Elozhi i femrave në Tiranë

Te mozaiku që mbulon Muzeun Kombëtar, femra shqiptare paraqitet si figurë qwndrore në formatin epik, të preferuarin e "mesjetarizmit" komunist. E ngjeshur në kostumin kombëtar dhe me pushkë në dorë, ajo nusëron në një skenë lufte.

Gjiri i saj është i bollshëm, i frytshëm. Krahu i saj i fuqishëm, bujqësor. Më shumë se prej murales të Diego Riveiras, ajo ka prej pikturës Liria që iu prin popujve të piktorit më të madh romantik E. Delacroix.

Kjo murale mund të jetë një alegori e "Shqipërisë së re", por ne nuk duam ta shohim si të tillë. Madje nuk duam ta interpretojmë fare. A është imazh propagande apo dëshmi e ditëve të veta? Sigurisht që është të dyja njëherësh.

Na shërben si një pikë e parë krahasimi me femrën e sotme shqiptare, që duke u përqendruar në masë bash në kryeqytet, ka krijuar një tipologji të mëvetshme femërore: tipin femëror në Tiranë.
Ky tip femre ka filluar të shfaqet në Tiranë qysh në vitet '70, pavarësisht se në artin zyrtar ende përshfaqej e mashkullorizuar, si në muralen e Muzeut.

Atëbotë, falë një shtrysjeje të regjimit, për herë të parë arriti ta shfaqë haptazi e deri diku masivisht përkatësinë e saj europiane. Duke i vjedhur punën meshkujve, femrat arritën pak nga pak t'iu vjedhin edhe disa mundësi. Por në vitet e rrënimit ekonomik (vitet '80), për shkak të privimeve të panumërta, femra në Tiranë e humbi një pjesë të lirisë dhe të vitalitetit të saj.

Me ardhjen e demokracisë fillon njëmend krijimi i kësaj tipologjie njerëzore, e cila për shkak të lirisë më të madhe që gëzonte sidomos në Tiranë, erdhi duke u emancipuar, rafinuar e sofistikuar pikërisht aty. Diversiteti dhe prejardhja e gjithandejshme, i ndihu më shumë identitetit gjithshqiptar të kësaj tipologjie, duke e bërë këtë tipologjinë më përfaqësuese të femrës sonë.

Sot që Tirana është bërë kolektori i gjysmës së rinisë aktive në Shqipëri, kjo më duket ndër të paktat risi të denja për tu dokumentuar.

Me gjithë mangësitë e pashmangshme, ky tip femëror është emancipuar në mënyrën më normale, duke lëvizur me kujdes në një realitet patriarkal dhe me mendësi militante e post-militariste. Femrat janë emancipuar gati vetiu, natyrshëm, pa ngërç, duke treguar një alkimi shumë të mirë në përshtatjen dhe në krijimin e kushteve të reja të shoqërizimit. Kësodore ato e kanë lënë shumë mbrapa mashkullin shqiptar.

Kontributi i elitës në lulëzimin e kësaj pjese të kopshtit antropologjik, duket minimal. Ajo elitë që gjatë 45 vjetëve fabrikoi "serën" (ushqimi dhe drita nën kontroll), pas shpërthimit të saj, u bë vetë pjesa më e helmët dhe më tentakulare e "xhunglës" së tranzicionit. Nëse mendojmë pra, se po krijojmë një kopsht të ri antropologjik me frymëzim europian, duhet të investojmë pikërisht tek kjo pjesë që ngjan si pjesa më e frytshme e kopshtit aktual: tek femra shqiptare.

Ky investim don me thanë edhe pjesëmarrja e saj aktive në politikë, në politikën e vërtetë amà: në vendimmarrje, e jo thjesht në zëdhënësinë e politikës, apo në folitikë.

Liria ka funksionuar më shumë te femrat, pasi ato qenë më të kujdesshme dhe më të durueshme. Mjafton t'i lësh të qeta dhe ato ia dalin. Falë epshmërisë së tyre të paepur, janë të parat që ndërtojnë një modus vivendi, duke u bërë vetë, motori më i fuqishëm i jetës së përditshme. Punojnë më shumë, ëndërrojnë më shumë, duan më shumë.

Si pjesa më pak e shtrembëruar psikologjikisht, pjesa më jetësore dhe më elitare njëherësh, kjo femër, ka meritën e pazëvendësueshme se është katalizatori i vetëm social në një shoqëri ku gjithçka është tranzicion, kushtëzim, rravgim.

Duke parë fotot e njëzetvjeçareve të viteve të diktaturës, vihet re se janë më europiane se brezi para tyre, por vetëm në numër e jo në cilësi. Për të kaluar nga doku tek mëndafshi, nga livandoja tek piklat e parfumit, nga zbori tek hapi i lehtë, nga sapuni tek makiazhi i kalibruar, nga muzika popullore tek ajo jazz dhe nga kooperativistja me fund e pantallona tek figura e përsosur që tymos e qetë në këmbë tek stacioni i unazës, vitet '90 kanë qenë themelore.

Shpresa e fillimit të atyre viteve i dha energjinë, dinamizmi i periudhës së kioskave ia ndryshoi ritmin si dita me natën, dhe periudha e sotme, kur Tirana bëhet kryeqendër e një vendi në zhvillim dhe fillon të zërë vend konkurrenca e lirë, e bën përfundimisht tip.

Liria funksionoi më parë te femrat, pasi femrat kishin kulturë lirie. Edhe zbukurimi i vetes është kulturë. Leximi në shkollë. Përqendrimi tek e tashmja dhe e ardhmja. Edukata në familje i mbeti vajzave, për djemtë konsiderohej turp të mos ishe "i fortë". Investimi tek vetja dhe tek familja është filozofia e kësaj tipologjie femërore.

Bukuria dhe ngrohtësia që ajo sjell në jetën e Tiranës është e vetmja pasuri natyrore që na ka mbetur e pacenuar. E vetmja prurje antropologjike. I vetmi faktor që e estetizon jetën e përditshme. Por as 300 ditët me diell në vit, as mosha e re e popullsisë, as burimet e panumërta, klima, geni, energjia psiqike, nuk mjaftojnë të gjitha së bashku për ta shpjeguar një lulëzim të kësaj përmase. Kjo nuk është një dukuri që rroket nga teoria, prandaj i përngjet më shumë një mrekullie.

Nga ana tjetër duket sikur i gjendet një finish. Më duket sikur kjo tipologji do rrallohet e do pësojë metamorfozë brenda në harkun e një dekade, kur, me hyrjen në Europë të ezaurohet dora-dorës edhe rritja ekonomike. Pikërisht kur të fillojë gara e vërtetë për pasuri më të madhe; ngarendja për të bërë sa më shumë orë ekstra në zyra; kur gjithçka të bëhet punë dhe konsum. Kur të jetë koha e vajzave bija të vetme dhe e shkatërrimit të familjes klasike...
Deri atëherë kënaqemi duke dëshmuar lulëzimin e saj.

Ia vlen të përmendet po ashtu, se kjo tipologji ruan në poret e saj, në premjen antropologjike, një dimension të gjallë të lojës. Atë dimensionin vertikal dhe prapë të shtruar, të cilin fëmijëve të sotëm po ua fshijnë ndër duar me komercializimin global të jetës që e zhduk lojën duke të shitur përfundimisht lodrën.

Tash që anija jonë pirate, ku rrallë pranoheshin gratë në bord (duhet të rrinin të prangosura nën kuvertë a thjeshtë të shërbenin), i afrohet portit, femra shqiptare e pikësëpari ajo në Tiranë, fillon t'i gëzojë qysh në bord të mirat e jetës në stere.

E mbërritur deri këtu, kjo tipologji femërore është tashmë e krahasueshme me tipin e femrës romane, por edhe me tipin e parizienes, tipa që shkëlqyen në vitet '60, pavarësisht se në artin e dehumanizuar të sodit nuk është përfaqësuar sa dhe si ato.

Tipologjia e re femërore që është krijuar në Tiranë është estetikisht baudelaire-jane pasi është e vetmja "që ka aftësinë me i përthithë të gjitha helmet e jetës moderne dhe me i transformue në parfume".