DEBAT - I (fillim 2006)

Letër nji intelektuali të ri -
Astrit Cani

Nata e kulturës shqiptare

I dashtun mik,
kemi të përbashkëta mjaft gjana. Së pari, çka unë vërej nga shkrimet tua, âsht se je i ri sikundër jam vetë. Thom jemi i njajti brêz. E shì nga ne, ma shum se prej gjithkujt, pritet nji etikë e re. Nji tjetër etikë e mvarun veç prej parimeve ma pozitive, e që i ka rrâjët në humanizëm para se n’Etnopsikozë. Gjaja e dytë që di âsht se ke studjue, dhe patjetër vijon me studjue në Perëndim. Sikundër vetë. Nji arsye ma tepër për me i dhanë hov frymës perëndimore në kulturë. Veçoria tjetër e përbashkët âsht se për ne Kadaré âsht shkrimtar i diskutueshëm.
Por s’duhet me iu sulë atij si kamikazë. Në nji artikull për “realizmin socialist” pata përdorë formulat “realitet i idesë imorale”… “kukulturë”… “kakë e kuqe që vazhdojnë me na e bâ në krye”…; kurse për Kadarenë: K. (më beso që dikush e mori për shamje rruge), pse kuptojshem: personazh kafkjan… Ardian Ndreca, nji i njohun i përbashkët, padiskutim pinjoll i asaj aristokracie kulturore që sublimohet me Konicën, Malokin e Pipën, me të cilin na bashkon të dyve dashunia për Shkodrën, më tha në Romë pa paternalizëm se “me sulmue Kadarenë âsht si me qitë mbi Kryqin e Kuq”, e m’a ban hallall nse tash unë t’a kthej ty ktè këshillë. N’emën t’etikës sonë dialektike.
Vetë, e kam zgjedhë Kadarenë si thezë për laurea dhe më beso merrem me tê për përditë. E përditë e harxhoj pjesën ma të vlertë të durimit tim tue u marrë me librat e tij. Por nuk âsht punë PeHashit. Ky âsht prore problematik mes shqiptarëve. Shtrohet çashtja e identitetit. Unë jam nji mysliman shqiptar i kulturës evropiane dhe për sivëlla njehi nji hebre çek me kulturë gjermane! Por kjo âsht mrekullia e të ndjemit… Kadare, a e ka damtue me t’vërtetë identitetin shqiptar?! Mue s’m’interson nacionalizmi, pra as përgjegja e kësaj pyetje, ma fort se përgjegjet e pyetjeve estetike që shtron vepra e tij. Kur zgjohem në mëngjes, nuk më kujtohet se jam shqiptar, por se jam gjallë. Mendoj, pra jam më vjen si: Ndjej se mendoj, pra ndjej se jam. Njisoj si kur bie me fjetë…
Nuk kam asgja kundër fanatikëve të ideve, por nuk i due fanatikët e nji ideje të vetme si qenë komunistat. Duhet me i pasë lexue të gjithë librat për me thanë se janë nji libër i vetëm, e jo anasjelltas… Ajo çka më ban përshtypje âsht se të gjithë çohen e mbrojnë nji e sulmojnë nji tjetër, çdo gja relativizohet me përdhunë, njerëzit t’a përsërisin nji fjalë për me i dhanë asaj ekzistencë, por askush s’u çue me sintetizue nji époche të përgjithshme. Nji pezullim gjykimi. Unë i përqasem botës me époche-në time, na mëson Husserl, dhe kësodore qendroj jashta saj. Pra gjykimi fillon me u bâ vlerë mbas aplikimit t’époche-së.
***
Asgja.
Rilexova me mall mbas shum kohe, “Vargjet e lira” të Migjenit, këtë radhë në variantin dygjuhësh (shqip-anglisht) të Robert Elsie-t. E bashkë me të m’u kujtue Shkodra me “belle époque” shqiptare në vitet tridhetë. Mendova se në të vërtetë, u pré çdo lidhje organike mes asaj kohe dhe kohës që e pasoi, sado që autorët e diktaturës e quejshin punën e tyne kunorëzim të natyrshëm të andrrës migjeniane.
Realizmi social i Migjenit, thashë, duhet mbajtë veçan realizmit socialist, jo pse Migjeni nuk ishte nji socialist, por sepse i ashtuquejtueni “realizëm socialist” - formulë kjo e shpikun shì nga Stalini, - në Shqipni ma shum se kudo, ka qenë deri në grahmat e mbrame “realizëm stalinist”, ngase përshkohej i tani prej nji idiosinkrazie, tue iu gjegjë nji arsyeje terroriste të diktatorit.
Stalinizimi e përçudnoi peisazhin fizik dhe sidomos atë shpirtnor të vendit tonë. Aq sa edhe sot, ai e helmon realitetin, shì pse procesi i ndërgjegjësimit për shkaqet dhe pasojat e tij ndodhet në pikë të vdekun. Dhe kjo reflektohet në nivelin e dobët të cilësisë psiqike shoqnore. Dukuni e rrezikshme âsht mandej ajo mbas së cilës, po synohet kalimi nga stalinizimi te komerçializimi i kulturës (nji botë mediatike ku gjithçka premton seks). Dukuni e kallëzueme nga faqet serioze të kulturës shqipe, si ishin ato të t’paharrueshmes Ars. Kemi nji treg që lulëzon shì nga mungesa e identitetit. E për turpin tonë, çdo përpjekje me e çue dinamikën kulturore qoftë në nivelet e viteve ’30, përfundon në mjerim. Kemi nji ’97 që desh na katandisi në skenare ruandeze, kur dikush deshti që toskë e gegë të silleshin si utu e tutci. Po të mos ishte ky vit, nuk do e kisha gjetë kurrë skajin “etnia” përkrah “ghego” apo “tosco”, sikundër e gjeta te nji libër italian (sigurisht amoral) për historinë e vonë të Shqipnisë. Nji komb, dy etni: hajt hajt moj llokum…! Prandej thom mik, se festimi i datëlindjes së gegënishtes âsht gja e tepërt, jo pse gegënishtja nuk meriton me u festue, por sepse në të vërtetë rasa madhore âsht datëlindja e shkrimit shqip. Sa për datëlindjet e tjera, kemi datëlindjen e standartit që e shenjojmë me rreth të zi në kalendar. Gegënishtes do ia festojmë, po, ringjalljen. “Gegë”, e “tosk”, kanë nevojë për thojza, mik, fjala shqiptar, nuk ka.
Problemi etik âsht i ngutshëm, por gjaja e parë që ai lyp, âsht pikërisht ngêja.
Nse krimet fizike të stalinizmit janë pranue e dënue deridiku, asnjeni nga intelektualët e “realstalinizmit” nuk ka pranue se ka krye krime kulturore. Sigurisht, nuk presim asgja nga policët e kulturës, apo automat kulturore të asaj kohe, por nga personalitete të nivelit të Kadaresë (me emnin e të cilit abuzohet nga të gjitha palët), do ishte ma se e pritshme, që ai, ai përfaqësues i frymës së kulturës europiane, së cilës i përket, të bante nji gjest si dëshmi e etikës perëndimore që e karakterizon. Nji distancim, qoftë mirëfilli estetik nga veprat e tij “realstaliniste” do kishte padyshim nji valencë etike të padiskutueshme. Nji distancim i tillë nuk do merrej si implikim nga inteligjencia shqiptare (heshtja âsht ma kompromentuese), e sa për reagimin e lexuesit masovik, shkrimtari mund t’a harronte pa dhimbë, tue pritë mandej pasojat katarktike të gjestit të tij. Prej Kadaresë, në mirëbesimin ma të madh, pritej diçka ma shum sesa me folë për mosdashuri (?!?) të komunizmit ndaj klerit dhe inteligjencës dhe gjuhës gege… Por ndoshta vetë shkrimtari ka nevojë i pari për katharsis.
Distanacimi estetik âsht hipostaza ma e natyrshme për shkrimtarin. Lanksch referon se Martin Camaj, (disident që s’ka nevojë për ktè titull, sikundër Borges s’kishte nevojë për Nobel), u distancue nga dy veprat e tij të para, thjesht për arsye estetike. Emblematik rasti i Franc Kafkës, që me skrupuj pambarim, distancohet në fjalët testamentare, nga vepra e vet që nuk i përmbushkej aspiratat fetare dhe mëtimin e tij kah teomorfikja… Shkrimtari ynë, që nuk vuen nga skrupujt e tepërt, asht kufizue në premjen e do fragmenteve pikante në ribotimin e ndonji libri apo në ndonji lustrim a rimontim qendrimesh në intervistat e tij të buta. Thjesht mundet me u rikujtue çka thotë për poetin B.Xhaferri (trashëgimtarin e zjarrit migjenian), te ftesa në studio e mandej te biseda me Alain Bosquet.
Shkrimtari ynë mandej duhet të distancohet nga katrahura kritike simbas të cilës atij i hiqet një izëm dhe i veshet nji tjetër. Përfaqësuesi i realsocializmit, asht njiherësh edhe përfaqësues i modernizmit (surrealizmit) dhe i postmodernizmit!? Kuptohet, se kur kritika mundohet me të mveshë ndonji izëm, ajo ma tepër po synon me i la duert me veprën tande sesa me iu përqasë asaj me nji qendrim dialektik. Në t’vërtetë veprat e mëdha, që e kanë karaturën me u quejtë klasike, nuk e durojnë dot gjatë nji izëm, por diskursi i tyne mëton me e përtërî në të gjitha kohënat sfidën ndaj kritikës.
Kemi droe se nguti i klasifikimit dhe nguti i nobelizimit nuk janë të së njajtës frymë me adagio-n e përjetësisë. Nesër kur të thom kadarean, çka do nënkuptoj, nëse vetë shkrimtari, nuk ndjek rrugën e veprës së tij, tue u distancue nga çnjerëzorja e realstalinizmit e tue shkue te njerëzorja e humanizmit. Çka do kuptoj si kadareane nesër, po qe se të vetmet vepra kritike për Kadarenë, do mbesin si obeliske të zeza ato të hordhisë së karakritikëve enverocentrikë (kritikëve të zij pse nxijnë letrën e i ndihin veç shpyllëzimit)?! A mjaftojnë ato që shkrimtari thotë për veten me e përçanësue kadareanen?!... Vetë Dostojevskij gjeniu kolosal, i njoftojte kritikët të mos ndigjojshin atë çka thote për veprën e vet.

***

750.000 bunkerë ndërtoi komunizmi shqiptar, më shumë se nji për familje.
Në rrafshin e realitetit, këto janë shifrat esencjale t’irrealitetit të tij. Në fakt, - tue rimarrë atë çka Borhes vëzhgonte mbi nazizmin, - komunizmi hynte n’mëkatë për irrealitet. Ishte i pajetueshëm; njerëzit mundeshin sall me vdekë për të, me rrejtë për të, me vra e me derdhë gjak për të. Por askush në vetminë qarkore të unit të vet s’mundej me jetue për të.
Këtu vepron shkrimtari Kadaré. Në këtë pajetueshmëni. Ai âsht pjesë e sistemit. Âsht ajo pjesë e cila duhet t’a përligjë atë në planin estetik. Sot, ai mëton se ka qenë i vetëdijshëm për pajetueshmëninë e sistemit (kjo âsht normale!), ja pse pjesa mâ e mirë e veprës së tij e përfaqëson këtë vetëdije. Pra, mbetet për me u ftillue nse pjesa ma e mirë e veprës së tij, âsht edhe pjesa mâ autentike, pra pjesa mâ e vërtetë e prodhimit kadarean. Unë besoj se po. Por ajo çka më zhgënjen âsht fakti se nji shkrimtar që ka marrë pjesë në stalinizimin e kulturës shqiptare, qoftë edhe me do vepra që i paskeshin shërbye si alibi, don me vlejtë si disident, pra me pasë dy alibi për të njajten akuzë (che non son logico io? c. “Inferno” Dante), teksa nuk ban ndonji gjest emblematik iniciator të destalinizmit, përkundrazi fortifikohet ndër qendrime konservatore që ruejnë atë farë monopoli që ia detyron kryekëput komunizmit egzistencën e vet. Shkrimtari nuk ka nevojë për kurrfarë alibie për veprën e tij mbasi kjo âsht alibia e vetme e tij dhe e vetes. Sepse, - me përdorë në mirëbesimin ma të madh - nji terminologji policeske: na e dijmë ku ka qenë i pandehuni në momentin e krimit. Kemi dëshmitaren e pakundërshtueshme – veprën e tij.
Ndërsa “Lidhja e shkrimtarëve” dhe artistëve sëtoku me akademinë provon kryekreje se lufta e klasave në Shqipni ka mbarue dhe ajo vetëpërfaqëson klasën fituese. Ajo çka ti kallëzon si “neorealizëm socialist” e ka gjenezën aty mbrendë. “Realizmi socialist” âsht nji minierë e vërtetë m… dhe e di se ka boll minatora që halà vazhdojnë me nxjerrë në dritë thesare prej saj… Por kjo nuk âsht letërsi, prandej kur flasim për letërsinë e sotme shqipe, do flasim për shkrimtarët e jo për minatorët e minierës së m… se mandej e ndyjmë edhe fjalën letërsi edhe fjalën shqipe. Mos u shqetëso hiç, pse realizmi socialist âsht sot jo burrë, por rê pa pantallona!


Labirinti dialektik
Asgja s’më ka bâ ma shum përshtypje se vlerësimi i Kadaresë si Kafka i Ballkanit. Kjo s’ka ndodhë nga kritikë shqiptarë, mbasi ata që i bajnë dûa mjeshtrit shqiptar, nuk e njohin jase nuk e pranojnë randësinë e Kafkës, kurse ata që e duen mjeshtrin pragez, nuk e bajnë nji krahasim të tillë mbasi njohin Kadarenë. Dihet se nji krahasim të tillë e ka bâ ndoj mik extrashqiptar i shkrimtarit [shkrihem kur i lexoj francezët tue i bâ pyetje tonit për fatet e Evropës (?!)].
Sigurisht, “Nëpunësi i pallatit të ëndërrave” (por edhe “Piramida” e “Përbindëshi”) asht nji roman që mëton me u lexue si kafkjan. (Mos të harrojmë se Kafka âsht shkrimtari ma pak kafkjan i letërsisë). Na shpie në qendrën e nji labirinti dialektik. Por për mue âsht edhe romani ku Kadaré, na paraqet nji personazh që mund t’i vlejë si doppelganger. Mark-Alem, njeriu që tue u marrë me andrrat i gjendun në nji labirint në zvoglim e sipër që mundet fare mirë me u zvoglue deri sa me ia shtrëngue fytin e me ia marrë frymën si litari, i shërben nji pushteti që mundet me gjykue e dënue paapelueshëm atë dhe familjen e tij, në mënyrën e gjykatores kafkjane… Por toni i veçantë i forma mentis kadareane rroket në formulën “trishtim qyprilian” që s’përvijon tjetër pos vetmisë së njeriut nën diktaturë, vetmi që domosdo Kadare e provoi, në nji intonim të veçantë, qyprilian, kuptohet, ngase ai qe nji funksionar i naltë i asaj diktature, nji funksionar që merrej me andrrat.

Por me vuejtë vetminë nën diktaturë nuk mjafton me qenë disident. Për me kuptue disidencën e Kadaresë, mjafton me shikue qendrimet e shkrimtarit me ata të sojit të vet, nga Solxhenicin te B. Xhaferri e K. Trebeshina. E do shohim se Kadereja ka qenë disident… - me disidentat! Fakti se ai ka pasë frikë nga komunizmi, nuk provon se ai âsht disident. Pse atëherë do na dalin disidenta të gjithë. Nji Dante, mbase do e kishte vue shkrimtarin tonë te rrethi i «pusillanimi», ata që s’qenë as të mirë as të këqij.

Nji disident i vërtetë, e din se disidenca nuk të nxjerr e vetme, prej shpellës platonike. Kjo ndoshta âsht thjesht nji mënyrë tjetër me pá vargojtë. Nji manierë prometeane sigurisht. Por artistat i përkasin Apolon-Dionisit. Shkrimtarët e mëdhej janë disidenta, por në nji mënyrë retroaktive, postume. Kafka, ishte disidenti ma i madh i nazizmit, anipse vdiq në ’24 para se ky me u përurue, por fillimin e tij e pati pá pse ishte vizionar.

Me diskrecion të plotë mundemi me thanë se disidenca e Kadaresë âsht alegoria e tij e fundit.

Tash, me u kthye te të ndjemit estetik.
Në të vërtetë ajo çka ban që Kadare të mbesë p.sh. në zemrën time, âsht shì zotësia e tij artizanale, mjeshtria e tij plastike, e thanë in nuce: talenti i tij. Me disa vepra ai nuk i ka shërbye rregjimit, por letërsisë. Vetë Pipa e pranon talentin e Kadaresë, gjithë tue e ftillue ma së miri përmasën e diskutueshme moral-personale të Kadaresë. Por, le të kujtojmë fjalët e Croce-s, për artistin:

«[…] Potrà peccare e macchiare la purezza del suo animo e farsi colpevole in quanto uomo pratico; ma dovrà avere vivo, in una forma o in un’altra, il sentimento della purità e della impurità, della rettitudine e del peccato, del bene e del male. Potrà non esser dotato di gran coraggio pratico o addirittura dar segni di smarrimento e di timidezza; ma dovrà sentire la dignità del coraggio; molte, e forse le più belle pagine di poesia eroica e guerresca, sono dovute a uomini che non avrebbero saputo o potuto brandir mai un’arma. D’altra parte, non si vuol dire che basti possedere personalità morale per esser poeti e artisti: l’essere vir bonus non basta neppure a diventare oratore, se non vi si aggiunga il dicendi peritus.»

Dhe ato pak veprat e tij të nalta do admirohen për madhështinë e tyne, teksa sëtoku piramidave, funksioni i tyne ka me u harrue. Në të vertëtë faraoni shqiptar e përkrahte veprën e Kadaresë, pse shihte te ajo piramidën e tij (edhe vetë kish prove me ndërtue nji piramidë – 75 veprat- por i kish dalë bunker). Por, sikundër piramidat, veprat e Kadaresë do i përkasin artit e jo ndonji faraoni. S’due me thanë se do jetojnë sa piramidat, por se për aq kohë sa do jetojnë, askush nuk do i shohë si depozitare të ndonji kërme. Nuk ka si me e pasë “Kronika në gur”, kërmën mbrenda, dhe edhe në e pastë e ka të mumifikueme e të fortifikueme n’sarkofag. Gjirokastra, qe qyteti që egzistoi, për me dalë, në mënyrën e Mallarmé-së, te ky libër.


Shkolla e sotme Shkodrane
I dashtun mik, jam dakort se mundemi me folë për “Neo-realizëm socialist” prej viteve ’90 e këtej, por atë unë e shoh ma tepër në fushën e gjuhës. Vigoriziteti i përtëritun i bunkerit gjuhësor – mbrojtja me ligj e standartit që âsht vetë dami ma i madh i gjuhës, sigurisht këtu kemi të bajmë me atë që formula jote identifikon. Kurse në fushën e letrave, që padyshim gëzon dinamikë tjetër kundrejt politikës gjuhësore, kemi “post-realizëm socialist”. Disa e rinovojnë realizmin socialist sikundër mëton ti. Por ata si Kelmendi, janë pikërisht prova e gjallë se “realizmi stalinist” e ka humbë çdo të drejtë qytetarie në republikën e letrave shqipe.

Shpëtim Kelmendi, lindë mbrenda Shqipnisë londineze i biri i nji patrioti pejan, âsht shkrimtari ma interesant i shkollës shkodrane. Kurse me çdo libër që shkruen ai tregon se ku i ka kufinjtë letërsia shqipe. “Vdekja ka shije të hollë” vepra e tij e parë me poezi, prej së cilës na ndajnë ma se nji dekadë e gjysmë. “Vdekja nuk vjen”, romani i tij aktual. Nga Vdekja në Vdekje, kalon shkrimtari. Por nuk âsht vdekja e artit, pse edhe kur vdes arti, arti i vdekjes vazhdon me jetue. Arti e din se ka nji vdekje ma të rrezikshme, që âsht vdekja për së gjalli.
Romani “Vdekja nuk vjen” rimerr nji mit grek. Përbindëshi mitik që sot nën dritën e Frojdit ka edhe pahjet e kimerave psiqike…
Dijmë se qytetënimi ynë fillon kur grekët e vjetër, kuptojnë se tashma, të shumtit ndodheshin andej. Në këte mënyrë âsht e pranishme edhe sot vdekja në botëkuptimin tonë, si nji institucion demokratik trashendental.
Por vdekja për Kelmendin âsht egzistenciale, ajo nuk vjen. Pret aty që ti me e zgjue…!
Roman marramendës e i thukët, dramatik e madhështor, sublim e i mnershëm, ky libër për mue shenjon edhe nji triumf filozofik për autorin, nji hap drejt vetëpërsosjes. Mbas solipcizmit të “Nirvanës” dhe të poezive të “Maieutikës”, mbas përroit të ndërgjegjes të “Pesë gardianëve”, shkrimtari del në det të hapun dhe përballet me stuhinë. Tashma balena e bardhë i ka ditët e numërueme. Uni e ka lanë monologun dhe âsht nisë drejt Tjetrit por në t’vërtetë kundron Njësinë . Qiriu i Naimit, nuk egziston ma këtu si dritë e kullueme. Letërsia shqipe ka sot nji moshë tjetër. Ideali i së mirës asht i mbrujtun te figura e nji profesori, të shtruem në nji infermieri ku të gjithë pacientët, mëtojnë bodlerjanisht se kjo jetë âsht nji spital ku çdo i sëmundë âsht i zaptuem prej dëshirës me ndërrue shtrat. Dhe sidomos, personazhi i profesorit âsht i gjallë, real, jo bartës i nji ideje, por i kompleksitetit të jetës. Mbasi Kelmendi e din se detyra e tij âsht me shfaqë artin e me mshehë artistin (citue O.Wilde).
Nuk mundem me folë ma këtu për ktè roman, por më besoni se shkolla shkodrane, si quej elitën letrare të viteve ’90 në Shkodër, ka përfaqësues të denjë me u quejtë mjeshtra dhe poetikë të lavrueme me u quejtë shkollë. Kuptohet kjo shkollë ka për mue pikësëpari nji kuptim privat, e ban pjesë në mitologjinë time personale ma shum se te ndonji historiografi letrare e stisun.
Nji burrë i randë i kësaj shkolle âsht Skënder Drini, i vetmi shkrimtar që njoh, i cili shì prej zotësisë artizanale - talentit, i ka pështue triumfalisht “realizmit stalinist” tue shkrue gjana shum të mira mbas fundit të terrorit. Romanin e tij “Eklipsi i hanës” përfaqëson dramaticitetin ma të mirë të realizmit, para të cilit prumjet e vonueme eksperimentale në prozën shqipe tingëllojnë të stonueme.
Manierist në kuptimin ma të naltë âsht shfaqë Ridvan Dibra.
Strëhollimet estetike munden me u shijue në punën e G.Krasniqit. Kurse Ledia Dushi âsht poeteshë laureate e gegënishtes.
Randësia e punës së Klemendit (që mjet gjuhësor – gjuha âsht mjet! - ka gegënishten letrare) dhe Dibrës (që përdor drejt, pra me qëllim emancipuese, standartin) âsht dimensioni filozofik i veprës së tyne.

Kelmendi publicist, me të cilin ti kapesh (me shkrimtarin s’mundemi me u kapë), prapë âsht me u vlerësue në rangun e ma të mprehtëve. Mjafton me kujtue artikullin “Shoqnia shqiptare i don shkrimtarët e vet, por i don të vdekun”. Sidhe intrevistën me Irhan Jubicën:

I. Jubica - «Cili asht ngjarja ma e randësishme e shekullit të XX-të».
Sh. Kelmendi - «Romani “Dasma”» i Kadaresë. Unë nuk e kam lexue por thonë se âsht libër me lanë thojtë në tê».
I. Jubica - «Po ma e parandësishmja? »
Sh. Kelmendi - «“Andrra e Jetës”, e Ndre Mjedës.»

A ka ku shkon ma larg ironia e hidhun? Mue më qe dukë mjaft dramatike kjo përgjigje. Por ti Leshai e lexon gabim. Dhe sak kujton se Kelmendi e ka përnjimend, kur përmend romanin ma anonim të Kadaresë që as nuk e ka lexue si ma të mirin, roman, prej të cilin (rast unikal!) vetë Kadareja ka shfaqë rezerva. Ngutesh lum miku, e nguti shfaqet qartë kur e ngatërron kryeveprën e Mjedës me nji vepër të Naimit. Thue: «“Lulet e verës” vlejnë ma shum se se 75 veprat e Enverit të marruna së bashku». Unë jam dakort. Boll që mos t’a quejmë kryevepër të Mjedës.
Gabon edhe kur thue se për shqiptarin, e drejta me folë për letërsinë shqipe egziston gjithmonë – paraprakisht. Ti nuk je thjesht tue folë, je tue gjykue.
Me qenë shqiptar, nuk âsht nji titull, sikundër nuk âsht titull as me qenë gjerman e anglez. Duhet me folë për letërsinë shqipe që kemi lexue. Ti e din se sa shum mungon diskrecioni ndër shqiptarë, prandej nuk duhet me e përgjithësue të drejtën tande si intelektual, me të drejtën e çdo shqiptari. Ka edhe boll fundërrina ndër shqiptarë, që memzi presin që dikush me ua konvalidue të drejtën e tyne me gjykue. Munden me të dhanë gjykime të flakta për letërsinë shqipe, pa pasë lexue asnji libër.
Âsht mandej patetike me e atashue Kelmendin me mendësinë dhe bamat e realsocializmit shqiptar. Shpëtimi e ka vuejtë diktaturën shum ma tepër se na të dy që na ka tokue ma së shumti me e ulë kryet veç para librit. Por Kelmendit s’ke me ia ndie kurrë këtë gja, pse ai ka po atë etikë, sikundër poeti Frederik Rreshpja, që s’ia kushtoi as edhe nji varg burgut. E as pati nevojë me i thanë kush disident. Me rezultatin fatlum se ne nuk do ia bashkangjisim emnin e tij kurrë diktaturës e burgut, por humanizmit të shpirtit shqiptar.

E u baftë vullneti i letërsisë dhe jo i joni!