XIII. 

AJO QE SHOHIM DHE AJO QE NUK SHOHIM

 

Hije që të verbojnë, i tillë ishte ky vend befasues.

Rekëtima e detit dëgjohej te kjo guvë. Luhatja e jashtme e frynte, mandej e tryste dhe shfrynte shtresën e ujit të brendshëm me rregullsinë e një frymëmarrje. Të bëhej se pikasje një shpirt misterioz në atë diafragmë të madhe jeshile që çohej e ulej në heshtje.

Uji kishte një kthjellësi magjike, dhe Zhiliati vinte re aty, në thellësi të ndryshme, stacione të zhytura, sipërfaqe shkëmbinjsh në pjerrëtim me gjelbërsi gjithnjë e më të thukët. Disa guva të errëta ishin me gjasë të pasondueshëm.

Nga të dyja brigjet e portikut të nëndetshëm, skica harqesh të ulura, plot me errni, shenjonin guva të vogla anësore, pika hyrje të shpellës qendrore, të hyshme mbase në epokën e zbaticave tepër të ulëta.

Këto zgavra kishin tavane në plan të pjerrët, me qoshe pak apo shumë të hapura. lagatera të vogla, të gjera disa këmbë, të zhveshura nga bëmat e detit, fundoseshin dhe humbeshin nën këto kithtësi.

Aty-këtu barishte të gjata më shumë se një pash valëzoheshin nën ujë me një balancim flokësh në erë. Ndërshiheshin pyje algash.

Jashtë e brenda tallazitjes, e gjithë muraja e shpellës, nga lart poshtë, prej kubesë deri tek fshirja e saj në të padukshmen, ishte e shtruar me këto harlisje të mrekullta të oqeanit, të vënë ré aq rrallë nga syri i njeriut, që lundërtarët e vjetër spanjollë i quanin praderias del mar. Një lëmashk i thantë, që kishte të gjitha nuancat e ullirit, i fshihte dhe i amplifikonte kërcitjet e granitit. Prej të gjitha monopateve vareshin shiritat e hollë të leshterikëve me të cilat peshkatarët bëjnë barometra. Fryma errcake e shpellës i trazonte këto rripa shkëlqimtarë.

Nën këto bimësi fshiheshin dhe shfaqeshin njëherit xhevahiret më të rralla të peshtafit të oqeanit, gur fildishi, stridhje, dibafimitra, kaska, purpure, zhgoja, guaska gjembaçe, stridhje turjela. Zhguajt e këmijve të detit, njësoj si kasolle mikroskopike, ngjiteshin ngado për shkëmb dhe grupoheshin në fshatra, në rrugët e të cilëve vardiseshin shitonët, këto bubuzhelë të valës. Meqë fiçorët mund të hynin me shumë vështirësi në këtë shpellë, aty strehoheshin midhjet. Midhjet janë zonja të rënda, që, tërë qëndisma e tërë stoli, e shmangin kontaktin e vrazhdë dhe joqytetar të turmës së guralecëve. Grumbulli xiglues i midhjeve lëshonte, nën valëzim, në disa drejtime, rrezatime të pakumtueshme përmes të cilave ndërshihej një lëmsh katrimesh dhe sedefeksjesh, dhe prarimesh të të gjitha nuancave të ujit.

 

Mbi paretin e guvës, pak sipër linjës së pluskimit të baticës, një bimë e mahnitshme dhe e veçantë ngjitej si një bordurë ndaj perdes së leshterikëve, e vazhdonte dhe e plotësonte. Kjo bimë, fijezore, e dendur, e koklavitur në mënyrë të pazgjidhshme dhe thuajse të zezë, i falte shikimit shtresa të gjera të ngurtësuara dhe të errëta, të stërpikura ngado me lule të vogla ngjyrë lapis-lazuli. Në ujë këto lule dukej sikur ngjyroseshin, dhe të bëhej se shihje thëngjij blu. Jashtë ujit ato ishin lule, nën ujë ishin safirë; kësodore vala, duke u ngjitur e duke e përmbytur bazën e shpellës të veshur me ato bimë, e mbulonte shkëmbin me xhevahire.

Në çdo ngritje të valës që fryhej si një mushkëri, ato lule, të lagura, shkëlqenin, në çdo ulje ato fikeshin; ngjashmëri melankolike me fatin. Ishte marrja frymë, që është jeta; mandej nxjerra e frymës, që është vdekja.

Një nga mrekullitë e shpellës, ishte shkëmbi. Ky shkëmb, herë murajë, herë kubé, herë tra ose shtyllë, ishte vende-vende i shëmtuar e i zhveshur, mandej, bash ngjitur, i punuar me gdhendjet më delikate të natyrshme. Diçka shumë mendore përzihej me budallësinë masive të granitit. Ç'artist është honi! Kjo faqe muri, e prerë katore dhe e mbuluar me gunga kishte qëndrimin, shëmbellente me një basoreliev të vagtë; para kësaj skulpture të rrufeshme, ndërmendje Prometeun që i gatit skicën Mikelangjelos. Dukej se me disa goditje çekani gjeniu pat arritur atë që kishte filluar gjigandi. Në vende të tjera, shkëmbi ishte ojnuar si një mburojë saraçene ose i niveluar si një vaskë fiorentinase. Ajo kishte tabela që dukeshin prej bronzi Korinti, mandej arabeska si një portë xhamie, mandej, si një gur runik, gjurmë thonjsh të errëta dhe të pahonepsëshme. Bimë me torse të muskulosura dhe me rrica, që ndërkryqëzoheshin mbi praprimet e likenit, e mbulonin me filigrana. Kjo guvë ndërlikohej me një alhambër. Ishte takimi i egërsisë dhe i arpunimit në arkitekturën e shquar dhe të shformuar të zararit.

Myshqet e mahnitshme të detit vishnin me kadifé qoshet e granitit. Skarpatat qenë të lulëzuara me liane lavjerrëse, të afta mos me ra, dhe që dukeshin inteligjente, aq mirë stolisnin. Milcat me buqeta të çuditshme tregonin tufat e tyre me kast e me shije. Krejt lezeti i mundshëm për një shpellë ishte aty. Drita befasuese edenike që vinte nga poshtë ujit, njëherit gjysmëhije detare dhe rrezatim parajsor, i përngjyrte të gjitha tiparet në njëfarë brerimi vegimtar. Çdo valë ishte një prizëm. Konturet e gjërave, nën ato valë të ylberizuara, kishin kromatizmin e thjerrëzave optike tepër të mysëta; fantazma diellore pluskonin nën ujë. Të bëhej se shihje tek shpërdridhej tek kjo tejpashmëri agullore copa ylberësh të mbytur. Tjetërkund, në qoshka të tjera, kishte mbi ujë një dritëmim hëne. Të gjitha shkëlqimet dukeshin të amalgamuara aty për të bërë kushediçë të verbër dhe natore. Asgjë s'ishte më turbulluese e më enigmatike se ky salltanet në këtë guvë. Ajo që mbisundonte, ishte magjepsja. Bimësia fantastike dhe shtresëzimi i patrajtë përkonin dhe çlironin harmoni. Kjo martesë gjërash të egra ishte e lumtur. Degëzimet kacavareshin me pamjen se harliseshin. Përkëdhelja e shkëmbit të egër dhe e lules së egër ishte e thellë. Shtylla dërdënge kishin për kapitel dhe për lidhje do kordele të hajthme krejt të depërtuara nga mardhi, hamendshe gishta zanash që gudulisin këmbë thopçash, dhe shkëmbi e mbante bimën dhe bima e shtrëngonte shkëmbin me një nur të përbindshëm.

 

Mbas vizitash disaorëshe, në studion private të primarit, rreth nji tavoline rrumbullake, specialistët e ndryshëm u mblodhën dhe na thanë se nuk kishin zbulue asgja në veçanti, nuk kishte metastaza, zemra, mëlçia dhe gjithçka tjetër punonin. Carmelo i ndigjonte me nji ngërdheshje në ftyrë, pohonte me kokë në heshtje, në fund i kapun nga humori i tij i pagabueshëm iu kujtue batuta e Petrolinit ndaj mjekëve dhe i tha: "E kuptova: kancer s'ka, zemra asht top, mëlçia top, veshkat top, veç un jam tuj vdekë!"

Shuhej da-kadalë, simptomat mbivendoseshin, dhe mjeku i dorëzuem i bani të ditun se nuk kishte mbetë ma shum kohë. Donte me ditë: "Sa?" Filloi me pyetë ne dhe vedin a ishte e mujtun me pritë tuj ditë se gjithçka po soste. Nuk gjente paqë. Un n'automatizëm total, e siguroja, e ndihmoja me mbledhë ditët, nji me nji, e ndihmoja tuj marrë përsipër çdo mundim, ishte kurrgjasend, kundrejt dhimbjes që erdhi ma vonë. Furia me të cilën e kishte pritë lajmin, u zhduk mejherë, s'e xuni ma ngoje. Kishte vendosë me ndejtë në paqe i qetë, e kisha pyetë ke donte me pa' prej miqve, me numratorin e tij në gjunj i lexova të gjithë emnat.

Pranoi vizitën e disave, tuj refuzue kategorikisht me tokue këdo që do ta transformonte atë tokim në nji lamtumirë të qurravitun. Kaloi disa dit me Jean-Paulin, Giancarloja kalonte me e tokue përditë. Me secilin prej tyne foli tek për tek, tuj iu falëmeshndet si dikush që asht për rrugë. Piergiorgios i la amanet të kujdesej për mue, të më mbështeste në ditët e ardhshme.

Gjashtë muej pa vu gjumë në sy, tek rrekesha me i sigurue çdo përkujdesje, kjeshë përçudë krejt nga ndijimi i çfarëdo emocioni, a ndjenje, që disi mund të më banin me më lëshue zemra. Ngarendja anembanë qytetit dhe shpisë, me pru qeset e gjakut, fusja mbrenda tij ate çka vdekja ia nxirrte jashtë tue riformue plagën. Me nji shprehì absurde paqje që kisha arritë me i përcjellë edhe atij. Më thirrte tash e parë dhe un, gjithnji turravrap si herën e parë që ishim pá, i gjegjesha: "Erdha!" "Kam me të thirrë Erdha," më tha, "je xhevahir, s'di si do t'ia kisha ba pa ty". Nuk e dija as un si do t'ia kisha ba pa te, e ndoshta ende nuk e dij.

 

 

Luisa Viglietti, Kjo nisi kur bitisi (jeta me Carmelo Benen)

Prominenca iminente e eminencës

 Peticioni dhe shqipja si ajsbeg

 

 

Peticioni i disa akademikve me rroga buxhetore, në fakt, po t'ishin të frymëzuem për punë të mira, duhej t'i drejtohej shtetit për furnizim me fonde për veprat e tyne, jo me ndalimin e tregut të lirë gjuhësor a para-gjuhësor, i cili, rregullon veten dhe ata.

Zonja Kocaqi shet ma shum kopje dhe asht historiane ma e papërtueshme se krejt aradha e sklerotizueme e akademikve që kanë mbetë si dordoleca të arës komuniste, tokë djerrë që nuk mbahet as me importe as me fason shkencor. Limitet e saj si gjuhëtare, vijnë për mungesë të kontributit tuej, jo të sajit.

Metoda ka thanë Albert Camus, iu përket njerzve pa karakter. Pra njerzve që nuk guxojnë. Ata që i merrnin të gatshme thezat prej shkollës së gjuhësisë staliniste, e tash përkthejnë me chat gpt, qëllimi i të cilëve asht me ba ditirat, dhe nuk kanë ndoj horizont që ta kapërcejë Lanën, dhe nuk dinë shkencë ku të mos bahen lanet.

Nse theza themelore e shqipes si çils i sistemit indo-evropian amplifikohet prej ndokujt në qarqet shqiptare, kta janë të parët që i sulen pa argument dhe pa debat. Nse ju kujtojmë se kjo nuk asht theza e Sazanit, por e Leibnizit (evropiani ma gjenial i mijëvjeçarit të kaluem), at-herë iu rikthehet kompleksi i inferioritetit dhe s'bajnë za. Cili prej tyne e njeh shqipen ma mirë se Gjon Shllaku a Petro Zheji, Gjergj Fishta a Naim Frashëri, Jeronim De Rada apo Prokop Gjergjo, Dhimitër Pilika apo Lasgush Poradeci? Ata janë të parët që thonë s'e ka shqipja ktë term, ngase nuk janë në gjendje me krijue a rikrijue terminologji tue u nisë prej shqipes, as me përkthye nji libër për studentat e tyne, ku terminologjia historike a gjuhësore të jetë në rregull.

Por të pandehësh se shqiptarët janë e kanë kenë kaq të rrudhun sa janë sot, don me thanë mos me njoftë minimalisht jo vetëm antikitetit por as shekullin e 19të, që asht ma se i dokumentuem.

Dhe kur shkenca botnore e vendos shqipen si nji ndër tri gjuhë ma të vjetra të krejt njerzimit, askush nuk e kupton sa e madhe asht pasoja e ksaj konferme. Kjo don me thanë se në botën e hijeve, ne jena perandoria ma e madhe, se shqipja asht gjuha ma e folun përgjatë rrugëtimit të qytetnimit dhe ne që ende e flasim sot, jena thjesht maja e nji ajsbergu që e ka bazën kaq të gjanë, sa me mbajtë mbi vete, krejt sistemit gjuhësor. Prandej asht i rrejshëm imazhi i trungut të gjuhëve, ku shqipja jepet si nji degëz e izolueme afër rrajëve (asnji pemë nuk ka të tilla natyrshëm), por duhet imazhi i ajsbegut, dhe baza që bân krejt peshën strukturore të ngrehinës gjuhësore evropiane. Nse ekziston nji gjuhë që mund të quhet si evropianishe, kjo asht shqipja dhe derivatet e saj thjesht e konfermojnë.

Pozicioni i Kadaresë në letrat shqipe asht ende helmatisës

 

Shum libra që janë mundue me hedhë dritë në lidhje me Kadarenë, janë zhdukë prej qarkullimit, kurse autorët që i kanë dalë kundër qysh në fillim Kadaresë dhe kultit të tij, thjesht nuk botohen as nuk lejohen falë nji censure të heshtun ku ndihet ende duhma e sigurimit të shtetit.

Përmendim librin e Pipës "Subvencion drejt konformizmit", librin e Petraq Kolevicës "Autobiografia e I. Kadaresë në vargje" sidhe librin e K. Myftarajt mbi të njejtën temë. Në kohë të ndryshme kemi pasë rastin t'i lexojmë të tre, kjo për shkak të kontaktit direkt me librin, kontakt që lexuesi i zakonshëm s'ka si me e pasë. Asnji prej ktyne librave nuk kishte qëllim për me anatemue a shkreditue nji figurë kaq të kompromentueme – qëllimi i tyne ishte thjesht me plotësue njohjen e nji shkrimtari të nji brezi tashma të vjetër, se për ndryshe, nuk arrin me njoftë as kush janë shkrimtarët e rij.

Në 2007n, ndërkohë që shkrueja thezën time magjistrale, që ishte mbi indentitetin narrativ, më thirrën për me përkthye Kadarenë. Nuk më thirri ndoj botues a ndoj letrar i kalibrit, por konsulli jonë në Milano, të cilit, me të drejtë ia kam harrue emrin. Ideja e tij ishte se Kadareja duhej përkthye prej shqipes direkt, ngase përkthyesi i tij i ri në frangisht ishte i dobët. Në fakt, konsulli, kishte hallin e vet, hallin e karrirës së vet, si ma pohoi edhe vetë. Ksaj mund t'i shtoja edhe faktin se edhe librat e fundit të Kadaresë ishin të dobët.

Un kisha lexue disa libra kritikësh francezë për Kadarenë dhe asnji prej tyne nuk kishte nivel të pranueshëm kritik, ishin ma shum agjiografi për Prometeun socialist, apo përqyrrje patriotike me ekzotizëm stalinist. Si ka mundësi që nji vepër që mëton me kenë kaq vitale të mos ketë ngjallë kuriozitetin a pasionin e kritikës letrare profesioniste? Por ky nuk ishte meraku em, asokohe, fundi i fundit Kadareja e kishte hangër livadhin e vet.

Habitesha si ka mundësi që nuk arrin me dalë kurrgja prej burgut të shqipes drejt gjuhëve të tjera? Për Trebeshinën e dija se kishte arsye politike pse kje dënue me vdekje për së gjalli edhe si shkrimtar. Letërsia e tij e thatë prej shkrettine tartarësh, ishte nji ndër gjanat ma të idhëta e t'idhnueme që ka letërsia botnore, po pse nuk kishte as nuk ka vepra të tijat në qarkullim. Teatri i tij ishte inekzistent, letër e vdekun, pse?! Nji përkthyes shqiptar me nismën e vet kishte përkthye n'italisht jetëshkrimin e tij "Dafina të thata". Kisha arritë me e sigurue falë nji blemjeje online. "Allori secchi" shtypë prej nji botuesi krejt të vogël me shum pak kopje besoj, ishte libër ndriçues. Aty Trebeshina tregonte jetën e vet, me stilin e tij të sertë e të esullt deri në fanatizëm. Me nji ndershmëni intelektuale që asht thuejse e pamujtun me e gjetë ndër shqiptarë, ku guximi intelektual asht gjaja ma e rrallë n'absolut.

Trebeshina tregonte sesi sigurimsat e infiltruem në qarqet kulturore i propozuen ta banin shkrimtar shtetnor dhe ai refuzoi. Në fakt qysh kur ishte student në Moskë ky sorollop fuksash kishin nxjerrë fjalë se Kasemi ishte i çmendun, kurse mbasi panë qendrimin e tij strikt në lidhje me ofertën bujare të udhëheqjes, e shpallën botnisht të çmendun. Dhe i çmendun ishte, nji njeri që preferon me ndejtë si skllav në burg, në vend që me dalë si star në publik, asht i çmendun. Por çmendunia e tij ishte xhenuine. Ishte nji mburojë tragjike për shëndetin e shpirtit. Si thotë Shën Pali: o je i çmendun sy botës dhe i shëndëtshëm për Zotin, o i shëndetshëm sy botës dhe i çmendun për Zotin.

Kurse çmendunia e tyne ishte perverse.

Ma ambicioz dhe ma materialist, Kadareja jo vetëm që pranoi, por e lakmoi nji pozicion të tillë si shkrimtar regjimi. Ky rol ishte i barazvlefshëm asokohe me rolin e ministrit të propagandës, ngase propaganda asokohe bahet fjalë shtypit. Ai duhej të zbukuronte me pëlhurë letrare linjën zyrtare të pushtetit mbi çeshtjen e ideologjisë komuniste dhe identitetit shqiptar. Duhet të veshte me bimë zbukuruese telat me gjemba që rrethonin burgun tonë 28 mijë km katror. Detyrë që e kreu me sukses.

Mendja e tij u hap drejt interesash të reja, kur vetë shpija botuese e regjimit që merrej me propagandën e jashtme, pra "8 nëntori", vendosi ta përkthente në frangisht. Kjo detyrë iu besue Jusuf Vrionit, nji filolog i burgosun prej familjes së madhe të Vrionëve, i cili kishte jetue 18 vjet në Francë dhe si francezist ia kalonte edhe Konicës.

Vrioni do të përkthente edhe veprat e diktatorit në frangisht. Kshtu Cufja prej rrënimit total fitoi nji vend pune si përkthyes te shpija botuese, e cila edhe pse krejt e vobektë ishte prap ma mirë se burgu, dhe ku shihej me xhelozi dhe urrejtje prej kolegëve spiunë. Kta ishin gati me ia ba gropën, por i kishte parapritë vetë diktatori, i cili i kishte dhurue nji autograf Vrionit, si përkthyesi i tij ma i mirë, gjatë nji vizite te "8 nëntori". Vrioni punonte si përkthyes i nji shtrese të përmbysun, në nji realitet që ishte për vete krejt i përmbysun. Besoj se ai këndaqej kur përkthente Kadarenë, të cilit ia sistemonte edhe stilin simbas stilistikës klasike të realizmit francez. Pra ai këndaqej e dëfrehej ndërsa përkthente Kadarenë, se letërsia e Kadaresë të duket e amël para veprave të Enverit, të cilat, duhet t'i përkthente po ai, e në pamundësi me lidhë kryet me peshqir, për shkak të fuksave që e rrethonin.

Falë këtij përkthimi në frangisht, Kadareja pati nji lloj lirimi mendor, kur ambicia e tij u përudh drejt nji dimensioni të ri ma pak kaps. Ky dimension i ri ishte dimensioni europian i letërsisë. Mirëpo niveli i tij kritik dhe kulturor ishte mediokër, çka ndikonte për keq te niveli i tij eseistik. Niveli i tij si poet kje thuejse inekzistent. At-herë mbetej niveli i tij si prozator. Ktu ai shfaqet si shkrimtar atmosferash. Nuk asht në gjendje me krijue personazhe, as me i vjedhë personazhet, si asht rasti i Nabokovit, p.sh. që vodhi personazhet e Lolitës prej nji ekspresionisti gjerman dhe tue iu veshë atmosfera amerikane, realizoi nji prej romaneve të pavdekshëm të shekullit të XX, që asht pikërisht Lolita.

Atmosferat e Kadaresë janë tipike bizantine. Intriga asht gjithkund e askund. Proza ma e mirë dhe ma origjinale e tij asht proza ma mbytëse ajo ma e zymta, ajo e Përbindëshit. Shum prej veprave të tij janë botue me diçiturën "roman" por nuk janë të tillë, as në kuptimin arkitekturor as në kuptimin simfonik. Gjaja ma e afërt me romanin që ka shkrue asht "Dimri i vetmisë së madhe", i cili vetëshkatërrohet ngase personazhi kryesor aty asht vetë diktatori.

Nji shkrimtar që ka afrimitet me Kadarenë për kah origjina, origjinaliteti dhe inteligjenca, asht Milan Kundera. Kah karakteri nuk kanë lidhje kurrkund. Kundera që ishte komunist në rini, mbas shpifjeve dhe intrigave provinciale që e rrethuen me qëllimin ta rrënonin, kuptoi se seleksionimi mes komunistave funksionon drejt të poshtmes dhe u arratis prej vendit të vet. Për do kohë ai vuejti bashkë me gruen e tij në nji papafingo parisiene, derisa arriti me jetue falë punës së vet, pra veprës.

Qysh prej arratisjes, Kundera, i cili shkruen direkt në frangisht, nuk e lejon botimin e veprës së tij në çekisht. Imagjinoni sikur Kadareja mos ta lejonte botimin e veprës së tij në shqip, kishte me mbetë pa bukë. Fati kritik i Kunderës asht shum ma i mirë. Sigurisht, prestigji i Pragës, nuk krahasohet me prestigjin e Tiranës.

Edhe Kundera nuk asht shkrimtar personazhesh. Por ka situata. Letërsia e tij dëshmon boshatisjen e njerëzores, teksa Kadareja duket sikur tjerr njerëzoren mbi boshllëkun. Marramendja urbane e Kunderës, asht gicilim para pështjellimit abisal të Kadaresë. Frika burokratike që shtyp personazhet e Kadaresë, e vendos at shpesh në krahasim me Kafkën.

Por vitaliteti i Kafkës, dhe inteligjenca e tij e pakufishme, ledhaton metafiziken. Teksa Kadareja, nuk hyn realisht në mjediset që përshkruen. Sillet rreth llambës, si flutura që kndej ka frikë të digjet, kndej ka frikë të ftohtët e largimit. Asnjanësia e tij e len gjithmonë nën palët, sado që ai ktë mundohet me e shënue si qendrim mbi palët.

Fati kritik i Kafkës asht i ngjashëm vetëm me fatin kritik të gjigandëve të letërsisë universale, ai asht qendra e letërsisë europiane të Nandëqindës. Kafka asht pra nji tjetër frekuentim i përbashkët i Kadaresë dhe Kunderës, siç asht Franca. Por ata, sikurse nuk janë tokue as në Francë, nuk tokohen as te Kafka.

Botuesi i Kadaresë ishte partia; Kundera iku në Francë pa pasë botues dhe arriti të botonte te nji shtëpi botuese borgjeze; kurse Kafka la amanet të mos botohej vepra e tij.

Ndër të tre, Kundera asht ma kinematografiku. Kafka asht kaq shumdimensional sa asht e kotë me e dritëshkrue. Kadareja ka atmosfera kinematografike, por nuk ka skena. Librat e tij janë nji mizanskenë e vazhdueshme. Janë tabllo letrare çuditërisht pagojce. Kundera rimerr romanin skenaristik të shekullit të XVIII. Ai ende diçka prej iluministi, i cili englediset edhe përballë nihilizmit të kohëve të reja. Kurse Kafka, ka forcën thellësinë dhe supremacinë kritike të gjysmës së parë të Nandëqindës, koha e cila shterr potencialin kuptimor letrar dhe themeltar të krejt shekullit.

Kafka asht shkrimtari bohem, gjeniu pa treg, i cili kupton në pak vite at çka njerzimit i duhen shekuj me kuptue. Kundera asht shkrimtari që e realizon bohemën e tij në moshë të rritun, pra bohemi i pjekun, që din ku don me dalë, që gërsheton taktikën dhe strategjinë si mjeshtrat e shahut. Kadareja asht shkrimtari pa bohemë. I kapun. Letërsisë së tij të parfumueme, thellë-thellë i vjen era shtet.

Përkthimin e Kadaresë në italisht, un do ta kisha realizue me qejf, pamvarësisht se çfarë mendimi kam un për të dhe veprën e tij. Edhe ma me qejf e kisha pajisë me parathanie dhe shënime. Jo se nuk kam përkthime ma të mira me ba, por se gjithsesi asht gjynah me e lanë me u masakrue prej kanibalëve që vlojnë nëpër redaksi. Imagjinoni nji shkrimtar që ka nevojë për përmirësim, siç asht Kadareja, sesi del i përkthyem keq prej përkthyesish që s'kanë lidhje me letërsinë. Dhe për arsye të drejtash, botuesit zgjedhin veprat e tij të 30 vjetëve të fundit, që sinqerisht nuk e vlejnë letrën ku shtypen.

Mirëpo, Kadareja që në rini ishte i kapun prej regjimit, në pleqni kapi tregun. Libri shkollor, libri artistik, deri edhe çmimet letrare, duhet të kenë pëlqimin e tij që të ndahen. Ka ende nji frymë klanore të tipit mafioze-komuniste, në mjediset tona letrare. E kam përjetue prej afër ktë klimë.

Si pëfundimin konsullit i patën shkue djersë të ftofta kur i përmenda Trebeshinën. Mandej, mbasi foli me Ismailin, s'më thirri ma. Por un nuk po tallesha. Pamvarësisht të gjitha të zezave, në epokën e pornografisë universale, letërsia e zymtë e Kadaresë, ka të paktën dinjitetin e tekstit që rrin në kambët e veta.

Përvit botohen përkthime prej shqipes drejt gjuhëve të tjera, të vepra tona ma të mira. Dhe e dini cilat prej tyne arrijnë të përkthehen në shum gjuhë? Ato vepra që i pëlqejnë të majtës. E pra, e çuditshme asht kjo punë. Ja pra që distribucioni asht politik. Sot ma shum se kurr, përhapen veprat që i pëlqejnë propagandës së majtë.

Ne vjet botuem poezitë e Rreshpjes në italisht. Asnji reagim nuk erdhi prej kurrkah. Vallë pse Rreshpja nuk asht poet i nivelit europian?

Si mund të krijohet hierarkia e letrave shqipe, nse nuk lejohet konkurenca e vlerave? Dhe pse nuk mund të serviret cilësia pa pasë nevojë për servilizma politike?!

Ende në qarqet e Tiranës, ka prej atyne që duen me na konvertue drejt kultit të Kadaresë, nji lloj idhujtarie pa krye as bisht, kult gjithnji e ma autik, n'at masë që i gjegjet mungesës së kulturës së përgjithshme.

E pra nji shkrimtar, sado i madh, madje sa ma i madh të jetë, aq ma shum asht pjesë e kulturës së përgjithshme. Dhe jo eksluzivitet i elitave të imponueme me mnyrë kriminale e mafioze, që po në mnyrë mafioze dhe kriminale imponojnë kulte personaliteti, aty ku kulti dhe personaliteti përjashtojnë njeni-tjetrin.

Sot e ksaj dite Kadareja ka nji vend të pëlqyeshëm në sistemin letrar francez, edhe për merita të politikave kulturore të së majtës franceze, edhe për faktin se niveli i letërsisë së sotme frange asht shum nën mesataren. Kurse në letërsinë shqipe, për arsye prap politike, ka vend toksik. Pa u detoksifikue roli dhe pozicioni i tij, nuk dalin në dritë shkrimtarët e rij. Nuk ndodh kalimi breznor i mjeshtërisë, zejes apo energjisë. Nuk ndodh pra kriterizimi.

Juan-Ramon Jimenez

Un nuk jam un

Jam ai

Që më kalon përngat pa e pamun

që kajherë, shkoj me e tokue,

e kajherë harroj.

 

Ai që i paqtuem hesht, kur flas

Ai që i ambëlsuem fal, kur vras

Ai që ec aty ku s’jam

Ai që kur un vdes rrin n’kambë.

Me ose pa Trashamakun

 

Për shqiptarët, mendoj, at çka romakët mendojshin për ilirët: janë të trashë! Nuk thom se janë budallej. Aspak. Madje ma pak budallej se ne zor se gjen në rruzull. Mirëpo, nuk jemi të hollë. Asht çeshtje mase. Si shkruhej te libri Këshillat e Djallit: e mat me kalibër, e shënon me shkumës dhe e prén me sëpatë. Ky asht edhe muhabeti me shqiptar. Në 30 vjet kafekultur, s'e kemi hollue muhabetin aspak.

Jena gjithmonë të përditësuem me budalleqet e fundit, pra nuk jemi budallej, por të djallëzuem! Afërmendsh jemi të trashë, si Trasimaku, i vetmi nxanës pellazg i Sokratit, që asht fiks Trashamaku. Me logjikë trashamaku, po kje se Sokrati nuk e shkoqit pra po s'e dha shqip argumentin, ka me hangër dru shpinës prej Trashamakut, ose dajak vendçe. I trashë si nji tokmak, Trashamak.

Ngaqë nuk kemi respekt për vedin, na karakterizon fallsiteti i ndjenjave. Studiojmë me mbrojtë gjuhët e hueja, dhe nuk mbrojmë tonën! Madje shajmë ata që e mbrojnë, kjoftë në mnyrë folklorike, por a mund të shahet njeriu që dashunon!?

Në mija vjet prani në zemër të mesdheut, s'paskemi pasë pikë roli në Romë, n'Athinë, në Kajro, në Stamboll, në Shkup, në Shkodër, në Sarajevë, në Raguzë, në Venedik e në Gjenovë?!

Nji black-out i vetënjohjes na paragjykon dhe na kthen në skllevën në kërkim të padronit, në personazhe në kërkim t'autorit.

Më kujtohet shpesh nji libërth i Josephit Roth. Udhëtim në Shqipni. Pak a shum në kohën kur Montanelli shkruente librin e tij të parë "Albania, una e mille" i dehun me Shkodër e me male, Roti vjen me porosi prej Frankfurter Allgemeine Zeitung, me shkrue mbresat e tij për Shqipninë. Roti asht shkrimtar i madh, ban pjesë te plejada austriake e fillimnandëqindës, por si gazetar s'vlen tri grosh. Shtatvogël, por tepër inteligjent dhe guximtar, gjatë viteve të universitetit, hynte me u rrahë kur austriakët rrihnin çifutët; e dinte se kishte me hangër dru, por donte me ua kursye shokëve nji racion dajaku e me e hangër vetë.

Shum prej librave të tij, këndohen ende sot me andje, por ky libërth që ka lanë për Shqipninë, nuk asht fatlum.

Në radhë të parë se nuk asht libër, ato pak artikuj duheshin lanë ashtu të hapërdamë, ose të botoheshin mbrenda veprës së plotë, por jo veçmas. Megjithate, ai shkuen disa prej faqeve ma poshtnuese për shqiptarët, dhe çka asht ma e keqja, i ka në mirëbesim. Simbas tij, simbas perceptimit të ditëve të tija në Shqipni, shqiptarët ishin skutha, burracakë, dhitsa, njerz pa personalitet, dyftyrsha, e me radhë. Mbarë repertori i bizantinizmit.

Por argumenti i tij bazohej te fuksat që e shoqnojshin, jo te populli i thjeshtë as te paria. Mos harrojmë se ishim në vitet '30. Roti ishte i alkoolizuem. Nuk kishte nerva me zhbirilue fuksat që po e zhbirilojshin. Ban nji gabim të pafalshëm. Thotë shqiptarët nuk e kanë fjalën dashni. Ndërkohë, Lasgushi kishte shkrue poezie dashnie që me mujtë me mallëgjye edhe Heinen. 16 vjeç kishte shkrue: Se s'dashuruam as unë as ti/ Por dashuroi dashuria/ Një dashuri në fshehtësi/ M'e fshehtë dhe se fshehtësia.

E mos e paçin pasë fjalën, mein lieber Joseph, a e kishin ndjenën? Si mundet me mbijetue nji popull pa dashni?!

Asht çeshtje kandvështrimi. Kur falet nji besimtar musliman, jobesimtari i sheh prapanicën. Ai që ka besim, a respekt për besimin, a dashni për njeriun, ndjen faljen.

Kaq e thjeshtë asht!

Apo jo, Trashamak?!

Dostojevkij para gjyqit

 

Mendoj për kursin mbi Dostojevskin që shkrimtari Paolo Nori duhet të mbante te ateneu Bicocca. Universitet ku dikur ndiqnim kurse matematike në mënyrë klandestine, me miqtë e regjistruem n'ekonomik. Beton i gjallë ishte struktura asokohe e tash po shof se ia kanë nisë me betonue edhe idétë. Në ktë moment pyka ideologjike ka hy aq thellë sa duhet me pezullue edhe zgjedhjen e trashëgimisë humaniste që iu serviret brezave, për me krijue ekuilibra të rrejshëm në perceptim. Asht nji demokraci që prihet me tredhë frymën e vërtetë demokratike. E vitit '20 kje censurimi i Mark Twainit në nji atene dem t'Amerikës, me pretekstin se ai përshfaqte skllevnit zezakë, si qëllim në vetvete, kinse nuk u dashka prekë ajo pjesë e historisë se fyeka ekuilibrat e spektaklit aktual.

Shoqëria e spektaklit ka arritë hipostazën e vet, ku i gjithë realiteti menaxhohet si reality show, ku zani i Big Brotherit vendos konsensusin idiosinkratik: kush hyn dhe kush duhet me dalë.

E pra Mark Twaini asht shkrimtari ma demokrat i letërsisë amerikane. Nji kalorës i shkëlqyeshëm i mendimit demokratik, si Ralphi Waldo Emerson dhe si Henriku David Thoreau. Mendimi i ktij të fundit, kje themelor për Tolstoin siç kje ma vonë Tolstoj nji edukator shembulluer për Gandin.

Kemi Dostojevskijn që anatemohet pse ishte rus. At-hera pyesim: a ishte rus Dostojevskij? Patjetër, ishte dhe e kishte për nder. A ishte faji i tij pse ishte rus? Nuk ishte. Krenaria nuk asht krim. Sa i dha Dostojevskij Rusisë dhe sa i dha Rusia atij. Çka i dha? Nji dënim me vdekje në moshën 25 vjeç. Të atin ia vranë fshatarët që i mbante në kushte bujkrobërie. Vdiq i sakatuem dhe i mbytun nga borxhet dhe i shkatërruem kah shëndeti. Por e deshti Rusinë e deshti shpirtin rus. Me nji dashni të madhe prej njeriu të madh. Përshkroi nji botë, ku mungonte Zoti, simbas fjalëve të tij, por kur s'e humbi shpresën se e bukra ka me pështue botën. Nuk ka letërsia e përbotshme nji shkrimtar ma kontradiktor dhe ma vital se ai. Dhe vitaliteti asht cilësia numër nji e artistit.

Nuk e kanë me Dostojevskijn, por e kanë me vitalitetin e tij që kapërcen çdo kufi, çdo ngërç perceptiv të aktualiteteve prefabrikat që servir pushteti.

Të marrim edhe jetët e dy shkrimtarëve të pavdekshëm rus me origjinë ukrainse. Çehov dhe Gogol. Çehovi që shërbeu si mjek në kushtet e rrënimit moral dhe social të nji populli, kurr s'e humbi nji lloj lumtunie pa kompromis që asht shifra e artit të tij të mrekullueshëm. Kur vdiq, pa mrritë as 50 vjeç, xhenazja e tij u transportue në vagonin e midhjeve, si tregon Gorkij te kujtimet e tij. Kurse Gogoli pati nji vdekje të tmerrshme. Ka shkrue Nabokovi nji libër mbi ditët e fundit të Nikollës Gogol. Kam përshtypjen se shprehja jonë "gogol" për me thanë "lubi" rrjedh ma shum prej jetës sesa prej veprës së tij. Çka ju dha Rusia ktyne burrave të mdhej? E pra ju nuk e keni me Rusinë, ju e keni me humanizmin, ju po minoni vetë bazat e humanizmit.

Për Dostojevskijn mund të merret si bazë akuzuese nji lloj pansllavizmi që ai nuk e mshehu kurr. Por po ta studioni doktrinën pansllaviste, do ta kuptoni, se u përdor prej carëve në mënyrë imperialiste. Mjafton rasti i Polonisë. Prej saj kërkoj gjithmonë sakrificë në luftë krah Nanës Rusi, dhe mbasi e shtrydhnin e hidhnin tutje si limonin, madje e fshinin krejt prej hartës. Të paktën Putini nuk flet për pansllavizëm, nuk e ka ktë hipokrizi.

Ju nuk po luftoni kundër luftënxitësave, se ju luftënxitjen e keni biznes, por po përfitoni për me luftue ndërgjegjen. Ju po ndëshkoni gjykimin e shëndoshë dhe jo krimin. Perendimi nuk asht diktaturë se nuk ka diktatorë, ngase teknokratëve të tij, iu mungon guximi me kenë diktatora. Por asht totalitarizëm. Cili asht ndryshimi? Diktatori iu imponohet turmave dhe don që ato ta duen madje ta dashurojnë. Mban nji sistem mbi supet e tij dhe ky sistem bjen me tu rrxue ai. Asht i sëmundë por me nji sëmundje që bazohet tek njerzorja. Nji lafitje e njerzore. Totalitarizmi nuk ka qendër. Asht njerzorja e lafitun. Nji makineri shtypje pa ftyrë. Bazohet tek ajo që Micheli Foucault quente "pëlhura pa merimangë". Nuk ka pra nji merimangë që thur pëlhurën, ktë pëlhurë e thurim të gjithë ne bashkë, ku përfundojmë të lidhun kambë e duer në nji kmishë force që na pin gjak.

A ju kujton diçka? Asht ndryshimi me botës diktatoriale të Orwellit dhe botës totalitare të Huxleyt. Mustakët e Vëllait të Madh orwellian, në botën e Huxleyt janë thjesht poster në dhomën e nji konvikti.

 Fragmente prej apokalipsit kelt
(ose Poema e mjerimit e fundit të botës)



Kam me pa’ nji botë të pashpirt
verë pa lule,
lopë pa tamël,
gra pa erz,
burra pa burrni,
pushtime pa kund mbret,
druj pa pemë,
detna pa jetë,

pleqnia kah jep mend pa besë,
vendime gjyqesh pa drejtësi,
secili nier ka me tradhëtue,
çdo djalë i ri ka me qenë hajn,
biri ka me hy në shtat të babës,
baba ka me hy në shtrat të t’birt,
sekush ka me pasë kunat vëllaun.

Nji kohë pa besë,
biri ka me premun në besë të atin,
bija ka me premun në besë të amën.


* * *


Në të vërtetë, kam lajme të zeza.
Kanë me ardhë kohna të pabesa; krenët kanë me qenë të shumtë,
të pakta nderet;
të gjallët kanë me i dhunue vendimet e tyne të pacen.
Gjaja e gjallë e botës ka me qenë shterpë;
burrat kanë me i ra mohit thjeshtësisë;
kampionët e kryezotave kanë me iu dalë para,
burrat kanë me qenë të ligj;
mbretat të paktë në numër;
uzurpuesit të shumtë;
qortimet kanë me qenë pa numër; sekush ka me qenë gjytyrym;
kerrat kanë me u capërlye ndër gara;
anmiqtë kanë me e çue dam pllajën e Niallit;
e vërteta s'ka me qenë ma dorëzanë e shkëlqesisë.
Shtigjet rreth vendeve të shejta, s'ka me ditë me i gjetë ma kush,
çdo art ka me qenë tallje;
e përzgjedhun ka me qenë çdo rrenë.
Sekush ka me dalë prej dukjes së vet, fodull dhe i krekosun,
aq sa s'ka me nderue ma kush as derë as moshë as fis,
as art dhe as arsim.
Çdo burrë i zoti ka me u shtypë
çdo mbret ka me qenë i mjerë; i përçmuem çdo fisnik,
çdo fundërrinë ka me u çue përpjetë, aqsa askush s'ka me dashtë ma
mbret as nier.

Ligji ka me u shkatërrue,
hi kanë me u bamun dorovítë.

[...]
Mosmikpritja ka me i farue lulet;
pemët kanë me ra nën vendimet pa ligj;
rruga ka me u ba e padukshme për të gjithë.
Qentë kanë me kafshue trupat,
aqsa sekush [...?...] të vetët për poshtërsi,
kopracì e pabukësi.

Në të sosun të botës së mbrame, ka me pasë nji strehë
për kopracinë dhe pabukësinë.
Sherre pa fund do t'lindin mes artistash;
sekush ka me pague nji satir me satirizue
në të mirë të vet;
sekush ka me i imponue tjetrit cakun e vet.
Tradhëtia ka me e pasë shpinë në çdo kodër,
aq sa as shtrati as besa s'kanë me qenë mburojë;
gjithkush ka me ia ba të zezën mikut, vllau vllaun ka me pré në besë;
sekush ka me gjymtue shokun e gotës a të gostisë,
aqsa s'ma me pasë ma as log, as nder, as shpirt.
Kopracat kanë me ia nxi jetën shoqi shoqit për shkak të numrit të tyne;
uzurpuesat kanë me shpotitë sho-shoqin me stuhina lemerie;
familjet e mdhaja kanë me u përmbysë;
[...]
të urtët kanë me qenë të përçmuem;
muzika ka me u ba e përdalë;
luftëtari ka me u ba murg e dhjak;
urtësia ka me u ba kuvend i padrejtësisë;
[...]
çdo dashni ka me qenë kunorëshkelun.

Kanë me dalë sheshit, të pakufishme, fodulleku e kryeneçësia
në t'birtë e fundërrisë dhe të maskarejve.

Kanë me ardhë, pa masë, kopracia, mosmikpritja dhe zija e bukës në shpijat e zotnive,
aq sa poemat e tyne kanë me qenë të zeza.
Të marrët dhe prostitutat kanë me qenë shegerta në artit e qendisjes,
aq sa kanë me arritë me veshë petka të dala boje;
kampionë të paburrni kanë me ia behë pranë mbretënve dhe kryezotave;
mosmirënjohja dhe ligësia kanë me u strehue në çdo shpirt,
aq sa asnji shërbyes asnji shërbyese s'kanë me ia vu ma veshin
lutjeve të tuathas së tyne, as mendimeve;
[...]
Secili ka me e shkatarrue artin e vet në doktrinë të pafé zgjuarsie të rrejshme
me u orvatë me ia kalue mjeshtrit, aqsa ma i riu ka me dashtë me ndjejtë
i ulun kurse ma i vjetri ka me ndejtë në kambë pranë tij;
kur as mbret as kryezot
s'kanë me pasë turp me shkue me pi dhe me hangër bashkë me shërbëtorin;
kur nji i ardhun s'ka me pasë ma marre me hangër mbasi ia ka mbyllë
derën në ftyrë artistit që shet nder e shpirt
për nji pëlhurë dhe për nji copë bukë;
aqsa secili ka me ia drejtue ftyrën kundër gjitonit
ndërsa han e pin; kur zilia ka me i mbushë të gjithë njerzit;
kur burri krenar ka me shitë nderin e vet
dhe shpirtin e vet me çmimin e nji skrupulli.
Thjeshtësia ka me u mohue; populli ka me u vu në lojë;
kryezotat kanë me u farue;
rangjet kanë me u përçmue; e diela s'ka me u respektue;
arti i letrave ka me u harrue; poetët kanë me mbëtë pa fjalë.
Drejtësia ka me u përmbysë; vendime të rrejshme kanë me u shfaqë te uzurpatorët
e botës së mbrame; pemët do të digjen, me të çelë,
prej nji trume të huejsh dhe njerzish kot;
në çdo vend ka me pasë nji sasi njerzish pa numër.
Vendet kanë me u shtri deri mbi male.
Çdo pyll ka me u ba pllajë; çdo pllajë ka me u ba pyll.
Secili ka me u ba skllav, bashkë me familjen.
Mandej, kanë me ardhë shum sëmundje të tmerrshme, stuhina të paprituna
dhe të frikshme me shira drujsh.
Dimni ka me pasë gjethe; vera ka me qenë e errët
vjeshta ka me qenë pa t'korra, prendvera pa lule.
Nji zi buke vdekjepruse ka me pllakosë.
Sëmundjet kanë me dhetue tufat e gjasë së gjallë:
marramendje, dobësim, edemë, murtajë, ejtje, ethe.
Zbulime pa hajr, skuta pa thesar,
plangje të mëdhaja pa njerz; zhdukje e kampionëve, mungesë drithnash,
shamje, përbetime zemërake, nji vdekje prej tri ditësh dhe dy netësh për dy të tretat e njerzve;
nji e treta e ktyne plagëve mbi kafshët e deteve dhe të pyjeve.
Mandej tash vijnë shtatë vjet ankime;
të huejt kanë me shkatarrue pllajën e Irlandës;
burrat kanë me iu shërbye burrave.
Luftimet kanë me nxi përreth Cnamchaillit;
[...]
bijat kanë me iu lindë bij etënve të tyne;
beteja ka me pasë rreth çdo vendi me namë;
ka me mbretnue shkretimi në rrafshnaltat e Ujdhesës së Lëndinave.
Deti ka me përmbytë çdo tokë, edhe strehat e Tokës së Premtueme.
Irlanda tash braktiset shtatë vjet para gjykimit;
ka me pasë zi mbas plojave.
[...]
Në çdo tuath kanë me u lindë përbindsha;
kënetat kanë me u kthye kundër lumejve;
landa ka me marrë ngjyrën e arit;
uji ka me marrë shijen e venës;
malet kanë me u ba fusha me lule.
Nji roj bletësh kanë me mizërue ndër male;
baticat kanë me u thye mbi plazhe
nji ditë po dhe nji ditë jo.
Mandej tash vijnë shtatë vite të zeza;
dritat e qiellit kanë me u mblue;
në sosjes e botës, kanë me e dëshmue gjykimin;
gjykimin e madh, bir, me lajme të mdhaja, lajme të kobshme, nji kohë pa besë.










































 



 

Nji Borges që nuk u verbue kurrë

Me Moikomin na bashkonte fakti se ishim dy prej shqiptarëve ma t’lexuem n’qarkullim. Në tavolinën e tij nuk mungonte kurrë rakia e mirë, kafja, duhani dhe kultura. Ishte njeri bujar. Ta jepte librin, nuk ta vidhte. Do të thoni ju pse nuk harxhoi ma shum kohë me luftue krimin, po ku ka kohë nji njeri që lexon nji libër në ditë, që për ma tepër punon me mbajtë familjen dhe i vjedh kohë kohës për me shkrue për pasion.

Kur flisnim për libra, rrallë m’lente me folë, edhe kur bahej fjalë për Borgesin e përkthyem prej meje. Imagjinoja me çfarë shpejtësie të rrufeshme e kishte përvetsue ai, kur kjenë botue Inkuizionet e tjera në 2005n. Kjo nuk tregon se ishte posesiv me librin, tregon thjesht ndjeshmërinë urgjente t’atij që don me dashurue prapë. Vetëm njiherë arrita me ia marrë fjalën, kur i fola për Evgenij Zamjatinin. U knaq dhe u befasue që e njihja. Si Borgesi, edhe ai nuk mburrej për librat që kishte shkrue, por për ata që kishte lexue.

Nji dashni e sinqertë e lidhte me dy shkodranë, Fred Rreshpjen dhe Skender Drinin. S’e ndieva kurrë njiherë tue folë keq për dikend, shêj ky i higjienës së tij mendore. Për poeteshat tona kishte fjalët ma t’mira, por thoshte (njiherë që po rrinim bashkë me Skenderin), më duket se s’kanë gjoks? A ka filanka gjoks, Skender? Dhe Skenderi ia ktheu: nuk e di, do ta pyes.

Kur vdiq Skenderi, i nisa nji shkrim temin për te, më përgëzoi, dhe më tha se Skenderi meritonte ma shum. Tashti po shkruej për Moikomin, dhe e di se edhe ai meriton ma shum.

Nji pjesë e kohortave të shpartallueme të lidhjes së shkrimtarëve e shpotisnin mbas shpine, për prejardhjen e tij komuniste apo për erudicionin remix. Por mbas fluturimeve të tij pindarike, ai nuk kthehej kurrë i lodhun, por i ripërtëritun.

Shkrimet e tija janë nji mozaik tipik postmodern, ku llamburin drita e çmendun e letrave të sotme shqipe.

Më thoshte se ishte martue shum i ri, 29 vjeç.

Kush martohet i ri, vdes i ri, por jeton përgjithmonë.

 

Lamtumirë, komunisti im!