mercoledì, maggio 23, 2007

POESIA

   Certamente Primo Shllaku, è uno dei poeti più intelligenti e più eleganti attivi in Albania ai nostri giorni.
   Questa piccola traduzione vuol essere un saluto a lui, e un omaggio al suo lavoro.
   Si iscrive a pieno diritto nel mio progetto per l'Antologia della poesia albanese.
   Per il lettore questi versi sono cinque minuti di puro piacere estetico.
  
 
  

Primo SHLLAKU

 

 

Il FESTINO

 

Eravamo in pochi

    senza molto da dire.

Il sole si era aggiunto al nostro tavolo

    fermandosi agli specchi.

Solo la frutta era smangiata dall'ombra.

La mano rincorreva le frangie del sole  

     sino al finire del tavolo monco.

 

Bevevamo acqua stagna

     qualcuno voleva stare in silenzio

     e noi ce lo facevamo stare,

finchè il sole rinentrato gli si posava sulle spalle.

 

Parlavamo del tempo, delle virgolette, del carboncino e di teatro.

Parlavamo delle gambe di Maria

Ci si accorse che la frutta stava finendo,

     si evocò la nuova che sarebbe maturata…

Eravamo in pochi a voler parlare.

Gli altri se ne stavano lì assenti.

 

Parlavamo del giorno che s'andava accorciando.

Parlavamo della brezza della sera.

Parlavamo dei seni di Maria.

 

Eravamo in pochi,

     e ora nessuno voleva più parlare.

Qualcuno notò che a questo giro

     le parole erano finite prima del mangiare.

Il tintinnio sul tavolo era metallico,

     gli stuzzicadenti erano tutti da buttare.

 

Parlavamo di Maria, della sua scomparsa,

     fu invocata la sua tomba.

Non so chi ci fece notare, che lei non era più dei nostri.

I piedi s'agitavano sotto il tavolo.

Segno che le chiacchiere

     se non proprio già finite,

     presto lo sarebbero state.

 

Parlavamo di Maria,

     della sua vita, della fine.

Bevevamo il caffè a lunghe sorsate

     e ci domandavamo

     se mai ci sarebbe stata un'altra come lei…

 

 

DEBAT III

Astrit CANI

 

Kundër-letër ndaj nji intelektuali pothuejse-xhent ëllmen.

 

    

     Ky debat i ngjallun me virtyt donkishotesk mbas nji viti e gjysë, ishte nji befasi e vërtetë. Por energjia e shqiptarit që jeton në Amerikë s'ka si me pasë të shterrun. Ky nier, bashkëbisedues i imi, që deri dje e konsiderojshem "fair", jo vetëm që e lexon në mënyrë kryekëput tendencioze shkrimin tim, jo vetëm që më quen "apologjetik", "rast i nji humanisti totalitarian", "adhurues i Kadaresë", shkrimtar ky që qenka edhe mentori im, përpos që subjekti i apologjisë sime… por, pasi e ka fillue me nji "shfajsohesh për anmiqtë tanë", mbërrin me thanë, tekstualisht: "ata që mendojnë si ti, ata që refuzojnë me reflektue mbi të kaluemen, janë ata që e çuen Shqipninë drejt luftës civile në vitin 1997".

     Nji gja kaq të randë s'ma kanë thanë ndonjiherë, po prej shqiptarëve që krenohen se janë pasaardhës të piratëve ilirë që ia zbardhën bythën trojeve tona me hajnina të famshme, çka nuk mundesh me pritë. Fishta jonë i dashtun, me sa di nuk i ka kndue piratëve, në dhjatën e tij që mban titullin epifanik "Lahuta e Malcís", por herojve dhe ethosit shqiptar, që ka si zemër të gjallë: besën.

     Pikësëpari: në 1997 unë ishem në vitin e parë gjimnaz. E dëshmoj këtu se askush ndër njerzit e mi nuk ka shkrepë në këtë vit asnji armë, në nji kohë kur s'ishin të paktë ata "piratë" që shtienin për sport. Nuk kemi kontribue për '97, sikurse nuk kanë kontribue mbarë shqiptarët e ndershëm. Së dyti: pse i shfajsuekam unë anmiqtë, mos jam gja mazokist ? Cilët anmiq shfajsokam unë? Dhe n'emën të kujt shitkam indulgjenca? I vetmi që shfajsoj jeni juve, por u shfajsoj pse jeni bylmez. Së treti: sikur juve doctor superlogicus t'i kishit lexue aq libra sa ç'kishem lexue unë deri në atë moshë, nuk do e kishit thanë nji gja të tillë. Ju lutem më tregoni adresën tuej në New York, që t'ju dërgoj nji palë syze të sakta, që t'i lexoni ma kjartaz rreshtat e mia. Së fundi: sikur ata që mendojnë si unë të ishin pak ma shum se nji, kultura shqiptare s'do vonojte me dalë me nji program kulturor, për të cilin ka aq shum nevojë, çka nuk bahet as me akademikët e mumifikuem në sarkofagjet e rrjetave masoniko-merimangore, as me shkrimtarët që digjen dishiri me fitue Nobel për me e përdorë si gjethe fiku, dhe as me publicistët që shkruejnë ma shum nga sa lexojnë si juve.

     Sa për Humanizmin, ai nuk asht as fé, e as profesion. E anët e errta të njerzimit nuk bajnë pjesë te humanizmi, kësodore, askush nuk thotë nazizmi asht humanizëm. Pra humanizmi asht njifarë patriotizmi mbarënjerzor. Shì këtu qendron e bukura e tij. Humanist asht çdo nier, që e din se vlera asht ajo çka mbetet dhe përçohet. Çdo nier, që don me u lanë mbasardhësve në trashëgim nji botë ma të mirë, asht humanist. Kjo nuk realizohet as me dhunë, siç bajshin komunistat, që e dogjën në zift botën tonë shqiptare dhe europianolindore, as me llafe, ose me ajër të fërguem, pra me tym, siç bajnë publiçistat e tipit gomist si zotrote, që kur ua çon biçikletën me e pikë, mbyllin nji brimë e hapin nja tri të reja, në mënyrë që të kthehesh prapë e t'i mbajsh me rrogë. Kurse miti i piraterisë ilire, që ti më valavit sa andej-këndej në shkrimin tand të çartun, ose siç thuhen në gjuhën e medicinës pra në greqishten e lashtë "skizofrenik", mund të hyjë në punë për me ba ndonji film të tipit hollywood-ian, por nuk mund të ndërtohen vlera mbi atë mit. T'lumit ne o i lumi Zot! Fatmirësisht nuk jena ma aq barbarë, mbasi do poetë e lutës, na kanë fisnikue me fjalën e tyne. Problemi asht se kur nji popull nuk arrin për nji kohë të caktueme me prodhue vlera, për me e mbushë boshllekun, fillon tue i pagëzue si të tilla do gjana të pahonepsëshme, si pirateria, e cubnia. Shndërron edhe cenet e veta në vlera, dhe mbasi bahet popull krejtësisht apologjetik, përfundon me e shndërrue edhe vetin në vlerë. Tue e kthye të qenit shqiptar në nji zanat. Quo vadis durdulleshe?!

     Problemi asht bre mixhë se sadoqë ban si psikolog, ose sajkoligjist për me thanë ma amerikanaqe, shqip nuk thohet "totalitarian", por "totalitarist". Dhe kjo asht nji fjalë që mue më mban çuet qysh se e kam ndie për herë të parë (kurrë s'e kishem mendue se mund të më mvishej mue), pse më shqetëson jo për tjetër. Sikurse tana nocionet e tjera që i bashkangjiten të keqes.

     Megjithatë po e pranojmë për nji çast, se je vu në pararojë të problemeve dhe të studimit të gjuhës. Megjithse nuk kam dijeni pr ndonji punim tuejin shkencor në lamije të gjuhës, e di se jeni vetshpallë shkenctar gjuhe. Deri më tash, s'kam pasë kohë me e latue për bukuri mermerin e bardhë të shqipes, gjuhës nanë dhe nanës së gjuhëve, dashunia për të cilën asht pjesë e udhës së Zotit. Unë, që nuk kam as inteligjencën (t'u baftë pushka top !) dhe as largpamësinë tande, andrroj me hapë në Milano nji byrektore. Megjithate, pavarsisht avantazhit tuej të theksuem, mbetet për juve nji problem i vogël: nuk ia keni haberin letërsisë. Non è grave! A tutto si può rimediare… stando zitti! Eposi shqiptar asht për mue ma i bukri në botë, po për me qenë kritik letrar duhet me lexue shum e shum gjana të tjera, ndoshta ma të pabukura, por të domosdoshme, para se me u ulë e me gjykue. A je në gjendje me folë për eposin? E di se je në gjendje me e ndigjue, dhe me e lexue, pse ke lindë shqiptar e ke pasë fatin me u rritë ndër njerz që e ruenin traditën, por a din me shkrue për 'të në skaje estetikë?

     Unë në shkrimin tim të vjetër, bre cugino americano, që ty të pat pëlqye shum (a po më rrejshe?) të drejtoheshem familjarisht (memento!) jo për me t'u ba mentor e as kumbarë, por se më dukeshe mosha ime. S'di pse e kishem kte përshtypje?   Mbase ngaqë dikush më kishte shkrue se ishe student? Po ju vazhdoni me studjue bacë, pse e vërteta asht tjetërkund.

     Metoda juej e të menduemit ka nji emën: qark i shkurtë. Me më thanë mue kadareist, kur Kadareja ka shkrue panegjirikun e Enverit dhe nuk i thotë kush enverist, thjesht pse e lexoj kte shkrimtar, dhe shkruej kritikën e tij… a mund t'a pranoj? Edhe mund t'a pranoj, veç ma parë po të shkruej edhe listën e shkrimtarëve të tjerë që kam lexue që të ftillohesh pak, dhe t'a zhdrivillojsh ma mirë çashtjen: Homer, Virgjil, Li Bo, Platon, Aristotel, Plotin, Averroè, Rumi, Saadi, Kajam, Dant, Boccaccio, Petrarca, Shekspir, Hobbes, Moore, Kartez, Machiavelli, Cervantes, Flaubert, Maupassant, Balzac, Hugo, Zola, Turgenjev, Çehov, Dostojevskij, Tolstoj, Niçe, Wittgenstein, Russell, Kafka, Musil, Salxhanjicin, Goethe, Schiller, Hegel, Kant, Benjamin, Rimbaud, Baudelaire, Safo, Plath, Hughes, Eliot, Roth (Joseph), Austen, Poe, Hawthorne, Vidal, Mari, Camus, Sartre, Apollinaire, Leopardi, Manzoni, Ungharetti, Montale, Sereni, Gatto, Pound, Verlaine, Twain, Joyce, Swift, Lichtenberg, Céline, Arendt, Ricoeur, Macintyre, Husserl, Mansfield, Breton, Kawabata, Morrison, Bellow, Mccarthy (Cormac), Brontë, Sand, Hofmansthal, Brecht, Cortazar, Borges, Pessoa, Hemingway, Blixen, Orwell, Huxley, Zamjatin, Burgess, Blake, Byron, Lorka, Shelley, Keats, Wilde, Yeats, Von Kleist, Tieck, Heine, Racine, Rostand, Golsworthy, Molier, Shaw, Heaney, Auden, Lawrence, Dickens, Sterne, Tabucchi, Gadda, Consolo, Houllebecq, Marquez, Böll, Kundera, Agostino, Tommaso D'Aquino, Eskil, Sofokli, Euripid, Aristofan, Céline, La Rochelle, Valéry, Mauriac, Bertolucci, Abate, Hamsun, Fante, London, Kavafis, Machado, Pasolini, Guillen, Celan, Cioran, Yeats, Browning, Becket, Ionesco, Vargas Llosa, Goldoni, De Filippo, Hoffmann, Nabokov, Sontag, D'Angely, Leskov, Shopenhauer, Saramago, Merleau-Ponty, Melville, Duras, Foucault, Deleuze, Proust, Seneca, Spinoza, Erasmus, Fromm, Adorno, Horkheimer, Heidegger, Montesquieu, Levinas, Buber, Laclos, Konrad, Stevenson, Neruda, Hesse, Freud, Yourcenar, Wells, Stendhal, Dumas, Bloch… e s'po vazhdoj ma gjatë se mos lodheni, se janë të tana shenjat se jeni lexues i lodhun, jo prej leximeve por prej natyre. Tashti, nse doni me vazhdue me m'quejt kadareist, do më queni edhe homerist, virgjilist, liboist, platonist… e me radhë, mos harroni me thanë kafkjan se ky asht shkrimtari im i preferuem. Mos m'shani me Kafkë se ju çaj  kafkën, asht nji batutë e vjetër e imja (e diftoj këtu për publikun e kulturuem). Tashti, më thoni ju mue, si ia ban nji rob që mbasi t'i lexojnë të gjithë këta, të mbesin "kadareist", sidomos kur nuk ka qenë kurrë i tillë. Tue më thanë "kadareist" ti më identifikon me do njerz të indokrituem ose të shkuem për lesh, të cilëve besoj ti si ekspert në mendimin e skaduem të shekullit XX,  u ngjan ma shum. Në fillim po shajshe Kelmendin, tue i thanë atij real-socialist, mandej, mbasi artikulli im i vjetshëm të bani me ndërrue mendje, u ktheve sivjet tue më sha mue. Paskeni le me sha, zoti Leshai…

 

     Excursus. 

     Siç dihet, modeli problematik në shoqninë tonë, ose modeli antihumanist, nuk asht modeli i nieriut autentik të kulturës, por asht modeli i vagabondit qytetas, tip ky që epoka jonë e krupshme, e ka prodhue në sasina industriale. Ma i famshmi ndër këta horra, asht Adolf Hitleri, dhe ky monstër pati në krah deri në çastet e mbame nji grue; çka na provon se edhe i birit i dreqit s'ban dot pa nji grue, ose siç e kndojte John Belushi: everybody needs somebody...

     Por edhe skena shqiptare ka pasë horra me shumicë. Në përgjithësi këta krokodilë gëlojnë aty ku ka kënetë. Pra ku krijohet stanjacion kulturor. Pra ku prindët nuk janë në gjendje me u mësue bijve me ndigjue dhe me ndijue.

      Gjaja e parë që vihet re në kënetën shqiptare (realiteti asht nji kënetë, prandej ju këshilloj që të shkëputeni prej realitetit), asht skizofrenia latente te masat. A e keni vu re, se shqiptari bahet me raste katil e shkuem katilit por po ia diftuet vendin kalon fill e në servil? E pra, kjo asht shenjë e skizofrenisë karakteriale dhe e mungesës së qytetarisë shpirtnore. Dhe sigurisht që difton mungesën e ekuilibrit psiqik, dhe krizën ekonomike psiqike.

     Silloj i vagabondit shkërdhatë, asht edhe vagabondi kulturor, por edhe vagabondi që i grabit njerzit jo me leva-thika-pistoleta por me mend, pra mjeku, avokati, inxhenieri, profesori… pra vagabondi me kravatë. T'a kujtojmë këtu pa vonue, se çdo vagabond, aspiron këte konditë, pra vagabondin me kravatë. Amà, në nji shoqni normale pra të pakriminalizueme, vagabondat nuk janë të kërkuem për shërbimet e tyne, por thjesht të kërkuem nga policia.

     Vagabondi kulturor, asht racist. Asht sektar, dhe klanor. Asht obtuz, dhe i lig. Vagabondi kulturor asht çensor. Vagabondi kulturor kujton se nji mënyrë të folmeje naive pa shkërdhatëri, dhe nji dialekt pa hile, nuk asht urban, dhe nuk asht as i ndigjueshëm. Vagabondi kulturor nuk ka identitet, prandej nuk e pranon që tjetri t'a ketë. Vagabondi kulturor asht kurvar: kujton se me pi ujë të krypun e ndihmon nieriun që s'ka gjetë halà ujin e pastër. Vagabondi kulturor, e urren faktin se ka le shqiptar, dhe e urren moralin e dritës së diellit. Vagabondi kulturor i ban gjanat me hile, ose me të futun, siç i pëlqen me thanë. Vagabondi kulturor, nuk e njeh partneren e tij në dritën e diellit, por në tymin e zi të diskotekave bodrume. Vagabondi kulturor, njef vetëm nji gja, interesin e tij meskin. Asht gati me cënue nderin e gjithkujt, pasi nuk ka nder të vetin. Vagabondi kulturor, ka vetëm nji problem, asht ziliqar, ngaqë Zoti s'i ka dhanë talent. Prandej ai bahet kamikaz. Vagabondi kulturor vjedh djersën e të tjerëve. Ai mundohet me promovue të vetët me njimijë mënyra, por natyra ia ka rrethue shpirtin me barna të këqija, dhe ndjenja të ulta. Vagabondi kulturor, nuk ka miq mes shkrimtarëve dhe artistëve të vërtetë. Ai ka miq mes politikanëve, dhe në veçanti vagabondëve politikë, dhe si bashkëpuntor ka kodoshin kulturor. Vagabondi kulturor, asht nier i shëmtuem moralisht e shpirtnisht; asht i shtrembët në gjithçka që mendon. Nuk asht nji demon; asht nji hienë e Gutenbergut. Kopilat e Gutenbergut e mbajnë pranë si klysh. Këtu qendron suksesi i tij. Sa asht i vogël, kopilat e Gutenbergut e mbajnë si klysh; kur ky rritet e bahet hienë e ata plaken e vdesin, han me makutëri kërmat e tyne që gërbulen në diell.

     Kush ma mirë mundet me ba vagabondazh kulturor se gazetari? Vetëm gazetari i ka mundësitë me i thurë lavde Maria de Filippi-t, mordjes së kulturës italiane, dhe ka ana tjetër me i thanë me  fjugë, kryeministrit të vet, "juve jeni një komunist i ekzaltuar dhe patetik". Vetëm ky gazetar, mundet me i thurë lavde si servil showbusinessman-es M. që i ven të rijtë tue u prostitue nëpër ekrane, e me iu vërsulë të vetmit politan shqiptar që s'ka vu bark në këto vite barkderrash, si katil. Me të drejtë nji eksponent i së majtës italiane, ka vu re se programi i saj Uomini e donne, kujton skemën e mëzatit që lidhet në qendër të katundit dhe katundarët prujnë lopët për mbarrsim. Jam i bindun, se ky gazetar do kishte qenë ma i pari që do i bante panegjirikun diktatorit po t'ishte ai gjallë. Ktij gazetari i duhet kujtue modestia e kulturës së tij, sidhe vobektësia e plotë e ndijimit të tij estetik, dhe patetizmi i guximit të tij kamikaz. Por ma e randa ishte se publiku e ngrohu me duart-trokitje këtë autogol që atij iu duk si gol për kupë. Sigurisht nji publik i përbamë prej të rinjsh që nuk duen angazhim por duen kallam, dhe mbi të gjitha i duket patatike fëtyra ku shndrin utopia, kurse ma e pranueshme u duket ftyra synxime dhe realiste (realiteti asht kënetë) e korrupsionit.

 

     Pse nuk jam vagabond? Thjesht sepse besoj se nuk do ishem nji vagabond i mirë. Nuk ia tham shk ërdhat ërisë . Do baheshem qesharak. Shyqyr që kam të tjera talente, e kte zanat ua la të tjerëve. Nuk asht zanati im. Kam frikë Zotin, jo për gja. Dhe sinqerisht më duket shum e shkurtë jeta, për me hapë ma shum gropa sesa do ishem në gjendje me mbyllë. Atëherë m'parakandet me u marrë me kulturë, dhe tue u marrë me kopshtin e kulturës e di se kajherë gjarpni mund të mshehet ndër lulet ma të bukra…

 

     Këto pra janë vagabondat për të cilët asht gjithmonë koha për me ba '97, dhe ma shum i ndihmon pamundësia juej me dalë prej opinionit dhe me hy te kritika reale, sesa përpjekja ime me e nda bizantinen nga shqiptarizma. A asht apolegjetizëm me thanë se Kadare duhet lexue si shkrimtar, për ato vepra që kanë vlera estetike? Nuk besoj. Besoj se disa nga romanet e tij janë vepra me vlera të pastra estetike. Më pëlqen shum ma pak si poet, dhe aspak si intelektual. Por ai ka shkrue romanin "Kronikë në gur", libër i pastër dhe i ndershëm, për mos me thanë naiv, siç asht e pastër "Bagëtia e bujqësia", "Vajet", dhe "Andrra e jetës".   Ka shkrue edhe "Dosjen H." dhe "Pallatin e Andrrave", vepër oruelliane, kur metafora e Panoptikonit, burgut të gjith-pamjes, për të cilin na tregon i mrekullti Deleuze, substancializohet dhe përfshin edhe botën e mbrendshme të njeriut, pra andrrat. Nji burokraci për andrrat, ja kulmi i totalitarizmit, kur ai mundohet me kontrollue edhe të pavetëdijshmen.   Por a ishte naiv Kadare? Aspak. Ai e pranoi kortën që i bani partia. Por sado makiavelian që asht Makiaveli, në Itali studjohet për talentin e tij, anipse s'jemi shum dakort me jetën që ka ba dhe aspak me mendimin e tij. Njisoj s'jemi dakort me filozofinë marksiste, por ajo duhet studjue. Për sa i përket mendimit kadarejan, ai nuk ka ndonji vlerë filozofike, dhe Kadare mbetet nji intelektual që i shërbeu propagandës dhe e farmakosi shijen politike të shekullit të XX. Dhe shija e shekullit të XX, asht politika dhe utopia. Problemi asht që Kadareja të mos studjohet si disident, sikurse Makiaveli nuk studjohet si humanist, por si "mendimtar i zi i borgjezisë" (shih, Dialektika e Iluminizmit). Dhe e forta asht se Makiaveli asht ma i randësishëm se princi i oborrit në të cilin shërbeu. Nji gja tjetër: nji intelektual perendimor si Sartri, ishte pa pikën e dyshimit ma stalinist jo vetëm se Kundera – siç thotë sociologu Edgar Morin – por edhe se Kadareja por edhe se shum stalinistë me profesion, po pse shqiptarëve nuk u kujtohet kjo kur e lexojnë Sartrin me respekt e dashuni, por kanë ma shum paragjykime të verbëta negativiste (por edhe pozitiviste) ndaj Kadaresë? Mais, c'est parce-que il était français, Sartre, dhe prestigji kulturor francez ia hap udhën në tana gjuhët dhe kulturat e botës. Plus kësaj ishte edhe i talentuem si shkrimtar. Dhe sidomos, sepse Kadarenë e ngatërrojnë me kadareistët, që janë do mbeturina të kohës së xhaxhit, plakja e tejzgjatun e të cilëve asht matësi ma i mirë i vonesës kulturore shqiptare.  

     Por a asht Kadare, i vetmi shkrimtar profesionist shqiptar i kohës sonë? Afërmendsh që jo. Shkrimtarë profesionistë që e meritojnë me u përkthye në gjuhët kryesore të kulturës kemi, si prozatorë Anton Pashkun , Ardian Kyçykun dhe Shpëtim Kelmendin. Si poetë kemi Martin Camajn, Frederik Rreshpjen, Primo Shllakun, Gëzim Hajdarin që shkruen në italisht por dhe Luljeta Leshanakun që asht përkthye në disa gjuhë. Dhe këtu nuk i kam përmendë të gjithë, por vetëm ata të cilët më kanë dhanë me mendue kohët e fundit. Shkrimtarët nuk i mungojnë Shqipnisë. I mungon programi kulturor. I mungojnë profesionistët e kritikës, dhe ata që duhet të shkruejnë tekstet e shkollave. Në këtë sens, propagandimi që i bahet Kadaresë për çdo gja që shkruen, kur ka njizet vjet që nuk e qullos nji shkrim përsmbari, asht sigurisht dukuni reaksionare. Por, Shqipnia, e sidomos politika shqiptare, ka nevojë për pashmëninë ndërkombëtare të këtij shkrimtari, për me e përdorë atë si gjethe fiku. Amà ky unitet i vizionit politiko-kulturor, që shfaqet edhe në problemin e gjuhës shqipe, që në vend që të rishtrohet për shqyrtim, forcohet me anti-kulturore, e ka nji kuptim. Politika e din, se nuk asht momenti me çelë debatin kulturor kombëtar, mbasi në çastin historik kur vendoset fati i Kosovës, ne duhet të tregohemi të bashkuem. Mbas pavarësisë së Kosovës, do shihet se cili do jetë programi kulturor i shqiptarisë. Dhe nse politika do vazhdojë në po këtë drejtim, atëherë le t'ja marrim vajit qysh tash. Mbasi kështu nuk mund të vazhdohet ma gjatë. Shqiptarët njohin ma mirë gjuhët e hueja se gjuhën e tyne, dhe kjo asht nji disfatë kulturore, të cilës i duhet gjetë kura sa ma shpejt. Shqiptarët kanë nevojë për me e lexue pa fé zori "Andrrën e jetës" sikurse, lexojnë edhe "Vallen e Yjeve". Mos harrojmë se kur gegnishtja ishte në vogë, në vitet tridhjetë, vetëm Shkodra kishte tridhjetë revista letrare. Sot edhe nji Ars që ishte e lanë pa fonde. Po çka i duhet arti piratëve të tu, mor mjeshtër?  

 

     Kjo ishte sa me ua ba të kjartë zoti Leshai, se si e shoh unë problemin e kulturës së sotme shqiptare. Kjo asht pjesa bizantine e shoqnisë që si mentorë ka ish-spiunat dhe ish-burokratët. Mue dhe brezin tim, duhet me na lanë rehat, për të vetmin fakt se ne jemi e ardhmja. Ose jo, ju nuk duhet me na lanë rehat, nëse doni që dikush nesër t'ju kujtojë, asht mirë që të na hapni sa ma shum punë.    

 

       

     Sa për kontibutin e Stalinit në socrealizëm, që ju e nënvleftësoni, lexoni Régine Robin, dhe Irina Gutkin, i keni të dyja në anglisht. Sa për artistat e majtë, Nolin, Rreshpjen, Orwell-in, Lorkën e Kafkën, balta e komunizmit vagabond shqiptar a aziatik nuk ka me mbrri ndojherë me i ndy këpucët e tyne, pse ato janë kampionë.   

 

     Sa për të tjerat… meqenëse e gjithë pjesa pozitive e shoqnisë sonë po ban përpjekje për institucione të ndershme, edhe institucioni i kritikës duhet me qenë i tillë.

     Kritika letrare, asht institucion për të cilin nuk ka asnji vlerë biografia. Miti i biografisë së keqe i shfrytëzuem gjanësisht nga policët kulturorë të komunizmit, nuk ka vend te kritika estetike. Nëse nji libër asht i mirë, autori i tij mundet edhe me qenë nji anti-semit si Céline dhe nji filo-nazist si Heidegger, mjaft që vepra e tij të mos jetë anti-semite dhe filo-naziste… Dhe as "Voyage au bout de la nuit", as "Sein und Zeit" nuk janë të tilla. Tue lexue kryeveprat e Céline-it dhe Heidegger-it, unë nuk ndihem as anti-semit e as filo-nazist. Mjegulla e tyne, nuk asht mjegulla ime. Mëkatet e tyne nuk janë mëkatet e mia. Por unë besoj se nji nier me ide fashisto-komuniste të theksueme, nji nier që i ka ba vend dhunës në shpirtin e tij, pra në të ndjemit e tij, nuk asht në gjendje me shkruejtë nji libër të mirë. Me sa di asnji nga tekstet e tyne nuk frymzohet sinqerisht prej Mein Kampf-it. Me sa di Mein Kampf-i nuk asht libër i mirë, sikurse as Enveri dhe as Stalini nuk kanë shkrue libra të mirë.  

 

 

     Ne jemi homo narrator (GOULD, 1994); na vjen ma përshtat se homo sapiens. Dhe homo narrator mundet me qenë edhe nji shkrimtar që e "pranon" kortën që i ban e keqja, pra Kadare, edhe nji nier që nuk e pranon këtë kortë, por e përçmon, pra Trebeshina.

Pra, homo narrator mundet me iu afrue për dobësi narrative homo mendax, kah njeni personifikim; dhe mundet me u ba njish me homo veritas , kah tjetri. Që të dy janë fytyra momentale e homo narrator-it, që udhëton përmes kohës dhe hapsinës drejt mishërimeve të reja, ku do tregojë të mirat dhe të këqijat e të bameve njerzore. Për mue, Kadaré asht prova, se koha jonë asht e pasun me artista, por e vorfën me mjeshta. Artistat mund të merren si shembull, por jo si model.   

 

     Sa për Elsien, kërkoj të falun nëse e kam lavdue ndokund, po e di se nuk asht Lanksch. Nuk asht e keqe anglishtja e tij, siç mton zotrote, por problemi asht se ai nuk ka pikën e talentit poetik. Sa për studimet, ato kanë ra përgjithësisht në tana degët e pemës humanistike. Njifet pema prej kokrrave, apo jo. Dhe nji ndër kokrrat e papjekuna, asht edhe shkrimi yt në drejtimin tim.

Sa për vuejtjet nën komunizëm, edhe unë i përkas pjesës së prekun të popullit tim. Por me të vërtetë nuk kam akuzue kurrë ata që janë me mue si filokomunistë ose si "humanistë totalitarianë". Besoj, i nderuem pothuejse-xhentëllmen, se akuzat duhet t'ia drejtoni atyne që ju njihni dhe që iu kanë ba keq, ose, në qofshi besimtar, mund të regjistroni faktet, dhe mund t'u lini Zotin që asht gjykatës i drejtë, mbasi asht po ai që i shkruen ligjet e qenies, dhe inteligjenca e tij lexon në zemrat e njerzve. Dhe mos kujtoni se ka fitue ndojherë i ligu në historinë e botës.

Sa për anën estetike, mundem me iu kujtue shprehjen e mjeshtrit Jezus, Joshua ose Isa: «Çile zemrën tande, bre Judë. Jo mendjen.»  

 

Milano, maj 2007

      

       

    

venerdì, maggio 18, 2007

DEBAT - II (maj 2007)

Leter nji Apologjetiku
Rasti i nji “Humanisti Totalitarian”

Nik Leshai

I dashtun apologjetik,
nuk besoj se kemi shume gjana te perbashketa. S’parit une nuk shfajsohem as per vetvetin, ti shfajesohesh edhe per anmiqte tane. Se dyti ti je Humanist, çka asht edhe e kunderta ime. Me ato qe kane ba humanet-kunder-humaneve tash 5000 vjet, une kam arrite ne konkluzionin se Humanizmi asht vete djalli i maskuem si njeri, ose te pakten si politikan. Si humanist qe je, ti ke nevoje me besue se specja humane ka nevoje per permiresim. Ngase permiresimi s’po ndodhe, ty te lypen andrrat me shpetue nga hijet e Shpelles Platonike.
Si afirmues i realitetit qe jam, une e di se tashma na jena ba nji kopje e zberdhulte e hijeve Platonike. Ti i fale njerezit tue shpresue se ata do te permiresohen, une as nuk i fali njerezit, as nuk shpresoj se ata do te permiresohen. Por edhe sikur kjo te ndodhte atehere, s’do te kishte dhimbje; s’do te kishte barbarizem. Kush deshiron me jetue ne nji bote te tille, perveç nji anderrimtari. Me pelqen specja humane si kopja e kopjes, se nji hije.
Mik i dashtun, etniciteti nuk asht psikoze, sic e quan ti, por fakt jetesor. Etniciteti nuk e perjashton humanizmin sic thue ti, dhe as nuk e afirmon. Personi, familja, etniciteti, raca dhe shkallezimet e tjera egzistojne faktikisht. Ato nuk duhen negativizue dhe nuk duhen perdore me negativizue te tjeret!
Ti i perket “etikës se re”, siç thue edhe vete. Mue me asht merzite etika e re qysh me “njeriun e ri”, prandaj kam vendose me u kthye mbrapa ne kohe; une i perkas etikes se vjeter.
Pikepamjet tona jene te ndryshme edhe per ate qe e filloi kete debat (apo e fillova une? – s’me kujtohet) Le t’ja lame fajin atij edhe per kete debat. Edhe nji ma shume s’ndodhe apokalipsi. Fjala asht per mikun tuaj, me fal, per mentorin tuaj, Kadarene. ne kemi pikepamje te ndryshme per Kadarene. T’i deshiron me u Laurue ne subjektin Kadare, sic shkruen edhe vete, kurse une e kaloj kohen e lire duke shkele mbi kunora Larit – jo vetem te Kadarese. Mue me mungon perspektiva ndaj shkrimtarit Kadare is rezultat i mungeses se interesit.

Si Humanist qe je dhe beson ne “pozitivitetin e humanizmit”, term i shpikun ky nga vete Humanistet, rreth vetvetes, Kryqi i Kuq duket se simbolizon te miren njerezore per ty. Ketu qet faqe edhe nji ndryshim ne mes tejet e mejet, mik i mire. Dikur une te pata shprehe nji mendim per Kadarene qe ty nuk t’u duk mjaft “pozotivo-humanist.” Atehere ti, miku im dashtun, me pate keshillue ne kete menyre, “me sulmue Kadarenë âsht si me qitë [me arme] mbi Kryqin e Kuq”.

Ti vazhdon edhe sot mos me e kuptue se une nuk e kam sulmue Kadarene ndonjihere. Por ndoshta Humanizmi yt Totalitar, nuk te lejon me shkoqite sjelljen nga personi. Kadare ka shume kryqe, yje, e dekorata. Prej te gjithe memorabilias Kadareane, une i kam sulmue atij vetem Yllin e Kuq. Ne qofte se m’a fale guximin, i veteshpalluni Mentori im, po te jap nji keshille: Kurre mos e ngaterro Kryqin e Kuq me Yllin e Kuq. Ngjyra asht perjetim fenomenal, por forma e ketyne simboleve asht e ndryshme. Kryqi i Kuq ka kater krahe, te gjithe me te njajtat permase egzakte. Ai simbolizon balancen. Ylli i Kuq ne anen tjeter asht nji simbol qe une nuk e kam kuptue ende. Ndoshta nji thanje e vjeter mund t’a spjegoje kete pa-aftesi timen me i kuptue gjanat shpejt. Rainer Maria Rilke pat thane, “Une e di se ku po shkoj, kur te arrij atje”. Ylli i Kuq vazhdon me peshue mbi shpatullat e mija si Kryqi i Kristian mbi shpatullat e mekatarit. S’kam krye pune ende me te, ose s’ka krye ai pune me mue. Sidoqofte une nuk e di se çka asht Ylli i Kuq. Kur te mbaroje efekti i ketije ylli mbi kombin tone, atehere do t’a di se çka qe ai yll ne. Sikure te isha gjalle.

Une nuk jam formue ne perendim. Edukata ime asht tejet shqiptare. Formimi im ka ardhe nga kanget me Lahute qe me kendonte im Ate ndersa une rrija kambe-kryq, perballe zjarmit qe vinte nga forumi ku digjeshin lisat e drute e ahit, prej Lahutes se Malcis, Visareve te Kombit, Kanunit dhe tradites shqiptare. Perpara se me u rrite me kuptue diçka tjeter, une i kishem mesue keto permendesh, prandaj ato kane mbete dashnia ime e pare spirituale, intelektuale dhe aesthetike. Edhe sot perendite e mija te cilave u lutem me perkushtim jane Oret e Zanat. Jam i sigurte se disa mendojne se jam i lajthitun, çka ka gjase me qene e vertete, por per aresye te tjera. Per nji gja jam i sigurte-- une nuk vazhdoj me i shtue vetvetit lajthitje te reja.
Une nuk jam nostalgjik, sepse boten time e marr me vete kudo qe shkoj. Bota ime nuk asht bote “izmash” e materialesh. Ajo asht nji bote e thjeshte spirituale qe e merr fuqine e vet kudo, perderisa kambet e mija te shkelin ne balten e tokes, dhe une mos te shkoj me lype botena te perkryeme ne “nivele ma te nalte”, qofshin keto edhe pseudo-intelektuale si humanizmi. Ti, ne anen tjeter, me duket se vuen nga nostalgjia. Megjitheate, ne nji bote kaq te madhe e te larmishme sa perendimi ke vendose me qene Kadareist. Keto jane fjalet tuaja mik i dashtun- mos me thuej mandej se e pate me hajgare, “e kam zgjedhë Kadarenë si thezë për laurea dhe më beso merrem me tê për përditë. E përditë e harxhoj pjesën ma të vlertë të durimit tim tue u marrë me librat e tij.”
Mik i dashtun, e vetmja keshille qe te kam dhane, ty dhe miqve tane te perbashket, asht se ne vend te infatuimeve ose urrejtjeve te skajeshme per Kadarene, gjaja ma e mire do te ishte me e studjue ate ne menyre intensive. S’me mbetet gja tjeter por me te falenderue qe m’a ke ndigjue keshillen. Amen!
Studimi i te kaluemes letrare gjate diktatures kerkon kuptimin e saje, reflektimin mbi ate qe kuptohet, pendimin per ate qe u shkrue, dhe perfundimisht nderrimin aktiv – pra me veper. Kadare duket se po grishet me ba vetem nji, edhe ate indirekt. Pendimin. Ne mungese te guximit te tije me reflektue mbi ate qe ai pat shkrue, ju mund te baheni reflektuesi i shkrimeve te tije. Good Luck.

Çdo mengjez qe une zgjohem, i lutem Ores time dhe e falendreoj qe me ka lejue me e sjelle shqiptarizmin me veti ne New York. Kurse ti thue “kur zgjohem në mëngjes, nuk më kujtohet se jam shqiptar”. Mos e rrej vetvetin, mik i dashtun. Te qenunit shqiptar asht fakt. Kudo qe te shkosh ne bote, ti do te mbetesh nji shqiptar emigrant. Te qenunit shqiptar nuk asht ne doren tande dhe nuk varet se a je ti i vetedijeshem per te apo jo. Ti je shqiptar dhe kjo s’do te nderroje kurre. E gjithe bota qe te njeh, te njeh per te tille. Kjo asht e perjeteshme, dmth persa gjate te jetosh ti. Heidegger pat shkrue (afersisht) se hapsinen mundesh me e nderrue duke ble nji bilete aeroplani, por kohen s’mund t’a nderrosh sepse koha ishte paraprakisht aty, perpara se me linde ti. Ti ke ra pré e kohes ne te cilen ke linde, si cdo njeri tjeter. Kjo kohe ishte edhe shqiptare, por edhe komuniste. Une edhe ti i mbajme te dyja keto kohe mbi shpatullat tona kudo qe shkojme, persa kohe qe te jetojme, kryqin e kohes, dhe yllin e hapsines. Kohes nuk mund t’i kishim ike, por ylli ishte nji fatkeqesi hapsinore. Keto dy entitete kryqezohen mbi shpatullat tone, duem apo s’duem ne, e pranojme ne apo jo. Do te jau trashigojme keto kohe edhe femijeve tane, prandaj asht esenciale qe te perfeksionojme Shqiptarizmin, dhe te mundohena me u dlire nga komunizmi. Keshtu trashigimia jone do te jete ma e paster.

Tue harrue shqiptarizmin ti duket se don me harrue ate cka ndodhi me ne kete gjyse shekulli. Harresa asht komplot kunder te vertetes. Ajo nenkupton edhe falje, edhe apologji. Une nuk jam apologjetik.

Qe edhe fjalet tuaja ku ti spjegon se me çfare formule ti je i afte me ba ate qe njerezit normal s’jane te afte “Une i perqasem botes me époche-ne time, na meson Husserl, dhe kesodore qendroj jashta saj. Pra gjykimi fillon me u bâ vlere mbas aplikimit t’époche se. Me fal per kete kritike, ndaj jush dhe Mentorit tuaj hebre (a asht edhe ky Mesi si JK?), por ketu nuk asht fjala se kur fillon gjykimi me u ba vlere, por çka jeton ti. Ti e jeton epoken si gjithkush, perfshi edhe Husserl. Se kur dhe si dhe pse gjykimi bahet vlere asht shume ma e komplikueme se teorite e Husserl-it, por ajo qe ka randesi asht aftesia ri-gjykuese, ri-vleresuese. Permateper, nuk dihet se a bahet gjykimi vlere apo vlera gjykim, apo as njana as tjetra, apo te dyja bahen nji entitet i trete. Edhe kjo puqje e jona asht e pashprese, mik i dashtun. Ndersa ti je fenomenologjik, une jam ontologjik. Sic e ven re maredhanjet tona jane “farmakologjike:.

Me vjen mire qe shkarravitjet anglo-shqiptare te Robert Elsi te pelqejne. Perkthimi nuk asht puna e tije. Ora e Shqypnise na ruajte nga Albanologjia e tije. Ne qofte se te kane pelqye perkthimet e tije ne anglisht, atehere, mik i dashtun, gjeje nji shkolle angleze ku te jete ma e aferta dhe ma e mira se ke pune me ba me anglishten tande. Por le te rrime ne teme. Ne keto rreshta ti shfajesohesh per Migjenin, i cili la shkollen e priftave ortodokse me shkrue poema revolucionare. Soc-realizmi i Migjenit duhet simbas teje me u dallue nga socrealizmi shqiptare, sepse, simbas teje, ne paskemi nji “realizem stalinist”. Realizmi stalinist nuk egziston. Apo ishte kjo nji apologji per soc-realizmin rus?!
Le te mos i varim Stalinit gjithcka ne qafe. Stalini kete, Stalini ate. Mik i dashtun, ne po shkojme aq larg tue e akuzue Stalinin pergjithcka qe na vjen doresh saqe nji dite dikush ka me u cue e me na thane, “se na po ofendojme Stalinin”, me shpifjet tona groteske.

Etnit e realizmit socialist jane Engelsi, Gorki dhe shume te tjere. Kete e konfirmoi idhe IK-u, mentori yt ne leksionin e tije ne Columbia University. Migjeni he Noli jane socRealistat origjinal shqiptar. Ata ishin krejtesisht te mbytun ne infatuimin e luftes se klasave, dhe krejtesisht te zhveshun nga realiteti human (ne kuptimin tim human, jo tuajin).

Keto jane fjalet tuaja, mik i dashtun, “nji komb, dy etni: hajt hajt moj llokum…! Prandej thom mik, se festimi i datëlindjes së gegënishtes âsht gja e tepërt.... “Gegë”, e “tosk”, kanë nevojë për thojza, mik, fjala shqiptar, nuk ka.
“Happy birthday to you too, my friend”. Ne shkrimin tim Neo-Realizmi Socialist, kam shkrue se tipari ma kryesor i neo-realizmit socialist asht Nihilizmi. Ne rreshtat e masiperm t’i mohon faktet historike sikur me u trembe nga e verteta. Nuk e di çka te shtyn me e ba kete... E di se nuk je socrealist. Ndoshta humanizmi? Asht krejt e vertete se veriu i Tosknise (Fier, Lushnje, Berat) asht i ndryshem nga jug-lindja e Tosknise (Vlone, Gjinokaster, Sarande) dhe nga jugperendimi i Tosknise (Korce, Pogradec). Ndoshta humanizmi i tipit tuaj lype mesatarizim. Ndersa “humanizmi” im, duke e quajte mesatarizimin mediokritet, lype afirmim te asaje qe egziston dhe te asaje qe asht. Toerite tuaja grandioze qe aludojne per nji unitet transcedental shqiptar asht ne perputhje me shumeçka mesojme nga Migjeni dhe IK-u. Koha e sotme post-grandioze, post-transcedentale, lype afirmimin e lokales. Rrota e historise ka mija vjet qe shperthiqe gjithcka lokale qe i del ne shteg sikur ajo te ishte nji mollatare e kalbet. Koha ka ardhe me ja ndalue pak turrin Rrotes se Historise dhe me i lane vendet “pa histori” me gjallue ashtu sic u pelqen atyne – p.sh. geget munden me integrue te folmen e tyne “lokale” ne te folmen e “kombetare” te tosknishtes/letrares.

Te qenunit njisoj asht e panatyreshme, asht fabrikim. Vene re sesi nuk mundesh me i gjete kund dy peme njisoj, dy fruta krejt njisoj, dy male krejt njisoj, dy njerez krejt njisoj. “Humanizmi” i tipit tim lype celebrim te asaje qe asht ndryshe. Humanizmi yt trembet nga ndryshimi, prandaj shpike bota transedentale te ashtuquajtuna “Humaniste” ku gjithcka asht njisoj dhe ku debatet nuk egzistojne. Me argumentue se ndryshimi nuk egziston asht hipokrizi -- por asht edhe e kollajte se nuk te del kush kundershtar. Duhet guxim me pranue se ndryshimi egziston. Duhet me qene shqiptar i vertete. Me pase Oren ne krah te djathte.
Mik i dashtun, gjithcka i falet shqiptarit, por jo vobektesia. A mos harrove se ne rrjellim nga Iliret Pirate!

Gegnia asht e ndryshme nga Tosknia. Kosova asht e ndryshme nga Shqipnia. Keto jane fakte dhe ne vend qe me nagativizue ata qe afirmojne keto te verteta, duhet me hulumtue ndryshimet tona sepse keto ndryshime nuk jane negativitete por kane linde nga nevoja

Ti lype nga shkrimtaret qe i sherbyen propagandes komuniste “nji distancim, qoftë mirëfilli estetik nga veprat”. Mik i dashtun, kjo asht kozmetike. Kadare kishte nji tregim ne revisten amerikane “New Yorker” me titull The Albanian Writers’ Union As Mirrored By A Woman, te cilin une e lexova ne Anglisht. Me kete tregim Kadare e ka arrite ate qe ti kerkon prej tije. Ai asht i cliruem nga realizmi socialist dhe i pushtuem nga nji perziemje e çorganizueme moderenizmi, frojdizmi, dhe kulturet masive bashkekohore. Nji tregim mjaft i mire te cilin s’mujta me e hjeke doret pa e mbarue. Megjithate tregim per konsum – si cheeseburgers. Nuk ishte ne nivelin e disa shkrimeve shqiptare qe kam lexue, dhe ishte rrene ne lidhje me jeten e Kadarese nen regjimin komunist, por nepermjet kesaje rrene, une kuptoj se ai po lype me u shkepute nga botekuptimi dhe influenca soc-realiste. Ndoshta, fatkeqesi per ty, Idoli juaj nuk asht Apologjetik.

Ti shkruan se Kadare ka shkue deri aq larg sa me thane se “Komunistet nuk dashuronin shume nga shqiptaret...”. Nuk e di a e the kete per humor, por sikur t’a kesh thane seriozisht.

Kur ti shkruen se “Martin Camaj, (disident që s’ka nevojë për ktè titull, sikundër Borges s’kishte nevojë për Nobel), u distancue nga dy veprat e tij të para, thjesht për arsye estetike”, ti duket se mendon se po argumenton ne ndihme te argumentave tuaja, por ti po verteton te kunderten. Distancimi nga fillimet e tyne i ngjane pothuaj cdo shkrimtari, mendimtari, filozofi, dhe shpresojme cdo njeriu. Nerezit persosen ne punen e tyne. Per shkrimtarin e pjekun kjo dmth distancim estetik dhe permbajtes nga veprat e para! Krejt e zakonte.

Shkolla Shkodrane ka perendue. Kjo Hije Deket qe endet sot neper Internet, te ciles ti i thue “Shkolla e Sotme Shkodrane” jeton si nji fakt-fenomenologjik ne boten tande Hussereliane. Anetaret e kasaje “shkolle” jane nostalgjike, dashamire te kultures shqiptare, humanista, dhe shume nga ata inteligjenta dhe me talent, por fatkeqesisht ata merren ma shume me te kaluemen sesa me krijime te reja. Gjithashtu, atyne u mungon ajo qe ishte esenca e “Shkolles Origjinale Shkodrane” -- aftesia me bashkepunue.
Asht e vertete se egzistion nji Shkolle Alternative mendimi shqiptare, por ajo nuk mund te quhet Shkodrane. Emni i saje duhej te ishte Shkolla Prishtine-Shkoder (“SPS”) sepse votra e mendimit te sotem alternativ asht Prishtina. Shkodra po mundohet me pasue Prishtinen, por nuk ka arsenal te mjaftueshem material, njerezor, dhe praktik. Nji mendim i tille alternative asht ne hapat e tije te pare dhe nuk ka pase kohe me u konsolidue. Dhe do t’a kete te veshtire sepse sot asht shume e veshtire me u konsolidue pa perkrahjen e biznesmeneve.

“Post-realizem socialist”. Ky asht nji term qe ju e ofroni si zevendesim per termin tim “Neo-realizmit socialist”. Duket se jeton diku afer Frances se prej andej dalin çdo dy jave post, postpost, dhe postpostpost-et. Post, dmth dicka qe asht kalue. Post real-soc dmth se ne jemi pertej kesaje estetike dhe menyre te menduemit. Sikur kjo te ishte e vertete, une as ti skena aresye me u shqetesue. Problemi asht se nuk e kena kalue kete periudhe por po e jetojme ne nji forme tejter.

Neo dmth se nji forme e vjeter asht ri-shfaqe disi e maskueme ose e ndryshueme ne disa pika. Perspektiva ime asht se neo-realizmit socialist asht nji forme e maskueme e realizmit socialist dhe egziston kryesisht ne forme ne menyren e te menduemit. Por forma shpesh here dikton permbajtjen, prandaj edhe neo-realizmi socialist asht i rezikshem. Ajo qe me intereson mua asht letersia qe i serviret mases se gjane shqiptare, prandaj edhe preokupimi im asht socio-politik dhe jo estetik.

Shpetim Kelmendin ti e ven ne krye te Shkolles Bashkekohore Shkodrane (“SBS). Gjithmone me ka pelqye urtesia e Kelmendit. Nji gja jam i sigurte, “Vdekja nuk na vjen” prej Kelmendit. Ndoshta jeta!

Gabimet e mija ortografike (qe per aresye te pakuptueshme vazhdojne me u shtue sa ma shume dhe sa ma shpesh shkoj ne shkolle) nuk tregojne ngutje ne mendimet e mija. Mjeda! Frasheri! Ngaterrova nji Lirik me nji Romantik. Kjo asht “pothuaj logjike” per nji person si une qe ka linde ne Bjeshke te Namuna. Une jam teper larg romancave lirike. A nuk jane Lulet e Veres, Andrra e Jetes se te dyve, Romantikut edhe e Lirikut?

Ky asht edhe citimi juaj i fundit, i dashtuni, i vetshpalluni Mentori im. “Gabon edhe kur thue se për shqiptarin, e drejta me folë për letërsinë shqipe egziston gjithmonë – paraprakisht. Ti nuk je thjesht tue folë, je tue gjykue... me qenë shqiptar, nuk âsht nji titull”.
Me qene shqiptar nuk asht nji titull; kjo asht e vertete. Asht shume ma teper ne kete rast. Me qene shqiptar asht nji e drejte me te cilen cdo shqiptar linde, pavaresisht se a i pelqen atij, ty apo mue. Asht e drejte gjenetike, kulturore, kanunore. Cdo shqiptar ka te drejte me fole per letersine, politiken, ekonomine, moralin, identitetin, dhe çka t’i deshiroje zemra e tije e bardhe (ose e zeze).
Ti nuk ke pse shqetesohesh per kete thanje timen sepse shqiptaret kane linde edhe me nji te drejte tjeter, ate mos me marrene konsiderate thanjet e te tjereve. Due me marre guximin me te dvete dicka: Citimi i fundit te ban ty elitist. Por ti thue se je humanist. A shkojne elitizmi dhe humanizmi bashke?

Me nderroi mendja: Edhe nji citim nga shkrimi juaj instructional . Ju, ne menyre te pavetedijeshme, ke diagnozue vetvetin me keta dy rreshta. Tue thane, me ngazellim te madh, se, Rreshpja nuk i kushtoi qofte edhe nji varg vuajtjeve te tije dhe te mijera shqiptareve qe vuajten e diqen ne burg, ti thue, “ [Frederik Rreshpes] nuk do ia bashkangjisim emnin e tij kurrë diktaturës e burgut, por humanizmit të shpirtit shqiptar”. Nuk asht cudi qe ti i njeh kaq mire Frasherin e Mjeden. Romantik+Lirik=Humanist.

Çka ka me te thane ty Pirati i shkrete, i truem, i shituem, i shtypun e i shfrytezuem prej Romakeve, Bizantineve, Turqeve, Sllaveve, Komunistave? I vetmi vend qe ky prat gjeti prehje qene Bjeshket e Namuna. Shpresoj perjetesisht me u prehe ne ato bjeshke.

Une do t’ja kushtoj gjithe jeten time hulumtimit dhe ekspozimit te asaje qe ndodhi me ne per 50 vjet. Je gabim kur e shkruen se Shpetim Kelmendi pason Rreshpen ne kete aspekt, pra se edhe ai nuk shkruen per vuejtjet e burgut. Libri i Kelmendit, Vdekja nuk Vjen, i perkushtohet tanesisht dehumanizimit qe ndodhi ne burgjet shqiptare. Lexoje prape. Une po e lexoj per here te trete.

Nuk due qe emni im te mbetet perkrah Humanizmit, por due qe emni im te mbetet perkitaz de-humanizmit, perdhunimit, burgjeve, vrasjeve me-dhe-pa-gjyq, nanes qe m’u internue ne moshen 15 vjecare ne Tepelene, Nanes qe m’u internue prape ne moshen 29 vjecare, tim Eti qe m’u internue ne moshen 31 vjecare, mungeses se bukes, strehes, ujit dhe ushqimit dhe ne vecanti mungeses se respektit qe provova ne internim qysh ne moshen 5 vjec, Gjyshit qe diq ne Mal te Zi mbasqe i kaloj muajt e fundit te jetes tije ne Sukë te Narhelmit tue shikjue kah shtepia e tije pertej telave me ferra ku ai mendonte se familja e tije vazhdonte me jetue, por qe atehere, 30 vjet mbasqe ai ishte arratise, familja e tije ishte shpernda e trete. Due qe emni im te mbesi perfundimisht perkitaz Nanes qe me diq ne internim ne duerte e mija, dhe shteti nuk na lejonte me e vorrose sepse nuk kishim leje banimi ne “Vorret e Shkodres” ngase ishim te internuem. Ky rast me bani me e dvete vetvetin se a ishin komunistet ma shume tragjike apo idiotike?

Çka asht diagnoza jote atehere? - Humanizem Totalitarian!
Mos me shkrue per ate qe ndodhi nder ne asht me ba sikur ajo nuk ndodhi. Ndoshta ti nuk je infektue nga komunizmi, por disa nga ne jane te infektuem deri ne deke. Ndoshta edhe arsenali Francez, Anglez, dhe Amerikan qe ka shkrue, ba filma, vu ne skene drama, dhe xhirue dokumentare te panumert ne lidhje me nazi-fashizmin european kane ba gabim sepse emni i tyne do t’u rrine perkitaz 50 milion europeaneve te vrame e te dekun gjate luftes se dyte. Por, per mendimin tim, ata qe mendojne si ti, ata qe refuzojne me reflektue mbi te kaluemen, jane ata qe e çuen Shqipnine drejt Luftes Civile ne vitin 1997.

Cfare faji kishin ata çobane te ri analfabete nga Vlona e krahinat e tjera qe rrembyen armet, ishin gati me fillue lufte civile dhe perfundimisht vrane 2000 nga komshite dhe shoket e tyne. Ata ishin femij. Faji bjen mbi ndergjegjen e te gjithe shqiptareve qe refuzojne me e sjelle kryet mbrapa dhe me pa se çka bani shqiptari-ne-shqiptar per 50 vjet. Nuk asht fjala per hakmarrje -- ne vecanti dhune te cfaredollojeshme --, por per hulumtimin e asaje qe ndodhi. Per reflektimin mbi ate qe ndodhi. Po t’i rrime indiferent ndaj asaje qe ndodhi gjate diktatures, ajo do te perseritet prape. 1977 ishte nji paralajmerim.

DEBAT - I (fillim 2006)

Letër nji intelektuali të ri -
Astrit Cani

Nata e kulturës shqiptare

I dashtun mik,
kemi të përbashkëta mjaft gjana. Së pari, çka unë vërej nga shkrimet tua, âsht se je i ri sikundër jam vetë. Thom jemi i njajti brêz. E shì nga ne, ma shum se prej gjithkujt, pritet nji etikë e re. Nji tjetër etikë e mvarun veç prej parimeve ma pozitive, e që i ka rrâjët në humanizëm para se n’Etnopsikozë. Gjaja e dytë që di âsht se ke studjue, dhe patjetër vijon me studjue në Perëndim. Sikundër vetë. Nji arsye ma tepër për me i dhanë hov frymës perëndimore në kulturë. Veçoria tjetër e përbashkët âsht se për ne Kadaré âsht shkrimtar i diskutueshëm.
Por s’duhet me iu sulë atij si kamikazë. Në nji artikull për “realizmin socialist” pata përdorë formulat “realitet i idesë imorale”… “kukulturë”… “kakë e kuqe që vazhdojnë me na e bâ në krye”…; kurse për Kadarenë: K. (më beso që dikush e mori për shamje rruge), pse kuptojshem: personazh kafkjan… Ardian Ndreca, nji i njohun i përbashkët, padiskutim pinjoll i asaj aristokracie kulturore që sublimohet me Konicën, Malokin e Pipën, me të cilin na bashkon të dyve dashunia për Shkodrën, më tha në Romë pa paternalizëm se “me sulmue Kadarenë âsht si me qitë mbi Kryqin e Kuq”, e m’a ban hallall nse tash unë t’a kthej ty ktè këshillë. N’emën t’etikës sonë dialektike.
Vetë, e kam zgjedhë Kadarenë si thezë për laurea dhe më beso merrem me tê për përditë. E përditë e harxhoj pjesën ma të vlertë të durimit tim tue u marrë me librat e tij. Por nuk âsht punë PeHashit. Ky âsht prore problematik mes shqiptarëve. Shtrohet çashtja e identitetit. Unë jam nji mysliman shqiptar i kulturës evropiane dhe për sivëlla njehi nji hebre çek me kulturë gjermane! Por kjo âsht mrekullia e të ndjemit… Kadare, a e ka damtue me t’vërtetë identitetin shqiptar?! Mue s’m’interson nacionalizmi, pra as përgjegja e kësaj pyetje, ma fort se përgjegjet e pyetjeve estetike që shtron vepra e tij. Kur zgjohem në mëngjes, nuk më kujtohet se jam shqiptar, por se jam gjallë. Mendoj, pra jam më vjen si: Ndjej se mendoj, pra ndjej se jam. Njisoj si kur bie me fjetë…
Nuk kam asgja kundër fanatikëve të ideve, por nuk i due fanatikët e nji ideje të vetme si qenë komunistat. Duhet me i pasë lexue të gjithë librat për me thanë se janë nji libër i vetëm, e jo anasjelltas… Ajo çka më ban përshtypje âsht se të gjithë çohen e mbrojnë nji e sulmojnë nji tjetër, çdo gja relativizohet me përdhunë, njerëzit t’a përsërisin nji fjalë për me i dhanë asaj ekzistencë, por askush s’u çue me sintetizue nji époche të përgjithshme. Nji pezullim gjykimi. Unë i përqasem botës me époche-në time, na mëson Husserl, dhe kësodore qendroj jashta saj. Pra gjykimi fillon me u bâ vlerë mbas aplikimit t’époche-së.
***
Asgja.
Rilexova me mall mbas shum kohe, “Vargjet e lira” të Migjenit, këtë radhë në variantin dygjuhësh (shqip-anglisht) të Robert Elsie-t. E bashkë me të m’u kujtue Shkodra me “belle époque” shqiptare në vitet tridhetë. Mendova se në të vërtetë, u pré çdo lidhje organike mes asaj kohe dhe kohës që e pasoi, sado që autorët e diktaturës e quejshin punën e tyne kunorëzim të natyrshëm të andrrës migjeniane.
Realizmi social i Migjenit, thashë, duhet mbajtë veçan realizmit socialist, jo pse Migjeni nuk ishte nji socialist, por sepse i ashtuquejtueni “realizëm socialist” - formulë kjo e shpikun shì nga Stalini, - në Shqipni ma shum se kudo, ka qenë deri në grahmat e mbrame “realizëm stalinist”, ngase përshkohej i tani prej nji idiosinkrazie, tue iu gjegjë nji arsyeje terroriste të diktatorit.
Stalinizimi e përçudnoi peisazhin fizik dhe sidomos atë shpirtnor të vendit tonë. Aq sa edhe sot, ai e helmon realitetin, shì pse procesi i ndërgjegjësimit për shkaqet dhe pasojat e tij ndodhet në pikë të vdekun. Dhe kjo reflektohet në nivelin e dobët të cilësisë psiqike shoqnore. Dukuni e rrezikshme âsht mandej ajo mbas së cilës, po synohet kalimi nga stalinizimi te komerçializimi i kulturës (nji botë mediatike ku gjithçka premton seks). Dukuni e kallëzueme nga faqet serioze të kulturës shqipe, si ishin ato të t’paharrueshmes Ars. Kemi nji treg që lulëzon shì nga mungesa e identitetit. E për turpin tonë, çdo përpjekje me e çue dinamikën kulturore qoftë në nivelet e viteve ’30, përfundon në mjerim. Kemi nji ’97 që desh na katandisi në skenare ruandeze, kur dikush deshti që toskë e gegë të silleshin si utu e tutci. Po të mos ishte ky vit, nuk do e kisha gjetë kurrë skajin “etnia” përkrah “ghego” apo “tosco”, sikundër e gjeta te nji libër italian (sigurisht amoral) për historinë e vonë të Shqipnisë. Nji komb, dy etni: hajt hajt moj llokum…! Prandej thom mik, se festimi i datëlindjes së gegënishtes âsht gja e tepërt, jo pse gegënishtja nuk meriton me u festue, por sepse në të vërtetë rasa madhore âsht datëlindja e shkrimit shqip. Sa për datëlindjet e tjera, kemi datëlindjen e standartit që e shenjojmë me rreth të zi në kalendar. Gegënishtes do ia festojmë, po, ringjalljen. “Gegë”, e “tosk”, kanë nevojë për thojza, mik, fjala shqiptar, nuk ka.
Problemi etik âsht i ngutshëm, por gjaja e parë që ai lyp, âsht pikërisht ngêja.
Nse krimet fizike të stalinizmit janë pranue e dënue deridiku, asnjeni nga intelektualët e “realstalinizmit” nuk ka pranue se ka krye krime kulturore. Sigurisht, nuk presim asgja nga policët e kulturës, apo automat kulturore të asaj kohe, por nga personalitete të nivelit të Kadaresë (me emnin e të cilit abuzohet nga të gjitha palët), do ishte ma se e pritshme, që ai, ai përfaqësues i frymës së kulturës europiane, së cilës i përket, të bante nji gjest si dëshmi e etikës perëndimore që e karakterizon. Nji distancim, qoftë mirëfilli estetik nga veprat e tij “realstaliniste” do kishte padyshim nji valencë etike të padiskutueshme. Nji distancim i tillë nuk do merrej si implikim nga inteligjencia shqiptare (heshtja âsht ma kompromentuese), e sa për reagimin e lexuesit masovik, shkrimtari mund t’a harronte pa dhimbë, tue pritë mandej pasojat katarktike të gjestit të tij. Prej Kadaresë, në mirëbesimin ma të madh, pritej diçka ma shum sesa me folë për mosdashuri (?!?) të komunizmit ndaj klerit dhe inteligjencës dhe gjuhës gege… Por ndoshta vetë shkrimtari ka nevojë i pari për katharsis.
Distanacimi estetik âsht hipostaza ma e natyrshme për shkrimtarin. Lanksch referon se Martin Camaj, (disident që s’ka nevojë për ktè titull, sikundër Borges s’kishte nevojë për Nobel), u distancue nga dy veprat e tij të para, thjesht për arsye estetike. Emblematik rasti i Franc Kafkës, që me skrupuj pambarim, distancohet në fjalët testamentare, nga vepra e vet që nuk i përmbushkej aspiratat fetare dhe mëtimin e tij kah teomorfikja… Shkrimtari ynë, që nuk vuen nga skrupujt e tepërt, asht kufizue në premjen e do fragmenteve pikante në ribotimin e ndonji libri apo në ndonji lustrim a rimontim qendrimesh në intervistat e tij të buta. Thjesht mundet me u rikujtue çka thotë për poetin B.Xhaferri (trashëgimtarin e zjarrit migjenian), te ftesa në studio e mandej te biseda me Alain Bosquet.
Shkrimtari ynë mandej duhet të distancohet nga katrahura kritike simbas të cilës atij i hiqet një izëm dhe i veshet nji tjetër. Përfaqësuesi i realsocializmit, asht njiherësh edhe përfaqësues i modernizmit (surrealizmit) dhe i postmodernizmit!? Kuptohet, se kur kritika mundohet me të mveshë ndonji izëm, ajo ma tepër po synon me i la duert me veprën tande sesa me iu përqasë asaj me nji qendrim dialektik. Në t’vërtetë veprat e mëdha, që e kanë karaturën me u quejtë klasike, nuk e durojnë dot gjatë nji izëm, por diskursi i tyne mëton me e përtërî në të gjitha kohënat sfidën ndaj kritikës.
Kemi droe se nguti i klasifikimit dhe nguti i nobelizimit nuk janë të së njajtës frymë me adagio-n e përjetësisë. Nesër kur të thom kadarean, çka do nënkuptoj, nëse vetë shkrimtari, nuk ndjek rrugën e veprës së tij, tue u distancue nga çnjerëzorja e realstalinizmit e tue shkue te njerëzorja e humanizmit. Çka do kuptoj si kadareane nesër, po qe se të vetmet vepra kritike për Kadarenë, do mbesin si obeliske të zeza ato të hordhisë së karakritikëve enverocentrikë (kritikëve të zij pse nxijnë letrën e i ndihin veç shpyllëzimit)?! A mjaftojnë ato që shkrimtari thotë për veten me e përçanësue kadareanen?!... Vetë Dostojevskij gjeniu kolosal, i njoftojte kritikët të mos ndigjojshin atë çka thote për veprën e vet.

***

750.000 bunkerë ndërtoi komunizmi shqiptar, më shumë se nji për familje.
Në rrafshin e realitetit, këto janë shifrat esencjale t’irrealitetit të tij. Në fakt, - tue rimarrë atë çka Borhes vëzhgonte mbi nazizmin, - komunizmi hynte n’mëkatë për irrealitet. Ishte i pajetueshëm; njerëzit mundeshin sall me vdekë për të, me rrejtë për të, me vra e me derdhë gjak për të. Por askush në vetminë qarkore të unit të vet s’mundej me jetue për të.
Këtu vepron shkrimtari Kadaré. Në këtë pajetueshmëni. Ai âsht pjesë e sistemit. Âsht ajo pjesë e cila duhet t’a përligjë atë në planin estetik. Sot, ai mëton se ka qenë i vetëdijshëm për pajetueshmëninë e sistemit (kjo âsht normale!), ja pse pjesa mâ e mirë e veprës së tij e përfaqëson këtë vetëdije. Pra, mbetet për me u ftillue nse pjesa ma e mirë e veprës së tij, âsht edhe pjesa mâ autentike, pra pjesa mâ e vërtetë e prodhimit kadarean. Unë besoj se po. Por ajo çka më zhgënjen âsht fakti se nji shkrimtar që ka marrë pjesë në stalinizimin e kulturës shqiptare, qoftë edhe me do vepra që i paskeshin shërbye si alibi, don me vlejtë si disident, pra me pasë dy alibi për të njajten akuzë (che non son logico io? c. “Inferno” Dante), teksa nuk ban ndonji gjest emblematik iniciator të destalinizmit, përkundrazi fortifikohet ndër qendrime konservatore që ruejnë atë farë monopoli që ia detyron kryekëput komunizmit egzistencën e vet. Shkrimtari nuk ka nevojë për kurrfarë alibie për veprën e tij mbasi kjo âsht alibia e vetme e tij dhe e vetes. Sepse, - me përdorë në mirëbesimin ma të madh - nji terminologji policeske: na e dijmë ku ka qenë i pandehuni në momentin e krimit. Kemi dëshmitaren e pakundërshtueshme – veprën e tij.
Ndërsa “Lidhja e shkrimtarëve” dhe artistëve sëtoku me akademinë provon kryekreje se lufta e klasave në Shqipni ka mbarue dhe ajo vetëpërfaqëson klasën fituese. Ajo çka ti kallëzon si “neorealizëm socialist” e ka gjenezën aty mbrendë. “Realizmi socialist” âsht nji minierë e vërtetë m… dhe e di se ka boll minatora që halà vazhdojnë me nxjerrë në dritë thesare prej saj… Por kjo nuk âsht letërsi, prandej kur flasim për letërsinë e sotme shqipe, do flasim për shkrimtarët e jo për minatorët e minierës së m… se mandej e ndyjmë edhe fjalën letërsi edhe fjalën shqipe. Mos u shqetëso hiç, pse realizmi socialist âsht sot jo burrë, por rê pa pantallona!


Labirinti dialektik
Asgja s’më ka bâ ma shum përshtypje se vlerësimi i Kadaresë si Kafka i Ballkanit. Kjo s’ka ndodhë nga kritikë shqiptarë, mbasi ata që i bajnë dûa mjeshtrit shqiptar, nuk e njohin jase nuk e pranojnë randësinë e Kafkës, kurse ata që e duen mjeshtrin pragez, nuk e bajnë nji krahasim të tillë mbasi njohin Kadarenë. Dihet se nji krahasim të tillë e ka bâ ndoj mik extrashqiptar i shkrimtarit [shkrihem kur i lexoj francezët tue i bâ pyetje tonit për fatet e Evropës (?!)].
Sigurisht, “Nëpunësi i pallatit të ëndërrave” (por edhe “Piramida” e “Përbindëshi”) asht nji roman që mëton me u lexue si kafkjan. (Mos të harrojmë se Kafka âsht shkrimtari ma pak kafkjan i letërsisë). Na shpie në qendrën e nji labirinti dialektik. Por për mue âsht edhe romani ku Kadaré, na paraqet nji personazh që mund t’i vlejë si doppelganger. Mark-Alem, njeriu që tue u marrë me andrrat i gjendun në nji labirint në zvoglim e sipër që mundet fare mirë me u zvoglue deri sa me ia shtrëngue fytin e me ia marrë frymën si litari, i shërben nji pushteti që mundet me gjykue e dënue paapelueshëm atë dhe familjen e tij, në mënyrën e gjykatores kafkjane… Por toni i veçantë i forma mentis kadareane rroket në formulën “trishtim qyprilian” që s’përvijon tjetër pos vetmisë së njeriut nën diktaturë, vetmi që domosdo Kadare e provoi, në nji intonim të veçantë, qyprilian, kuptohet, ngase ai qe nji funksionar i naltë i asaj diktature, nji funksionar që merrej me andrrat.

Por me vuejtë vetminë nën diktaturë nuk mjafton me qenë disident. Për me kuptue disidencën e Kadaresë, mjafton me shikue qendrimet e shkrimtarit me ata të sojit të vet, nga Solxhenicin te B. Xhaferri e K. Trebeshina. E do shohim se Kadereja ka qenë disident… - me disidentat! Fakti se ai ka pasë frikë nga komunizmi, nuk provon se ai âsht disident. Pse atëherë do na dalin disidenta të gjithë. Nji Dante, mbase do e kishte vue shkrimtarin tonë te rrethi i «pusillanimi», ata që s’qenë as të mirë as të këqij.

Nji disident i vërtetë, e din se disidenca nuk të nxjerr e vetme, prej shpellës platonike. Kjo ndoshta âsht thjesht nji mënyrë tjetër me pá vargojtë. Nji manierë prometeane sigurisht. Por artistat i përkasin Apolon-Dionisit. Shkrimtarët e mëdhej janë disidenta, por në nji mënyrë retroaktive, postume. Kafka, ishte disidenti ma i madh i nazizmit, anipse vdiq në ’24 para se ky me u përurue, por fillimin e tij e pati pá pse ishte vizionar.

Me diskrecion të plotë mundemi me thanë se disidenca e Kadaresë âsht alegoria e tij e fundit.

Tash, me u kthye te të ndjemit estetik.
Në të vërtetë ajo çka ban që Kadare të mbesë p.sh. në zemrën time, âsht shì zotësia e tij artizanale, mjeshtria e tij plastike, e thanë in nuce: talenti i tij. Me disa vepra ai nuk i ka shërbye rregjimit, por letërsisë. Vetë Pipa e pranon talentin e Kadaresë, gjithë tue e ftillue ma së miri përmasën e diskutueshme moral-personale të Kadaresë. Por, le të kujtojmë fjalët e Croce-s, për artistin:

«[…] Potrà peccare e macchiare la purezza del suo animo e farsi colpevole in quanto uomo pratico; ma dovrà avere vivo, in una forma o in un’altra, il sentimento della purità e della impurità, della rettitudine e del peccato, del bene e del male. Potrà non esser dotato di gran coraggio pratico o addirittura dar segni di smarrimento e di timidezza; ma dovrà sentire la dignità del coraggio; molte, e forse le più belle pagine di poesia eroica e guerresca, sono dovute a uomini che non avrebbero saputo o potuto brandir mai un’arma. D’altra parte, non si vuol dire che basti possedere personalità morale per esser poeti e artisti: l’essere vir bonus non basta neppure a diventare oratore, se non vi si aggiunga il dicendi peritus.»

Dhe ato pak veprat e tij të nalta do admirohen për madhështinë e tyne, teksa sëtoku piramidave, funksioni i tyne ka me u harrue. Në të vertëtë faraoni shqiptar e përkrahte veprën e Kadaresë, pse shihte te ajo piramidën e tij (edhe vetë kish prove me ndërtue nji piramidë – 75 veprat- por i kish dalë bunker). Por, sikundër piramidat, veprat e Kadaresë do i përkasin artit e jo ndonji faraoni. S’due me thanë se do jetojnë sa piramidat, por se për aq kohë sa do jetojnë, askush nuk do i shohë si depozitare të ndonji kërme. Nuk ka si me e pasë “Kronika në gur”, kërmën mbrenda, dhe edhe në e pastë e ka të mumifikueme e të fortifikueme n’sarkofag. Gjirokastra, qe qyteti që egzistoi, për me dalë, në mënyrën e Mallarmé-së, te ky libër.


Shkolla e sotme Shkodrane
I dashtun mik, jam dakort se mundemi me folë për “Neo-realizëm socialist” prej viteve ’90 e këtej, por atë unë e shoh ma tepër në fushën e gjuhës. Vigoriziteti i përtëritun i bunkerit gjuhësor – mbrojtja me ligj e standartit që âsht vetë dami ma i madh i gjuhës, sigurisht këtu kemi të bajmë me atë që formula jote identifikon. Kurse në fushën e letrave, që padyshim gëzon dinamikë tjetër kundrejt politikës gjuhësore, kemi “post-realizëm socialist”. Disa e rinovojnë realizmin socialist sikundër mëton ti. Por ata si Kelmendi, janë pikërisht prova e gjallë se “realizmi stalinist” e ka humbë çdo të drejtë qytetarie në republikën e letrave shqipe.

Shpëtim Kelmendi, lindë mbrenda Shqipnisë londineze i biri i nji patrioti pejan, âsht shkrimtari ma interesant i shkollës shkodrane. Kurse me çdo libër që shkruen ai tregon se ku i ka kufinjtë letërsia shqipe. “Vdekja ka shije të hollë” vepra e tij e parë me poezi, prej së cilës na ndajnë ma se nji dekadë e gjysmë. “Vdekja nuk vjen”, romani i tij aktual. Nga Vdekja në Vdekje, kalon shkrimtari. Por nuk âsht vdekja e artit, pse edhe kur vdes arti, arti i vdekjes vazhdon me jetue. Arti e din se ka nji vdekje ma të rrezikshme, që âsht vdekja për së gjalli.
Romani “Vdekja nuk vjen” rimerr nji mit grek. Përbindëshi mitik që sot nën dritën e Frojdit ka edhe pahjet e kimerave psiqike…
Dijmë se qytetënimi ynë fillon kur grekët e vjetër, kuptojnë se tashma, të shumtit ndodheshin andej. Në këte mënyrë âsht e pranishme edhe sot vdekja në botëkuptimin tonë, si nji institucion demokratik trashendental.
Por vdekja për Kelmendin âsht egzistenciale, ajo nuk vjen. Pret aty që ti me e zgjue…!
Roman marramendës e i thukët, dramatik e madhështor, sublim e i mnershëm, ky libër për mue shenjon edhe nji triumf filozofik për autorin, nji hap drejt vetëpërsosjes. Mbas solipcizmit të “Nirvanës” dhe të poezive të “Maieutikës”, mbas përroit të ndërgjegjes të “Pesë gardianëve”, shkrimtari del në det të hapun dhe përballet me stuhinë. Tashma balena e bardhë i ka ditët e numërueme. Uni e ka lanë monologun dhe âsht nisë drejt Tjetrit por në t’vërtetë kundron Njësinë . Qiriu i Naimit, nuk egziston ma këtu si dritë e kullueme. Letërsia shqipe ka sot nji moshë tjetër. Ideali i së mirës asht i mbrujtun te figura e nji profesori, të shtruem në nji infermieri ku të gjithë pacientët, mëtojnë bodlerjanisht se kjo jetë âsht nji spital ku çdo i sëmundë âsht i zaptuem prej dëshirës me ndërrue shtrat. Dhe sidomos, personazhi i profesorit âsht i gjallë, real, jo bartës i nji ideje, por i kompleksitetit të jetës. Mbasi Kelmendi e din se detyra e tij âsht me shfaqë artin e me mshehë artistin (citue O.Wilde).
Nuk mundem me folë ma këtu për ktè roman, por më besoni se shkolla shkodrane, si quej elitën letrare të viteve ’90 në Shkodër, ka përfaqësues të denjë me u quejtë mjeshtra dhe poetikë të lavrueme me u quejtë shkollë. Kuptohet kjo shkollë ka për mue pikësëpari nji kuptim privat, e ban pjesë në mitologjinë time personale ma shum se te ndonji historiografi letrare e stisun.
Nji burrë i randë i kësaj shkolle âsht Skënder Drini, i vetmi shkrimtar që njoh, i cili shì prej zotësisë artizanale - talentit, i ka pështue triumfalisht “realizmit stalinist” tue shkrue gjana shum të mira mbas fundit të terrorit. Romanin e tij “Eklipsi i hanës” përfaqëson dramaticitetin ma të mirë të realizmit, para të cilit prumjet e vonueme eksperimentale në prozën shqipe tingëllojnë të stonueme.
Manierist në kuptimin ma të naltë âsht shfaqë Ridvan Dibra.
Strëhollimet estetike munden me u shijue në punën e G.Krasniqit. Kurse Ledia Dushi âsht poeteshë laureate e gegënishtes.
Randësia e punës së Klemendit (që mjet gjuhësor – gjuha âsht mjet! - ka gegënishten letrare) dhe Dibrës (që përdor drejt, pra me qëllim emancipuese, standartin) âsht dimensioni filozofik i veprës së tyne.

Kelmendi publicist, me të cilin ti kapesh (me shkrimtarin s’mundemi me u kapë), prapë âsht me u vlerësue në rangun e ma të mprehtëve. Mjafton me kujtue artikullin “Shoqnia shqiptare i don shkrimtarët e vet, por i don të vdekun”. Sidhe intrevistën me Irhan Jubicën:

I. Jubica - «Cili asht ngjarja ma e randësishme e shekullit të XX-të».
Sh. Kelmendi - «Romani “Dasma”» i Kadaresë. Unë nuk e kam lexue por thonë se âsht libër me lanë thojtë në tê».
I. Jubica - «Po ma e parandësishmja? »
Sh. Kelmendi - «“Andrra e Jetës”, e Ndre Mjedës.»

A ka ku shkon ma larg ironia e hidhun? Mue më qe dukë mjaft dramatike kjo përgjigje. Por ti Leshai e lexon gabim. Dhe sak kujton se Kelmendi e ka përnjimend, kur përmend romanin ma anonim të Kadaresë që as nuk e ka lexue si ma të mirin, roman, prej të cilin (rast unikal!) vetë Kadareja ka shfaqë rezerva. Ngutesh lum miku, e nguti shfaqet qartë kur e ngatërron kryeveprën e Mjedës me nji vepër të Naimit. Thue: «“Lulet e verës” vlejnë ma shum se se 75 veprat e Enverit të marruna së bashku». Unë jam dakort. Boll që mos t’a quejmë kryevepër të Mjedës.
Gabon edhe kur thue se për shqiptarin, e drejta me folë për letërsinë shqipe egziston gjithmonë – paraprakisht. Ti nuk je thjesht tue folë, je tue gjykue.
Me qenë shqiptar, nuk âsht nji titull, sikundër nuk âsht titull as me qenë gjerman e anglez. Duhet me folë për letërsinë shqipe që kemi lexue. Ti e din se sa shum mungon diskrecioni ndër shqiptarë, prandej nuk duhet me e përgjithësue të drejtën tande si intelektual, me të drejtën e çdo shqiptari. Ka edhe boll fundërrina ndër shqiptarë, që memzi presin që dikush me ua konvalidue të drejtën e tyne me gjykue. Munden me të dhanë gjykime të flakta për letërsinë shqipe, pa pasë lexue asnji libër.
Âsht mandej patetike me e atashue Kelmendin me mendësinë dhe bamat e realsocializmit shqiptar. Shpëtimi e ka vuejtë diktaturën shum ma tepër se na të dy që na ka tokue ma së shumti me e ulë kryet veç para librit. Por Kelmendit s’ke me ia ndie kurrë këtë gja, pse ai ka po atë etikë, sikundër poeti Frederik Rreshpja, që s’ia kushtoi as edhe nji varg burgut. E as pati nevojë me i thanë kush disident. Me rezultatin fatlum se ne nuk do ia bashkangjisim emnin e tij kurrë diktaturës e burgut, por humanizmit të shpirtit shqiptar.

E u baftë vullneti i letërsisë dhe jo i joni!

POESIE di TITO

Il mio amico si è stupito


Il mio amico si è stupito un giorno

quando gli ho parlato delle biblioteche d'Albania.

E io mi sono stupito, d'avere un amico così stupito.


Ma perché, ci sono le biblioteche in Albania?

Ha chiesto, e poi ha girato la frittata:

Ma, perché ci sono le biblioteche in Albania?

(A che servono? Qua in Italia, sì, servono a fare su i tipi come me!)


Così mi ha chiesto, col tono di uno che domanda:

Ma perché, anche voi vi siete fatti la bomba atomica?

Ha ragione, lui che per tutta la vita ha bevuto acqua pesante…

E io mi sono stupito, d'avere un amico così stupito.


Ha ragione a stupirsi il mio amico stupito,

ha ragione a stupirsi che vi siano biblioteche in Albania.

Ha ragione: a vedermi, io sembro uno che si è formato sugli alberi.

Sarò sceso solo se passava una Jane.


Io ho bevuto fino ai diciotto anni acqua leggera,

e sono venuto in Italia ricoperto di verdi foglie.

Io i libri li conoscevo quando erano ancora vivi,

e in primavera fiorivano spandendo odore di vita.



Le parole di Alice


Questa mia notte a L.A.

Ciudad de Los Alcoolicos

ha una luna che sembra la ciliegina sulla torta

d'ombre

e le candeline sono di vetro soffiato. Con sopra fiammelle d'etere.


Ho qui la mia pancia pelosa piena fino a scoppiare di morte alcolica che gesticola.

Il poliziotto, vedendomi di razza bianca ha detto

che l'ubriachezza non è un reato

e se n'è andato.


Il tempo è mite sul promontorio e io mi trastullo;

si spezzano i ramoscelli e il vento li sparge come pioggia di matite,

ne rubo una incenerita e scrivo:

la mia donna mi ha lasciato

per un Asfodelo che le ha promesso

una morte più dolce.





Crocefisso forever



Crocefisso forever,

or whatever: crucified.

Parole cruciverbate, rush & pane

Gold & vino.

Crocefisso for love.

Saggezza for sale.

Amore for fuck.



Ogni tanto ti comporti come vuoi

ogni tanto come gli altri si aspettano

ogni tanto come ti aspetti che gli altri si aspettano che tu ti comporti…

Quando basterebbe vivere e basta

essere un uomo e basta o un idiota qualunque

basta essere un uomo e basta, qualunque idiota basta.



Crocefisso for love.

Saggezza for sale.

Amore for fuck.