DEBAT - II (maj 2007)

Leter nji Apologjetiku
Rasti i nji “Humanisti Totalitarian”
Nik Leshai

I dashtun apologjetik,
nuk besoj se kemi shume gjana te perbashketa. S’parit une nuk shfajsohem as per vetvetin, ti shfajesohesh edhe per anmiqte tane. Se dyti ti je Humanist, çka asht edhe e kunderta ime. Me ato qe kane ba humanet-kunder-humaneve tash 5000 vjet, une kam arrite ne konkluzionin se Humanizmi asht vete djalli i maskuem si njeri, ose te pakten si politikan. Si humanist qe je, ti ke nevoje me besue se specja humane ka nevoje per permiresim. Ngase permiresimi s’po ndodhe, ty te lypen andrrat me shpetue nga hijet e Shpelles Platonike.
Si afirmues i realitetit qe jam, une e di se tashma na jena ba nji kopje e zberdhulte e hijeve Platonike. Ti i fale njerezit tue shpresue se ata do te permiresohen, une as nuk i fali njerezit, as nuk shpresoj se ata do te permiresohen. Por edhe sikur kjo te ndodhte atehere, s’do te kishte dhimbje; s’do te kishte barbarizem. Kush deshiron me jetue ne nji bote te tille, perveç nji anderrimtari. Me pelqen specja humane si kopja e kopjes, se nji hije.
Mik i dashtun, etniciteti nuk asht psikoze, sic e quan ti, por fakt jetesor. Etniciteti nuk e perjashton humanizmin sic thue ti, dhe as nuk e afirmon. Personi, familja, etniciteti, raca dhe shkallezimet e tjera egzistojne faktikisht. Ato nuk duhen negativizue dhe nuk duhen perdore me negativizue te tjeret!
Ti i perket “etikës se re”, siç thue edhe vete. Mue me asht merzite etika e re qysh me “njeriun e ri”, prandaj kam vendose me u kthye mbrapa ne kohe; une i perkas etikes se vjeter.
Pikepamjet tona jene te ndryshme edhe per ate qe e filloi kete debat (apo e fillova une? – s’me kujtohet) Le t’ja lame fajin atij edhe per kete debat. Edhe nji ma shume s’ndodhe apokalipsi. Fjala asht per mikun tuaj, me fal, per mentorin tuaj, Kadarene. ne kemi pikepamje te ndryshme per Kadarene. T’i deshiron me u Laurue ne subjektin Kadare, sic shkruen edhe vete, kurse une e kaloj kohen e lire duke shkele mbi kunora Larit – jo vetem te Kadarese. Mue me mungon perspektiva ndaj shkrimtarit Kadare is rezultat i mungeses se interesit.

Si Humanist qe je dhe beson ne “pozitivitetin e humanizmit”, term i shpikun ky nga vete Humanistet, rreth vetvetes, Kryqi i Kuq duket se simbolizon te miren njerezore per ty. Ketu qet faqe edhe nji ndryshim ne mes tejet e mejet, mik i mire. Dikur une te pata shprehe nji mendim per Kadarene qe ty nuk t’u duk mjaft “pozotivo-humanist.” Atehere ti, miku im dashtun, me pate keshillue ne kete menyre, “me sulmue Kadarenë âsht si me qitë [me arme] mbi Kryqin e Kuq”.

Ti vazhdon edhe sot mos me e kuptue se une nuk e kam sulmue Kadarene ndonjihere. Por ndoshta Humanizmi yt Totalitar, nuk te lejon me shkoqite sjelljen nga personi. Kadare ka shume kryqe, yje, e dekorata. Prej te gjithe memorabilias Kadareane, une i kam sulmue atij vetem Yllin e Kuq. Ne qofte se m’a fale guximin, i veteshpalluni Mentori im, po te jap nji keshille: Kurre mos e ngaterro Kryqin e Kuq me Yllin e Kuq. Ngjyra asht perjetim fenomenal, por forma e ketyne simboleve asht e ndryshme. Kryqi i Kuq ka kater krahe, te gjithe me te njajtat permase egzakte. Ai simbolizon balancen. Ylli i Kuq ne anen tjeter asht nji simbol qe une nuk e kam kuptue ende. Ndoshta nji thanje e vjeter mund t’a spjegoje kete pa-aftesi timen me i kuptue gjanat shpejt. Rainer Maria Rilke pat thane, “Une e di se ku po shkoj, kur te arrij atje”. Ylli i Kuq vazhdon me peshue mbi shpatullat e mija si Kryqi i Kristian mbi shpatullat e mekatarit. S’kam krye pune ende me te, ose s’ka krye ai pune me mue. Sidoqofte une nuk e di se çka asht Ylli i Kuq. Kur te mbaroje efekti i ketije ylli mbi kombin tone, atehere do t’a di se çka qe ai yll ne. Sikure te isha gjalle.

Une nuk jam formue ne perendim. Edukata ime asht tejet shqiptare. Formimi im ka ardhe nga kanget me Lahute qe me kendonte im Ate ndersa une rrija kambe-kryq, perballe zjarmit qe vinte nga forumi ku digjeshin lisat e drute e ahit, prej Lahutes se Malcis, Visareve te Kombit, Kanunit dhe tradites shqiptare. Perpara se me u rrite me kuptue diçka tjeter, une i kishem mesue keto permendesh, prandaj ato kane mbete dashnia ime e pare spirituale, intelektuale dhe aesthetike. Edhe sot perendite e mija te cilave u lutem me perkushtim jane Oret e Zanat. Jam i sigurte se disa mendojne se jam i lajthitun, çka ka gjase me qene e vertete, por per aresye te tjera. Per nji gja jam i sigurte-- une nuk vazhdoj me i shtue vetvetit lajthitje te reja.
Une nuk jam nostalgjik, sepse boten time e marr me vete kudo qe shkoj. Bota ime nuk asht bote “izmash” e materialesh. Ajo asht nji bote e thjeshte spirituale qe e merr fuqine e vet kudo, perderisa kambet e mija te shkelin ne balten e tokes, dhe une mos te shkoj me lype botena te perkryeme ne “nivele ma te nalte”, qofshin keto edhe pseudo-intelektuale si humanizmi. Ti, ne anen tjeter, me duket se vuen nga nostalgjia. Megjitheate, ne nji bote kaq te madhe e te larmishme sa perendimi ke vendose me qene Kadareist. Keto jane fjalet tuaja mik i dashtun- mos me thuej mandej se e pate me hajgare, “e kam zgjedhë Kadarenë si thezë për laurea dhe më beso merrem me tê për përditë. E përditë e harxhoj pjesën ma të vlertë të durimit tim tue u marrë me librat e tij.”
Mik i dashtun, e vetmja keshille qe te kam dhane, ty dhe miqve tane te perbashket, asht se ne vend te infatuimeve ose urrejtjeve te skajeshme per Kadarene, gjaja ma e mire do te ishte me e studjue ate ne menyre intensive. S’me mbetet gja tjeter por me te falenderue qe m’a ke ndigjue keshillen. Amen!
Studimi i te kaluemes letrare gjate diktatures kerkon kuptimin e saje, reflektimin mbi ate qe kuptohet, pendimin per ate qe u shkrue, dhe perfundimisht nderrimin aktiv – pra me veper. Kadare duket se po grishet me ba vetem nji, edhe ate indirekt. Pendimin. Ne mungese te guximit te tije me reflektue mbi ate qe ai pat shkrue, ju mund te baheni reflektuesi i shkrimeve te tije. Good Luck.

Çdo mengjez qe une zgjohem, i lutem Ores time dhe e falendreoj qe me ka lejue me e sjelle shqiptarizmin me veti ne New York. Kurse ti thue “kur zgjohem në mëngjes, nuk më kujtohet se jam shqiptar”. Mos e rrej vetvetin, mik i dashtun. Te qenunit shqiptar asht fakt. Kudo qe te shkosh ne bote, ti do te mbetesh nji shqiptar emigrant. Te qenunit shqiptar nuk asht ne doren tande dhe nuk varet se a je ti i vetedijeshem per te apo jo. Ti je shqiptar dhe kjo s’do te nderroje kurre. E gjithe bota qe te njeh, te njeh per te tille. Kjo asht e perjeteshme, dmth persa gjate te jetosh ti. Heidegger pat shkrue (afersisht) se hapsinen mundesh me e nderrue duke ble nji bilete aeroplani, por kohen s’mund t’a nderrosh sepse koha ishte paraprakisht aty, perpara se me linde ti. Ti ke ra pré e kohes ne te cilen ke linde, si cdo njeri tjeter. Kjo kohe ishte edhe shqiptare, por edhe komuniste. Une edhe ti i mbajme te dyja keto kohe mbi shpatullat tona kudo qe shkojme, persa kohe qe te jetojme, kryqin e kohes, dhe yllin e hapsines. Kohes nuk mund t’i kishim ike, por ylli ishte nji fatkeqesi hapsinore. Keto dy entitete kryqezohen mbi shpatullat tone, duem apo s’duem ne, e pranojme ne apo jo. Do te jau trashigojme keto kohe edhe femijeve tane, prandaj asht esenciale qe te perfeksionojme Shqiptarizmin, dhe te mundohena me u dlire nga komunizmi. Keshtu trashigimia jone do te jete ma e paster.

Tue harrue shqiptarizmin ti duket se don me harrue ate cka ndodhi me ne kete gjyse shekulli. Harresa asht komplot kunder te vertetes. Ajo nenkupton edhe falje, edhe apologji. Une nuk jam apologjetik.

Qe edhe fjalet tuaja ku ti spjegon se me çfare formule ti je i afte me ba ate qe njerezit normal s’jane te afte “Une i perqasem botes me époche-ne time, na meson Husserl, dhe kesodore qendroj jashta saj. Pra gjykimi fillon me u bâ vlere mbas aplikimit t’époche se. Me fal per kete kritike, ndaj jush dhe Mentorit tuaj hebre (a asht edhe ky Mesi si JK?), por ketu nuk asht fjala se kur fillon gjykimi me u ba vlere, por çka jeton ti. Ti e jeton epoken si gjithkush, perfshi edhe Husserl. Se kur dhe si dhe pse gjykimi bahet vlere asht shume ma e komplikueme se teorite e Husserl-it, por ajo qe ka randesi asht aftesia ri-gjykuese, ri-vleresuese. Permateper, nuk dihet se a bahet gjykimi vlere apo vlera gjykim, apo as njana as tjetra, apo te dyja bahen nji entitet i trete. Edhe kjo puqje e jona asht e pashprese, mik i dashtun. Ndersa ti je fenomenologjik, une jam ontologjik. Sic e ven re maredhanjet tona jane “farmakologjike:.

Me vjen mire qe shkarravitjet anglo-shqiptare te Robert Elsi te pelqejne. Perkthimi nuk asht puna e tije. Ora e Shqypnise na ruajte nga Albanologjia e tije. Ne qofte se te kane pelqye perkthimet e tije ne anglisht, atehere, mik i dashtun, gjeje nji shkolle angleze ku te jete ma e aferta dhe ma e mira se ke pune me ba me anglishten tande. Por le te rrime ne teme. Ne keto rreshta ti shfajesohesh per Migjenin, i cili la shkollen e priftave ortodokse me shkrue poema revolucionare. Soc-realizmi i Migjenit duhet simbas teje me u dallue nga socrealizmi shqiptare, sepse, simbas teje, ne paskemi nji “realizem stalinist”. Realizmi stalinist nuk egziston. Apo ishte kjo nji apologji per soc-realizmin rus?!
Le te mos i varim Stalinit gjithcka ne qafe. Stalini kete, Stalini ate. Mik i dashtun, ne po shkojme aq larg tue e akuzue Stalinin pergjithcka qe na vjen doresh saqe nji dite dikush ka me u cue e me na thane, “se na po ofendojme Stalinin”, me shpifjet tona groteske.

Etnit e realizmit socialist jane Engelsi, Gorki dhe shume te tjere. Kete e konfirmoi idhe IK-u, mentori yt ne leksionin e tije ne Columbia University. Migjeni he Noli jane socRealistat origjinal shqiptar. Ata ishin krejtesisht te mbytun ne infatuimin e luftes se klasave, dhe krejtesisht te zhveshun nga realiteti human (ne kuptimin tim human, jo tuajin).

Keto jane fjalet tuaja, mik i dashtun, “nji komb, dy etni: hajt hajt moj llokum…! Prandej thom mik, se festimi i datëlindjes së gegënishtes âsht gja e tepërt.... “Gegë”, e “tosk”, kanë nevojë për thojza, mik, fjala shqiptar, nuk ka.
“Happy birthday to you too, my friend”. Ne shkrimin tim Neo-Realizmi Socialist, kam shkrue se tipari ma kryesor i neo-realizmit socialist asht Nihilizmi. Ne rreshtat e masiperm t’i mohon faktet historike sikur me u trembe nga e verteta. Nuk e di çka te shtyn me e ba kete... E di se nuk je socrealist. Ndoshta humanizmi? Asht krejt e vertete se veriu i Tosknise (Fier, Lushnje, Berat) asht i ndryshem nga jug-lindja e Tosknise (Vlone, Gjinokaster, Sarande) dhe nga jugperendimi i Tosknise (Korce, Pogradec). Ndoshta humanizmi i tipit tuaj lype mesatarizim. Ndersa “humanizmi” im, duke e quajte mesatarizimin mediokritet, lype afirmim te asaje qe egziston dhe te asaje qe asht. Toerite tuaja grandioze qe aludojne per nji unitet transcedental shqiptar asht ne perputhje me shumeçka mesojme nga Migjeni dhe IK-u. Koha e sotme post-grandioze, post-transcedentale, lype afirmimin e lokales. Rrota e historise ka mija vjet qe shperthiqe gjithcka lokale qe i del ne shteg sikur ajo te ishte nji mollatare e kalbet. Koha ka ardhe me ja ndalue pak turrin Rrotes se Historise dhe me i lane vendet “pa histori” me gjallue ashtu sic u pelqen atyne – p.sh. geget munden me integrue te folmen e tyne “lokale” ne te folmen e “kombetare” te tosknishtes/letrares.

Te qenunit njisoj asht e panatyreshme, asht fabrikim. Vene re sesi nuk mundesh me i gjete kund dy peme njisoj, dy fruta krejt njisoj, dy male krejt njisoj, dy njerez krejt njisoj. “Humanizmi” i tipit tim lype celebrim te asaje qe asht ndryshe. Humanizmi yt trembet nga ndryshimi, prandaj shpike bota transedentale te ashtuquajtuna “Humaniste” ku gjithcka asht njisoj dhe ku debatet nuk egzistojne. Me argumentue se ndryshimi nuk egziston asht hipokrizi -- por asht edhe e kollajte se nuk te del kush kundershtar. Duhet guxim me pranue se ndryshimi egziston. Duhet me qene shqiptar i vertete. Me pase Oren ne krah te djathte.
Mik i dashtun, gjithcka i falet shqiptarit, por jo vobektesia. A mos harrove se ne rrjellim nga Iliret Pirate!

Gegnia asht e ndryshme nga Tosknia. Kosova asht e ndryshme nga Shqipnia. Keto jane fakte dhe ne vend qe me nagativizue ata qe afirmojne keto te verteta, duhet me hulumtue ndryshimet tona sepse keto ndryshime nuk jane negativitete por kane linde nga nevoja

Ti lype nga shkrimtaret qe i sherbyen propagandes komuniste “nji distancim, qoftë mirëfilli estetik nga veprat”. Mik i dashtun, kjo asht kozmetike. Kadare kishte nji tregim ne revisten amerikane “New Yorker” me titull The Albanian Writers’ Union As Mirrored By A Woman, te cilin une e lexova ne Anglisht. Me kete tregim Kadare e ka arrite ate qe ti kerkon prej tije. Ai asht i cliruem nga realizmi socialist dhe i pushtuem nga nji perziemje e çorganizueme moderenizmi, frojdizmi, dhe kulturet masive bashkekohore. Nji tregim mjaft i mire te cilin s’mujta me e hjeke doret pa e mbarue. Megjithate tregim per konsum – si cheeseburgers. Nuk ishte ne nivelin e disa shkrimeve shqiptare qe kam lexue, dhe ishte rrene ne lidhje me jeten e Kadarese nen regjimin komunist, por nepermjet kesaje rrene, une kuptoj se ai po lype me u shkepute nga botekuptimi dhe influenca soc-realiste. Ndoshta, fatkeqesi per ty, Idoli juaj nuk asht Apologjetik.

Ti shkruan se Kadare ka shkue deri aq larg sa me thane se “Komunistet nuk dashuronin shume nga shqiptaret...”. Nuk e di a e the kete per humor, por sikur t’a kesh thane seriozisht.

Kur ti shkruen se “Martin Camaj, (disident që s’ka nevojë për ktè titull, sikundër Borges s’kishte nevojë për Nobel), u distancue nga dy veprat e tij të para, thjesht për arsye estetike”, ti duket se mendon se po argumenton ne ndihme te argumentave tuaja, por ti po verteton te kunderten. Distancimi nga fillimet e tyne i ngjane pothuaj cdo shkrimtari, mendimtari, filozofi, dhe shpresojme cdo njeriu. Nerezit persosen ne punen e tyne. Per shkrimtarin e pjekun kjo dmth distancim estetik dhe permbajtes nga veprat e para! Krejt e zakonte.

Shkolla Shkodrane ka perendue. Kjo Hije Deket qe endet sot neper Internet, te ciles ti i thue “Shkolla e Sotme Shkodrane” jeton si nji fakt-fenomenologjik ne boten tande Hussereliane. Anetaret e kasaje “shkolle” jane nostalgjike, dashamire te kultures shqiptare, humanista, dhe shume nga ata inteligjenta dhe me talent, por fatkeqesisht ata merren ma shume me te kaluemen sesa me krijime te reja. Gjithashtu, atyne u mungon ajo qe ishte esenca e “Shkolles Origjinale Shkodrane” -- aftesia me bashkepunue.
Asht e vertete se egzistion nji Shkolle Alternative mendimi shqiptare, por ajo nuk mund te quhet Shkodrane. Emni i saje duhej te ishte Shkolla Prishtine-Shkoder (“SPS”) sepse votra e mendimit te sotem alternativ asht Prishtina. Shkodra po mundohet me pasue Prishtinen, por nuk ka arsenal te mjaftueshem material, njerezor, dhe praktik. Nji mendim i tille alternative asht ne hapat e tije te pare dhe nuk ka pase kohe me u konsolidue. Dhe do t’a kete te veshtire sepse sot asht shume e veshtire me u konsolidue pa perkrahjen e biznesmeneve.

“Post-realizem socialist”. Ky asht nji term qe ju e ofroni si zevendesim per termin tim “Neo-realizmit socialist”. Duket se jeton diku afer Frances se prej andej dalin çdo dy jave post, postpost, dhe postpostpost-et. Post, dmth dicka qe asht kalue. Post real-soc dmth se ne jemi pertej kesaje estetike dhe menyre te menduemit. Sikur kjo te ishte e vertete, une as ti skena aresye me u shqetesue. Problemi asht se nuk e kena kalue kete periudhe por po e jetojme ne nji forme tejter.

Neo dmth se nji forme e vjeter asht ri-shfaqe disi e maskueme ose e ndryshueme ne disa pika. Perspektiva ime asht se neo-realizmit socialist asht nji forme e maskueme e realizmit socialist dhe egziston kryesisht ne forme ne menyren e te menduemit. Por forma shpesh here dikton permbajtjen, prandaj edhe neo-realizmi socialist asht i rezikshem. Ajo qe me intereson mua asht letersia qe i serviret mases se gjane shqiptare, prandaj edhe preokupimi im asht socio-politik dhe jo estetik.

Shpetim Kelmendin ti e ven ne krye te Shkolles Bashkekohore Shkodrane (“SBS). Gjithmone me ka pelqye urtesia e Kelmendit. Nji gja jam i sigurte, “Vdekja nuk na vjen” prej Kelmendit. Ndoshta jeta!

Gabimet e mija ortografike (qe per aresye te pakuptueshme vazhdojne me u shtue sa ma shume dhe sa ma shpesh shkoj ne shkolle) nuk tregojne ngutje ne mendimet e mija. Mjeda! Frasheri! Ngaterrova nji Lirik me nji Romantik. Kjo asht “pothuaj logjike” per nji person si une qe ka linde ne Bjeshke te Namuna. Une jam teper larg romancave lirike. A nuk jane Lulet e Veres, Andrra e Jetes se te dyve, Romantikut edhe e Lirikut?

Ky asht edhe citimi juaj i fundit, i dashtuni, i vetshpalluni Mentori im. “Gabon edhe kur thue se për shqiptarin, e drejta me folë për letërsinë shqipe egziston gjithmonë – paraprakisht. Ti nuk je thjesht tue folë, je tue gjykue... me qenë shqiptar, nuk âsht nji titull”.
Me qene shqiptar nuk asht nji titull; kjo asht e vertete. Asht shume ma teper ne kete rast. Me qene shqiptar asht nji e drejte me te cilen cdo shqiptar linde, pavaresisht se a i pelqen atij, ty apo mue. Asht e drejte gjenetike, kulturore, kanunore. Cdo shqiptar ka te drejte me fole per letersine, politiken, ekonomine, moralin, identitetin, dhe çka t’i deshiroje zemra e tije e bardhe (ose e zeze).
Ti nuk ke pse shqetesohesh per kete thanje timen sepse shqiptaret kane linde edhe me nji te drejte tjeter, ate mos me marrene konsiderate thanjet e te tjereve. Due me marre guximin me te dvete dicka: Citimi i fundit te ban ty elitist. Por ti thue se je humanist. A shkojne elitizmi dhe humanizmi bashke?

Me nderroi mendja: Edhe nji citim nga shkrimi juaj instructional . Ju, ne menyre te pavetedijeshme, ke diagnozue vetvetin me keta dy rreshta. Tue thane, me ngazellim te madh, se, Rreshpja nuk i kushtoi qofte edhe nji varg vuajtjeve te tije dhe te mijera shqiptareve qe vuajten e diqen ne burg, ti thue, “ [Frederik Rreshpes] nuk do ia bashkangjisim emnin e tij kurrë diktaturës e burgut, por humanizmit të shpirtit shqiptar”. Nuk asht cudi qe ti i njeh kaq mire Frasherin e Mjeden. Romantik+Lirik=Humanist.

Çka ka me te thane ty Pirati i shkrete, i truem, i shituem, i shtypun e i shfrytezuem prej Romakeve, Bizantineve, Turqeve, Sllaveve, Komunistave? I vetmi vend qe ky prat gjeti prehje qene Bjeshket e Namuna. Shpresoj perjetesisht me u prehe ne ato bjeshke.

Une do t’ja kushtoj gjithe jeten time hulumtimit dhe ekspozimit te asaje qe ndodhi me ne per 50 vjet. Je gabim kur e shkruen se Shpetim Kelmendi pason Rreshpen ne kete aspekt, pra se edhe ai nuk shkruen per vuejtjet e burgut. Libri i Kelmendit, Vdekja nuk Vjen, i perkushtohet tanesisht dehumanizimit qe ndodhi ne burgjet shqiptare. Lexoje prape. Une po e lexoj per here te trete.

Nuk due qe emni im te mbetet perkrah Humanizmit, por due qe emni im te mbetet perkitaz de-humanizmit, perdhunimit, burgjeve, vrasjeve me-dhe-pa-gjyq, nanes qe m’u internue ne moshen 15 vjecare ne Tepelene, Nanes qe m’u internue prape ne moshen 29 vjecare, tim Eti qe m’u internue ne moshen 31 vjecare, mungeses se bukes, strehes, ujit dhe ushqimit dhe ne vecanti mungeses se respektit qe provova ne internim qysh ne moshen 5 vjec, Gjyshit qe diq ne Mal te Zi mbasqe i kaloj muajt e fundit te jetes tije ne Sukë te Narhelmit tue shikjue kah shtepia e tije pertej telave me ferra ku ai mendonte se familja e tije vazhdonte me jetue, por qe atehere, 30 vjet mbasqe ai ishte arratise, familja e tije ishte shpernda e trete. Due qe emni im te mbesi perfundimisht perkitaz Nanes qe me diq ne internim ne duerte e mija, dhe shteti nuk na lejonte me e vorrose sepse nuk kishim leje banimi ne “Vorret e Shkodres” ngase ishim te internuem. Ky rast me bani me e dvete vetvetin se a ishin komunistet ma shume tragjike apo idiotike?

Çka asht diagnoza jote atehere? - Humanizem Totalitarian!
Mos me shkrue per ate qe ndodhi nder ne asht me ba sikur ajo nuk ndodhi. Ndoshta ti nuk je infektue nga komunizmi, por disa nga ne jane te infektuem deri ne deke. Ndoshta edhe arsenali Francez, Anglez, dhe Amerikan qe ka shkrue, ba filma, vu ne skene drama, dhe xhirue dokumentare te panumert ne lidhje me nazi-fashizmin european kane ba gabim sepse emni i tyne do t’u rrine perkitaz 50 milion europeaneve te vrame e te dekun gjate luftes se dyte. Por, per mendimin tim, ata qe mendojne si ti, ata qe refuzojne me reflektue mbi te kaluemen, jane ata qe e çuen Shqipnine drejt Luftes Civile ne vitin 1997.

Cfare faji kishin ata çobane te ri analfabete nga Vlona e krahinat e tjera qe rrembyen armet, ishin gati me fillue lufte civile dhe perfundimisht vrane 2000 nga komshite dhe shoket e tyne. Ata ishin femij. Faji bjen mbi ndergjegjen e te gjithe shqiptareve qe refuzojne me e sjelle kryet mbrapa dhe me pa se çka bani shqiptari-ne-shqiptar per 50 vjet. Nuk asht fjala per hakmarrje -- ne vecanti dhune te cfaredollojeshme --, por per hulumtimin e asaje qe ndodhi. Per reflektimin mbi ate qe ndodhi. Po t’i rrime indiferent ndaj asaje qe ndodhi gjate diktatures, ajo do te perseritet prape. 1977 ishte nji paralajmerim.