe kritikon të gjitha vlerat e përcaktueme. Së fundi, luani ka vetinë me u ba fëmijë, pra lojë e fillim i ri, krijues vlerash dhe principesh të reja vlerësimi.
Simbas Nietzsche-s këto tri metamorfoza përmbajnë domethanjen, pos të tjerash, e çasteve të veprës së tij, sidhe të stadeve të jetës së tij dhe shëndetit të tij. Afërmendsh, ndamjet janë relative: luani asht i pranishëm te deveja, fëmija te luani po ashtu; dhe te fëmija gjendet fundi tragjik.
Fridrich Wilhelm Nietzsche u lind më 1844, në presbiteriatin e Ràcken-it, në nji krahinë të Turingjisë të aneksueme prej Prusisë. Nga e ama, sikurse nga i ati, familja përbahej prej pastorësh luteranë. I ati, i përkorë dhe i kulturuem, pastor edhe ai vetë, vdes më 1849 (qullje celebrale, encefalit ose apopleplsi). Nietzsche-n e rrisin në Naumburg, në nji mjedis femnor, me motrën ma të vogël Elisabeth. Asht nji wunderkind: janë ruejtë dezertacjonet e tij, sprovat e tij të kompozimit muzikor. Studion në Pforta, mandej në Bonn dhe në Lipsia. Zgjedh filologjinë klasike kundrejt teologjisë. Por qysh tash filozofija e tundon, me imazhin e Schopenhauer-it, mendimtar vetmitar, “mendimtar privat”. Punët filologjike të Nietzsche-s (mbi Teonjidin, Simonidin, Diogjen-Laertidin) i sigurojnë, më 1869, emërimin profesor filologjije klasike në Universistetin e Bazelit.
Zë fill miqësia me Wagner-in, të cilin e pati tokue në Lipsia, dhë që banojte në çifligun e Tribschenbit, ngat Lucerna-s. Nietzsche pohon se ato qenë vitet ma të bukura të jetës së tij. Wagner asht pothuej gjashtëdhetë vjeç; Cosima sapo i ka mbushë tridhetë: Cosima asht e bija e Liszt-it; për Wagner-in ka lanë muzikantin Hans von Bulow. Kajherë miqtë e saj e thërrasin Arianna dhe sugjerojnë paralelet Bulow-Tezeu, Wagner-Dionisi. Këtu Nietzsche ndesh nji skemë afektive që asht tashma e vetja dhe të cilën do ta bajnë të tijën gjithnjë e ma shumë. Ato ditë të lumtuna nuk janë pa travaje: kajherë Nietzsche ka përshtypjen e papëlqyeshme se Wagner e shfrytëzon dhe ia përvetëson konceptimin e tij të tragjikes; tjeraherë ka përshtypjen e kundërt se me ndihmën e Cosima-s, do t’ia dalë me e çue Wagner-in tek e ajo vërtetë që ai, vetëm, nuk do mundej me e zbulue.
Profesorati i tij e ka çue me u ba nënshtetas zviceran. Merr pjesë si infermjer në luftën e ’70-s. E aty humbet “barrat” e tij të mbrame: nji farë nacionalizmi, nji farë simpatie për Bismarck-un dhe për Prusinë. Nuk mund ta pranojë ma gjatë identifikimin e kulturës me shtetin, as të besojë se fitorja e armëve asht nji shenjë për kulturën. Qysh tash ndërshihet përçmimi i tij për Gjermaninë, dhe pamundësia e tij me jetue ndër gjermanë. Te Nietzsche-ja braktisja e bindjeve të vjetra nuk prodhon krizë (çka prodhon krizë asht ma fort frymëzimi, zbulesa e nji Ideje të re). Problemet e tij nuk vijnë prej heqjes dorë. Nuk kemi asnjë arsye me vu’ në dyshim deklaratat e Ecce Hommo, ku Nietzche-ja pohon se në landë religjioze, qysh at’herë dhe pamvarsisht trashëgimisë së vet, ateizmi i erdh i natyrshëm, instinktiv. Por Nietzsche shpërfundet në vetmi. Më 1871 shkruen Lindja e Tragjedisë, ku tashma Nietzsche i vërtetë mund të ndërshihet nën maskat e Wagner- it dhe Schopenhauer-it : ky libër pritet si mos ma keq prej filologëve. Nietzsche ndihet inaktual dhe zbulon mospajtimin e mendimtarit privat me profesorin akademik. Te e katërta Konsideratë Inaktuale (“Richard Wagner në Bayreuth”, 1875 ) bahen të qarta rezervat mbi Wagner-in dhe i pështiroset përurimi i Bayreuth-it, atmosfera prej kermesse që ka aty, aparati zyrtar i pranishëm, prania e perandorit plak. Dhe miqtë e tij çmeriten përballë asaj çka atyne u duket nji ndryshim i Nietzsche-s. Ai interesohet gjithnjë e ma shumë për shkencat pozitive, për fizikën, biologjinë, mjeksinë. Edhe shëndeti i tij asht prishë, jeton vazhdimisht në prenë e dhembjekresë dhe stomakut, me shqetësime të syve, me vështirësi të foluni. Heq dorë prej mësuesisë. “Sëmundja më zgjidhi ngadalë prej këtyne lidhjeve: më kurseu çdo prishje, çdo hap të dhunshëm dhe përplasës. [ ... ] më dha të drejtë për përmbysjen e plotë të zakoneve të mia” . Dhe tue qenë se Wagner-i ishte nji kompensim për Nietzsche-n akademik, vagnerizmi ra bashkë me profesoratin.
Falë Overbeck-ut, ma besniku e ma inteligjenti ndër miqtë e tij, fiton më 1878 nji pension nga Bazeli. E at’botë fillon nji jetë udhëtimesh: bash si nji hije, tue marrë me qira vendbanime modeste, tue kërkue nji klimë të favorshme, kalon vend më vend, në Zvicër, në Itali, në jugun e Francës. Ndojherë vetëm, kajherë me miq (Malwide von Meysenburg, admiruese e vjetër e Wagner-it; Peter Gast, shkollar i vjetër i tij, muzikant te i cili bazohet për me zëvendësue Wagner-in, me të cilin e bashkojnë dashunia për shkencat natyrore dhe diseksionimi i moralit).
Me raste kthehet në Naumburg. Në Sorrento sheh Wagner-in për herë të fundit, nji Wagner të kthyem në nacionalist të përzishëm. Në 1878 përuron kritikën e tij madhore të vlerave, kohën e luanit, me Njerzor, tepër njerzor. Miqtë e tij nuk e kuptojnë; Wagner-i e sulmon. Por mbi të gjitha, ai po sëmuret gjithnjë e ma shumë. “Mos me mujtë me lexue! Mos me mujtë me ndie muzikë!”. Më 1880 e përshkruen kështu gjendjen e tij: “Nji vuejtje e vazhdueshme, çdo ditë, me orë të tana, nji ndjesi thuejse e njejtë me të zanët e detit, nji lloj paralize që ma vështiros fjalën dhe, si diversion, atake të furishme (gjatë të mbramit kam vjellë për tri netë, lakmoja vdekjen...) Veç të mundesha me e përshkrue zekthin e kësaj gjendjeje, vuejtjen e vazhdueshme që më mbërthen si në darë krye, sy, atë ndjesi të përgjithshme paralize, prej kokës te kambët”.
Në ç’kuptim sëmundja - ose çmendunia - asht e pranishme në veprën e Nietzsche-s. Ajo nuk asht asnjëherë burim frymëzimi. Nietzsche-ja kurrë nuk e ka konceptue filozofinë sikur kjo mund të rrjedhë nga vuejtja, nga sëmundja apo nga ankthi - megjithëse filozofi, tipi i filozofit për të cilin Nietzsche-ja mendojte, njeh nji teprì vuejtje.
Por ai nuk e koncepton aspak sëmundjen si nji eveniment që godet nga jashtë nji trup-objekt, nji tru-objekt. Te sëmundja ai sheh, ma shumë, nji pikë vështrimi mbi shëndetin. "Me optikë të sëmueti me pa kah koncepte dhe vlera ma të shëndosha, ose anasjelltas, prej plotnisë dhe sigurisë së nji jete të pasun me e lëshue shikimin mbi punën e mshehtë të instiktit të décadence – ky ka me qenë ushtrimi im ma i gjatë, përvoja e vërtetë e imja". Sëmundja nuk asht nji impuls për subjektin mendues, por aq ma pak asht nji objekt për mendimin: ajo përban ma së shumti nji intersubjektivitet të mshehtë në gjinin e nji individi. Sëmundja si çmuarje e shëndetit, çastet e shëndetit si çmuarje e sëmundjes: e tillë asht "përmbysja", "shpërngulja e prospektivave", ku Nietzsche sheh esencën e metodës së vet dhe të primjes së tij për nji "shpërçmuarje të vlerave". Tash, pamvarësisht nga aparencat, nuk ka ndërsjellshmëni mes dy pikave të shikimit, mes dy çmuarjeve. Nga sëmundje te shëndeti, nga shëndeti te sëmundja, kjo lëvizshmëni ekziston veçse idealisht, asht nji shëndet i epërm: kjo shpërvendosje, kjo lehtësi në shpërvendosje asht shenj i "shëndetit madhor". Dhe për këtë arsye Nietzsche mundet me thanë deri në fund (pra më 1888): unë jam i kundërti i nji të sëmuri, unë jam thelbësisht i shëndoshë. Do evitojmë së kujtuemi se gjithçka përfundoi keq. Ngase Nietzsche i bamë i marrë asht bash Nietzsche që e ka humbë atë lëvizshmëni, atë art të shpërvendosjes, i cili nuk mundet ma me e ba, për të mirën e shëndetit të tij, sëmundjen nji pikë vështrimi mbi shëndetin. Te Nietzche gjithçka asht maskë. Shëndeti asht nji maskë e parë për gjeniun e tij; vuejtjet e tij janë nji maskë e dytë; për gjeniun e tij dhe për sëmundjen e tij. Nietzsche nuk beson te unjisia e nji Un-i dhe nuk e ndien: marrëdhanie të imëta fuqie dhe çmuarje, mes “un-esh” të ndryshëm që mshehen, por që shprehin edhe forca të nji natyre tjetër, forca të jetës, forca të mendimit. – ky asht konceptimi i Nietzsche-s, mënyra e tij e të jetuemit. Wagner-in, Schopenhauer-in, dhe njësoj Paul Rée-n Nietzsche i ka jetue si maska të vetat. Dhe mbas 1890, disave nga miqtë e tij u ndodh të mendojnë se marria asht për të nji maskë e mbrame. Ai pat shkrue: “Dhe ndonjiherë vetë marria asht maska që mshehë nji dije fatale dhe tepër të sigurt”. Me të vërtetë ajo nuk asht, por nuk asht vetëm sepse tregon momentin kur maskat, reshtin së komunikuemi dhe së zhvendosuni, përzihen në nji ngurtësi vdekjeje. Ndër faqet ma të bukura të Nietzche-s janë bash ato ku ai flet për nevojën e të maskuemit, për virtytshmërinë dhe pozitivitetin e maskave, për instancën e tyne të mbrame. Duer, veshë, sy ishin bukuria e Nietzche-s (ai u gëzohet veshëve të tij, i konsideron veshët e vegjël si nji labirint i mshehtë që çon për te Dionisi.) Por mbi këtë maskë të parë, fill nji të dytë, të përkryeme nga musteqe të stërmëdhaja. “Jepmë, jepmë, të lutem... – Çfarë, pra? – Nji maskë tjetër, nji maskë të dytë”.
Nietzsche e ka vazhdue mbas Njerëzor, tepër njerëzor (1878) iniciativën e tij për kritikë totale: Udhëtari dhe hija e tij (1879), Aurora (1880). Përgatit Shkenca gazmore. Por del në pah diçka e re, nji galdim, nji mbibollëk: a thue se Nietzche asht projektue deri te nji pikë ku çmuarja ndërron kahje, e ku sëmundja gjykohet prej të naltit të nji shëndeti të ndryshëm. Vuejtjet e tij vazhdojnë, por shpesh të dominueme nga nji “entuziazëm” që bie mbi vetë trupin e tij. Nietzche jeton atëbotë momentet e tij ma ekzaltuese, të lidhuna me nji ndjenjë kërcënimi. Në gushtin e 1881 në Sils-Maria, përgjatë liqenit të Silvaplana, ka frymëzimin e Zarathustra.. Mes 1883 dhe 1885 shkruen katër librat e Zarathustra-s dhe grumbullon shënime për nji vepër e cila duhej me qenë vazhdimi. Ai e çon kritikën në nji nivel që s’asht arritë kurrë ma parë; e ban armën e nji “shpërçmuarje” të vlerave, Jo-ja në shërbim të nji pohimi të epërm.(Përtej së mirës dhe së keqes, 1886; Gjenealogjia e moralit, 1887.) Kemi metamorfozën e tretë: ose t’bamunit-fëmijë. Gjithsesi ndjen ankthe, jeton kundërshtì. Në 1882 pati aventurën me Lou Andreas-Salomé. Kjo vajzë e re ruse që jetojte me Paul Rée iu bakesh Nietzsche-s sikur ishte dishepulle ideale, e denjë për dashuni. Tue ndjekë nji skemë afektive që kish pasë rast edhe ma parë me vu’ në zbatim, Nietzsche e lyp për grue, me ndërmjetësimin e mikut. Nietzche ndjek nji andërr: tue qenë ai vetë Dionisi, do marrë Arianna-n me miratimin e Tezeut. Tezeu asht “njeriu i epërm”, nji imazh atnor, çka Wagneri kish qenë dikur për Nietzsche-n. Por Nietzche nuk pati guxue me e lypë haptazi Cosima-Arianna-n. Te Paul Rée, e ma parë ndër miq të tjerë, Nietzsche gjen do Tezenj, etën ma të rinj, ma pak impresionues. Dionisi asht epror karshi njeriut të epërm, sikurse Nietzche asht epror karshi Wagnerit; aq ma shumë pra Nietzsche qenka epror karshi Paul Rée-s. Asht fatale, asht e qartë, që nji fantazëm e tillë të çon te dështimi. Ariana parapëlqen gjithëherë Tezeun. Malwida von Mayerenburg si chaperon, Lou Salomé, Paul Rée dhe Nietzsche formojnë nji kuartet të çuditshëm. Jeta e tyne e përbashkët përbahej nga grindjet e pajtimet. Elisabeth-a, motra e Nietzsche-s, posesive dhe xheloze, bani çmosin që të ndaheshin. Dhe ia doli: Nietzsche nuk qe në gjendje as me u shkëputë prej së motrës dhe as me zbutë rreptësinë e gjykimeve në drejtim të tij (“personat si ime motër janë pashmangshëm kundërshtarë të mënyrës sime të menduemit dhe të filozofisë sime, kjo bazohet mbi natyrën e përjetshme të gjanave...”, “shpirtnat si yti, motra ime e ngratë, unë nuk i due”, “jam thellësisht i lodhun nga llafet e tua të paturpshme moralizuese...”) Lou Salomé s’e dashurojte Nietzsche-n; ndodhi që ma vonë, ajo të shkruente nji libër shumë të bukur mbi të (F. Nietzsche, 1884).
Nietzche ndjehet gjithnjë e ma shumë i vetmuem. Merr vesht vdekjen e Wagnerit, çka riaktivizon te ai imazhin e Ariana–Cosima-s. Në 1885 Elisabeth-a martohet me Förster-in, vagnerian, antisemit, nacjonalist prusjan. Förster ka me shkue në Paraguaj për me themelue nji koloni arianësh të pastër. Nietzche nuk merr pjesë në dasëm dhe asht indiferent karshi këtij kunati kabà. Ai i shkruen nji tjetër racisti: “Lutem reshtni së dërguemi botimet tueja, druej për durimin tim”. Te Nietzche ndjekin njena-tjetrën në mënyrë përherë e ma të ngjeshun, momentet e euforisë dhe momentet e depresionit. Kajherë gjithçka i duket “e shkëlqyeshme”: rrobaqepësi i tij, ushqimi, mikpritja e gjindes, tërheqja që ai beson se ushtron nëpër dugaja. Kurse shpesh mbërthehet nga dëshpërimi: mungesa e lexuesve, nji përshtypje vdekjeje, tradhtia.
Dhe vjen viti i madh, 1888: Perendimi i idhujve, Rasti Wagner, Antikrishti, Ecce Homo. Ndodh bash sikur aftësitë krijuese të Nietzsche-s të acaroheshin, të merrshin nji vrull të ri para rrëzimit përfundimtar. Ndryshon edhe toni, në këto vepra mjeshtrije të madhe: nji dhunë e re, nji humor i ri, si aktori komik i mbinjeriut. Nietzsche i ndërton vetes nji imazh botnor, kozmik, provokues (“nji ditë kujtimi i nji diçkaje të hatashme do lidhet me emrin tim”, “veçse tue fillue nga unë ka politikë të madhe mbi tokë”); por, edhe, ai përqendrohet bash mbi atë momonet, shqetësohet për nji sukses të menjëhershëm. Kah fundi i 1888-s, Nietzche fillon me shkrue letra të çuditshme. Strindberg-ut: “Kam mbledhë në Romë nji asamble princash: due me e çue në pushkatim Kaiser-in tonë rimak. Mirupafshim! Sepse do shihena prapë! Une seule condition: Divorçons... Nietzche-Cäsar.”
Më tre janar në Torino vjen kriza. Shkruen edhe njapak letra, nënshkruehet Dionisi, ose i Kryqëzuemi, ose në të dy mënyrat. Cosima Wagner-it: “Ariana, të due. Dionisi.” Overbeck ia beh në Torino dhe gjen Nietzche-n të tronditun, të tejacaruem. E rikthen si furtuna në Basel, ku Nietzche lejon qetësisht ta mbyllin. Diagnoza asht “paralizë progresive”. E ama kujdeset që ta transportojnë në Jena. Mjekët e Jena-s parashtrojnë hamëndësimin e nji infeksioni sifilitik, që datuekësh 1866. (Bahet fjalë për nji deklarim të Nietzche-s? Ende rimak, i rrëfen mikut Deussen nji aventurë kërshëritëse ku na e paskej pështue nji piano. Nji tekst i Zarathustra, “Nëpër hijet e shkretëtinës”, duhet të merret në konsideratë nën këtë kandveshtrim.) Kajherë i qetë, kajherë në krizë, duket se ka harrue gjithçka nga vepra e tij; akoma ban muzikë. E ama e merr ngat vetes; kah fundi i 1890-s e motra Elisabeth asht kthye nga Paraguaj. Përparimi i sëmundjes vazhdon ngadalësisht, deri në apati, në agoni. Vdes në Weimar në 1900.
Pa pasë siguri absolute, diagnoza e paralizës së përgjithshme asht e besueshme. Çashtja shtrohet ma shum në këto trajta: simptomat e 1875, të 1888 a përbajnë nji kuadër klinik të njejtë? A bahet fjalë për të njejtën sëmundje? Mbase po. Pak randësi ka a bahet fjalë për marri, ma fort se për psikozë. E pamë në ç’kuptim sëmundjet, edhe màrrija, qe e pranishme në veprën e Nietzsche-s. Kriza e paralizës së përgjithshme shënon momentin ku sëmundja del nga vepra, e ndërpret, dhe ia ban të pamujtun vazhdimin. Letrat e mbrame të Nietzsche-s janë dëshmia e këtij momenti të skajmë: edhe ato i përkasin veprës së tij, akoma bajnë pjesë. Gjatë gjithë kohës që Nietzsche pati artin me shpërvendosë perspektivat, prej shëndetit tek sëmundja dhe anasjelltas, ai ka gëzue, sado i sëmurë të ketë qenë, nji “shëndet madhor” që mundësojte veprën. Por kur i iku duersh ky art, kur maskat u ngatërruen me atë të nji paljaçoje, të nji bufoni, nën trysninë e nji procesi organik a tjera gjaje, atëbotë sëmundja vetë u përzie me qëllimin e veprës (Nietzsche pati folë për marrinë si nji “zgjidhje kronike”, si nji bufoneri e mbrame).
Elisabeth-a i ndihu së amës me u kujdesë për Nietzche-n. Ajo bani interpretime përdëllyese për sëmundjen dhe i drejtoi qortime të ashpra Overbeck- ut, i cili u përgjigj me dinjitet të madh. Pati edhe merita të mëdhaja: bani çmosin për me sigurue përhapjen e mendimit të vllaut, për organizimin e Nietzsche-Arkiv në Weimar. Por të gjitha këto merita asgjasohen para tradhtisë së epërme: me u rrekë me vu’ Nietzchen në shërbim të nazizmit. Pjesë e mbrame e fatalitet të Nietzsche-s: e afërmja abuzive që figuron gjithëherë në krah të çdo “mendimtari të namun”.
Perktheu Titius Tahirson
Iscriviti a:
Post (Atom)