Kur tradhëtohen Testamentet

Zanati i përkthimit është judesk par excellence, dhe shprehja traduttore-traditore veç lojë fjalësh që s'është. Ka përkthime (të tipit rifreskime) që duke kujtuar se po shpalosin shumë gjetje, e vyshkin natyrën e veprës dhe ia afrojnë artificialisht afatin e skadimit. Janë përkthime që vetëskartohen.

Kur botohet një vepër (Testamentet e tradhtuara, M. Kundera, B. Gjini, bot. Pika pa sipërfaqe, Tiranë, 2011) që e ke pasë nëpër duar edhe vetë, me të cilën ke nda' orë të lume pa gjumë, e “do ditë andrrimesh me sy hapë” e veç tjerash e ke çuar në ‘cenacolo’ të miqve si libër logu, e për më tepër i kushtohet prijësit të letrave moderne doktor Kafkas, kurioziteti për krahasim mes variantit tënd të pambaruar që fle në terrin e sirtarit dhe variantin fatlum që gëzon dritën e botimit është i papërmbajtshëm dhe legjitim.

Paraprakisht dijmë se përzgjedhjet e B. Gjinit përkthyes janë ndërmes më cinikëve dhe më aristokratëve të letrave perëndimore: mjeshtri i mendimit Cioran, rabëlezjani Hrabal, snobi Baudrillard... Por pavarësisht se këta janë autorë celebralë, ai i pajis në shqip me leksema bio, ku shpesh vjen era kooperativë socialiste, ose realizëm socialist me lumturi të detyrueshme. Nuk është vendi ta numërojmë këtu leksikun blegtoral që ai iu mvesh autorëve. Por ju siguroj se ky freskim i plak menjëherë përkthimet e tij, ose i uthullon, pasi nuk i jep efektin e thantimit që koha i jep venës së mirë p.sh., por vetëm atë të thartimit. Marrim një rast kërcitës. Gjini përpiqet në veprën e Baudrillard-it (Amerika, bot. Zenit) ta ngjisë “lapërdhinë” në kategori estetike. Në të vetën Baudrillard-i po flet për ob-scene, jo për larpëdhi.

Por le t'i kthehemi Testamenteve.

Ngaqë nuk mund ta kapim për çdo fjali, as nuk do mund ta pasqyronim në format mediatik këtë kapje, do ta fotografojmë (me lejen dhe durimin e lexuesit) këtë përkthim në fillim në mes dhe në fund. Na ndihmon fakti se ne e kishim përkthyer edhe vetë dikur këtë libër, pavarësisht se e lamë të pakorrigjuar, meqë na siguruan se Balili e kishte kryer këtë qysh në 93shin, bash vitin kur e nxori Gallimard.

Libri fillon me romanin me namë të Rabelais. Në shqipen e Gjinit na vjen kështu:

“Qysh në fazat e fillimta libri i hap kartat: kjo që rrëfehet këtu nuk është serioze [...]”

Varianti im është më shqip: “Qysh prej fjalive të para libri loz me letra të hapura: ajo çka po tregohet nuk është e njëmendtë [...]”

Në radhë të parë, mbiemri “i, e fillimtë” s’na duhet. Në shqip me temën “fillim” kemi mbiemrat “fillestar” dhe “fillimor” që mjaftojnë. Në radhë të dytë neologjizmi formohet duke përdorë një mbaresë që ka konotacion tjetër. Tek “i, e qëllimtë”, mbaresa –të, është gjegjëse dhe mëkëmbëse e mbaresës –shëm, pra “i,e qëllimtë, i,e qëllimshëm”, pra sipas logjikës fjalëformuese të Gjinit, mbas “i, e fillimtë” do kishim “i, e fillimshëm”. Çka është kakofonike (tingullkeqe) dhe e shëmtuar (kakologjike). “Fjalitë e para”, do ishte shkurt e shqip. Mandej në vend të “kartat” duhet “letrat”, ne nuk lozim me karta, por me letra.

Kurse fjala “serioze” duhet shqipëruar sipas nuancës ose ngjyresës, pra ashtu siç e kam pasë dhënë unë në përkthimin e pabotuar: “e njëmendtë”.

Shembull: ajo që i ndodh Gregor Samsës është shumë serioze (madje është tmerrësisht e rëndë), por nuk është e njëmendtë, është jashtë njëmendësisë. “Serioze” në gjuhët latine ka këtë sfumaturë ose ngjyresë kryesore, pra “e njëmendtë”. Kurse në shqip, një gjë që nuk është “serioze” mund të jetë një tallje. Por tek Metamorfoza që morëm shembull, nuk kemi tallje me lexuesin. Serioz është mbiemër karakterizues: një njeri serioz, një profesionit serioz, etj. Nëse thua, kjo që po ndodh këtu nuk është serioze, do të thotë, në shqip: 1. se ajo nuk është e denjë, 2. se ajo nuk duhet marrë seriozisht.

Më poshtë, po në faqen e parë, kemi:

«Aty është gjithçka: “e vërteta dhe e pavërteta”, alegoria, satira, gjigandët dhe njerëzit normalë [...].

“Vraisemblable” dhe “invraisemblable” e përkthen si “e vërteta” dhe “e pavërteta”».

Ndërkohë që e ngjara dhe e patëngjara, ose e gjasshmja dhe e pagjasshmja janë gjegjëset e përsosura në shqip të këtyre fjalëve. Ndërkohë fjalën gege ‘e pagjasshme’, përkthyesi më poshtë e përdor, por ku nuk ka rëndësinë kategorizuese që ka më sipër.

Gjini shqipëron aty ku s’duhet dhe nuk shqipëron ku duhet.

Vijon libri:

«[...] S. Rushdie, në Vargjet satanike, bën që dy heronjtë e tij, pas shpërthimit të një avioni, të bien duke llomotitur, duke kënduar, duke u sjellë në mënyrë komike dhe të pagjasshme. Ndërsa “përsipër, mbrapa, poshtë, në zbrazëtirë”, fluturojnë karrige me shpinore të fushkëta, gota prej kartoni, maska për oksigjen dhe pasagjerë, njëri Gibraeel Farishta, “noton” në ajër me krahë fluture, me stil bretkosë, mbështillet si lëmsh, shtrin krahët e dhe këmbët në pafundësinë e këtij të quajturi agshol...»

Kurse, përkthimi im: [Teksa «nga sipër, nga prapa, nga poshtë tyre vareshin në atë boshllëk» sedilje të përkulshme, gota letre, maska oksigjeni dhe pasagjerë, njëri prej tyre, Xhebrail Farishta, notonte «në ajër, krol, bretkosë, dhe kruspullosej si një top, dhe prapë hapte këmbë e krahë mbi gruntin gati të pafundëm të pragzbardhjes».]

Balili e bën të pagjasë jo vetëm rënien rushdiane ku personazhet ia shtrojnë me muhabet, por edhe avionin. Vetëm në avionat me të cilët ka fluturuar B. gjatë përkthimit, në vend të (sièges à dossier inclinable) “sediljeve të përkulshme”, kemi “karrige me shpinore të fushkëta”. Pra në vend të një avioni të Indian AirLines, kemi një tonin të Lazarati Airlines, ku piloti-shkrimtar na tymoska barin magjik, dhe në vend të sediljeve të përkulshme shifka “karrige me shpinore të fushkëta”... Notin krol, B. Gj. e jep fjalë për fjalë si “not me krah fluture”... Kurse shprehja ‘në pafundësinë e këtij të quajturi agshol’ për të thënë se e gjitha po ndodh mbi sfondin ose gruntin e zbardhjes së ditës, na dëshmon se përkthyesi tashmë është ‘bërë dru’. Kundera, i cili s’ka gisht në këtë mes, duke cituar përkthimin frëng të Rushdisë, thotë: «dans la quasi-infinité de cette quasi-aube». Emrin e personazhit B. e lë Gibraeel, kur fare mirë mund ta shqiptojë Xhebrail, ose Xhibrail simbas dy trajtave shqipe të variantit musliman t’emrit të krye-engjëllit Gabriel.

U morëm me tre paragrafët nistorë. Dhe pamë sa me këmbë të mbarë ia ka nisur përkthyesi i specializuar.

Nuk jam hipermodernist, përkundrazi. Modernët e vërtetë, siç janë vazhduesit e Rimbaud-së, çka thuhet edhe në Testamentet, janë antimodernistë. E ndjej që njëfarë nastradinizmi në përkthim, mund të hahet ende si tek ‘Don Kishoti, pjesa I’ i Nolit, ashtu dhe tek Dostojevski i Doksanit, të cilit Dostojevsk s’ka pse t’i vijë era Firence, se në fund të fundit po flet për moçalin e reales, dhe i shkon një gjuhë xoxjane prej ‘lumi të vdekur’.

Por as Kundera eseist, as Ciorani filozof, nuk mund të përkthehen nastradinçe, apo me regjistrin e ‘lumit të vdekur’. Nuk ua mban estetika. Aq më tepër, kur kujton se arnat që iu vë, mbi kostumet e reja origjinale, janë sofistikim. Përkthyesit si Gjini, janë në mirëbesim, dhe kujtojnë se këto arna mund të vendosën edhe mbi xhaketën e re prej cohe të mirë, për t’iu mbrojtur bërrylat se mos iu ‘hahen’, por e forta është se nuk mendojnë as t’i qepin aty ku (edhe!?) mund ta kenë vendin, pra tek bërrylat dhe kshtu iu qepin mëngët duke i bërë mëngë manece.

Ata përkthyes që nuk e kanë takatin për të shqipëruar strukturën, rrinë e shtojnë fjalë, në vend që t’i heqin. Në punë e tij përkthimore, Gjini përdor rëndom fjalë si ‘kësmet’ në vend të ‘short’ a ‘fat’, tek shkrimtarët bashkëkohës. Ndërkohë që fare mirë, mund ta përdorte kësmetin tek një Hygo (që me raste e përdorte edhe vetë këtë turqizëm) a ndoj klasik tjetër, për t’i vendosur edhe në kohë edhe në hapësirë. Përse nuk përkthejnë shkrimtarë të Tetëqindës, kur ua kande aq shumë këtë leksik? Mbase, ngase duan të bëjnë si modernë?...

Po si mund ta pranojmë që aty ku një akademik i mërzitshëm si Baudrillard flet për një kategori filozofike, neve ia përkthjemë atë si ‘lapërdhi’? A nuk është ky një përkthim lapërdhar?

E gjithë kjo mënyrë përkthimi ku për-zihet shkolla e vjetër ‘e shqipërimit’ ose qethjes me stilin e pranuar nga ‘agjitpropi’, rezulton në një arnim grotesk e cigan, por pa muzikalitetin e ciganizmit të vërtetë.

Përpos kësaj, nevojat e një shkolle të re përkthimi, janë sot një urgjencë kombëtare. Edhe në rastet më të mira jemi akoma brenda nolizmit, ose nevojës për t’i kthyer veprat e ‘Evropit’ në dimensionet e fshatit-komb, ku e vetmja licencë është ajo e sforcimit, ose e shartimit të logotipit vendas, por me frikë strukturore jo veç nga ajo që vjen jo veç nga jashtë, por edhe nga brenda! Frikë nga mendimi: mizozofi!

Shohim tani kapitullin kunderian mbi Kafkën sipas Brodit. Pra kapitullin më në spikamë të temës së tradhtimit të testamentit.

Gjini përkthen kështu: “Kësisoj ne nuk habitemi që Brodi, adhurues i romantikës femërore, për të cilin pallimi nuk ishte realitet, por “simbol i ndjenjës”, nuk kishte mundur të përshquante asgjë të vërtetë tek Brunelda, zaten as hijen e një përvoje reale, por vetëm përshkrimin e “tmerreve ndërshkuese, përcaktuar ndaj atyre që nuk ndjekin rrugën e mbrothtë”.

Nga file-i i përkthimit tim të 2007s, kopjoj:

«Nuk duket e çuditshme pra që Brodi, adhurues romantik i grave, për të cilin koito-ja nuk është një realitet por një «simbol i ndjenjës», s’ka parë te Brunelda asgjë të vërtetë, as hijen e një eksperience reale, por vetëm përshkrimin e «ndëshkimeve të tmerrshme rezervuar atyre që s’ndjekin udhën e drejtë».

Dhe origjinali, që është më i thjeshtë se çdo përkthim:

“On ne s’étonne pas que Brod, adorateur romantique des femmes, pour qui le coït n’était pas réalité mais «symbole du sentiment», n’ait pu vir rien de vrai dans Brunelda, pas l’ombre d’une expérience réelle, mais seulement la description des «horribles punitions destinées à ceux qui ne suivent pas le bon chemin».”

Vini re se “le coït” B. e jep me fjalë “pallimi” e sa keq tingëllon kjo në këtë libër estetike, ku fill mbrapa flitet për “simbolin e ndjenjës”... Koito nuk domethënë pallim, por edhe po t'ishte ashtu, nuk duhej shqipëruar. “Udha e drejtë” për të cilën flet çdo bibël a qitap, në asnjë libër fetar nuk rezulton e përkthyer balilianisht si “rruga e mbrothtë”. Kundera e përmend në kuadrin e kritikës së tij antireligjioze.

Sipas B. prapë (faqja 273), tregimi i përsosur i Kafkës “Ein hungerkuenstler” qenka Një kampion i agjërimit. Fjalia e plotë në përkthim është: «Shkagimi nuk i përket automatikisht gjithçkaje që s’ishte botuar, sepse përmes veprave “të vlefshme” radhit edhe novelën Një kampion i agjërimit, e cila, në çastin kur e shkroi letrën, nuk ekzistonte veçse në dorëshkrim.»

Në radhë të parë B. Gj. (që mbase bën gjoja), në përkthimet e ardhshme, duhet të ketë parasysh se fjala frënge ‘parmi’, nuk do të thotë përmes(!) pavarësisht ngjashmërisë grafike dhe fonetike. Ajo do të thotë ndërmjet, ose midis. Në radhë të dytë “Artisti i urisë” nuk është novelë! Dhe nuk titullohet Një kampion i agjërimit. Duhet me ia ripërkthye lexuesit këtë fjali, duke i thënë se Kafka n'amanetin letrar që i la Brodit, nuk dënoi me djegie çdo gjë që kishte shkruar, pasi mes veprave të tij mund të ruhej tregimi Artisti i urisë... etj.

Titullin e pjesës së nëntë të librit: “Là, vous n’êtes pas chez vous, mon cher” (pra, po ta shqipëronim: Këtu nuk jeni në shtëpinë tuaj, i nderuar), Gj. e përkthen: Atje s’jeni në shtëpinë tuaj i dashur! D.m.th. fjalë për fjalë, dhe kujton se là do të thotë atje, si në italisht. Në këtë moment, Gj. vërteton padashje, se tek letërsia ai nuk është në shtëpinë e vet dhe hyn, tek ajo pjesë shumë e rëndësishme e komunitetit paraletrar që unë quaj: komshitë e letërsisë.

E thënë mes nesh, ndër komshitë e letërsisë ky përkthyes është shumë më në rregull se disa që bëjnë si të fortët e letërsisë apo gjynahët e letërsisë, që ankohen e “ankimohen” për gjendjen e letërsisë shqipe, ngase marrin vetëm nga shtatë rroga. E duke qenë se ka gurnue edhe si guru i çmimeve letrare kombëtare, meriton çmimin që ndajmë ne letrarët me vokacion: komshi i letërsisë i katit të parë!

Kreu ku fliten këto gjëra titullohet Rrugët në mjegull, por lexuesi nuk i sheh këto rrugë, që falë këtij përkthimi bëhen rrugë pa krye, dhe mjegullës i vjen era stallë.

Në faqen 277 përkthyesi Gj. tregon se nuk e njeh fare Kafkën, kur përkthen pjesën e fundit të Procesit. Ndërkohë që shumë mirë mund të kishte kopjuar e ndrequr pak përkthimin e Gj. Vlashit.

Sipas Balilit, prej Kunderës thuhet: «Mendoj për fundin e Procesi: të dy zotërinjtë janë përkulur përmbi K. që po e therin: “Me sytë që po i erreshin, K. pa përsëri, shumë pranë fytyrës, faqe më faqe, të dy zotërinjtë tek kundronin përfundimin:

– Si një qen! – tha K.; dhe ishte sikur turpi e detyronte të mbijetonte”.»

Më shumë se kaq nuk mund ta mbrapshtosh fundin e romanit më emblematik të shekullit të XX. Dy dorasët janë bërë dy zotërinjtë. Duke parë K. që po jep shpirt ata thjesht “kundrojnë përfundimin”. Kurse marazi i K., se mos do t’i mbetej marrja (turpi) mbrapa, jepet me shprehjen e pakuptimtë “ishte sikur turpi e detyronte të mbijetonte”. Por në Weltanschauung shqiptar, shqetësimin mos me na jetun mârre mbrapa e njohim mirë, dhe e nxëmë në shtëpi e shkollë.

Ja dhe i miri Gj. Vlashi, tek përkthimi i tij që prapë është shumë më i pranueshëm:

– Si një qen – tha K. dhe dukej sikur trupi do të mbijetonte edhe pas tij.
(Gabimi ortografik kthehet në gabim logjik dhe fjali përçudnohet krejt, duke u dukur si me qenë marrë nga librat me zombie të Stephen Kingut, ku “trupi” i mbijeton edhe vdekjes së të zot’.) [Procesi, fq. 226, Globus R., Tiranë, 1997)

Ndërkohë, anësore: Gj. shprehjen ‘gjë për tu çuditur, ose kërshëritëse’, e jep: gjë kurioze (fq. 248), a thua se gjërat janë antropomorfike dhe kanë kuriozitet si njeriu, apo macja, një kafshë me natyrë kurioze. Luftërat napoleonike, i jep si napoleoniane. Të pafajësueshmit, i jep si të pafajshmit (fq249) Dorasët e Procesit janë gjithkund zotërinjtë.fq 224, fq 277 etj. Madje K.së i shkon mendja të merrte një thikë dhe “ta ngafulte në trup” (fq. 224)

Kështu “i ngaful” përkthyesi fjalët e veta nëpër librin e tjetrit. Dhe – do të thonim sipas stilit të tij – e xhevahiros atë përdasshëm .

Kur iu flisja se po përktheja këtë libër në Tiranë më thoshin se B. e ka përkthyer qysh në ‘93shin... sikur të kishte qenë i pranishëm në seminarin e Kunderës dhe ta kishte incizuar live. Pra ka pasë 20 vjet kohë me e korrigjue!! Dhe rezultati shihet.

Për ta mbyllur analizën, do thonim edhe dy fjalë për veprën.

Rëndësia e Testamenteve është aq qendrore në veprën e Kunderës, sa ky libër mund të jetë pa frikë edhe testamenti i tij. Mund të themi me siguri se përbën një suvenir për të gjithë dashnorët e romanit. Nëse ky libër do të meritonte një titull tjetër, më utopik, ky do t’ishte “Qyteti i romanit” ose “Për një qytet të romanit”, në ‘falsariga’ të veprave utopike “Qyteti i Zotit” apo “Qyteti i diellit”. Ciorani e ka quajtur qytetërimin modern evropian “shoqëria e romanit”, dhe një libër si ky, ku shpaloset thjesht, e pa jargavitje “shpirti i romanit” meritonte një përkthim evropian. Mbas romanit, mjeshtri tjetër evropiane është edhe përkthimi. Kur copyright-i i këtij botimi të skadojë, pas pak vitesh, urojmë të hedhim në qarkullim përkthimin tjetër. A, fundja, ta pranojnë konsulencën tonë falas për rieditimin e tij. A fundja e fundit, kushdo që e citon këtë përkthim në ndonjë punim doktorature, ta marrë me dorashka.