Kingu Perandor

Përpjekja për sukses tregtar i botuesve shqiptarë, ka shfaqë jo vetëm mungesën e njohjes së historisë letrare, por edhe mungesën e njohjes së tregut. Konceptohet tregu si diçka që i nënshtrohet tanësisht statistikës ndërkombtare dhe i mbivendoset kërkesës vendase. Si nji vend i hapun ku mundesh me vjedhë prapë e rishtas. Blemja e të drejtave të botimit shërben ma shum me u ruejtë prej tuejve, sesa me qenë korrekt me autorët dhe botuesit e jashtëm. E drejta e shumfishimit blehet për 500 kopje, dhe aq i deklarohen për jetë e mot autorit, pavarsisht shumfishimit ndër vite. Fitoftë a jo autori Nobelin ndërkohë. Vdektë ai, a rrnoftë halà. 

Nuk asht vendi me akuzue hajnat e mbrendshëm se vjedhin jashtë, por se nuk dinë taman ke me vjedhë. As n’hajni s’kanë hierarki. Dhe nji autor që mund ta kishin vjedhë pafundsisht asht mbreti i letërsisë amerikane, Stephen King. King i lindun, mbas gjithë betejave që ka fitue, asht ba perandor. Kte kunorëzim nuk ia ka dhurue kritika, as kinemaja, ku prania e tij ka qenë e dorës së parë qysh kur Brian de Palma, në 1979n, filmoi romanin e tij të debutimit, Carrie. Ia ka dhurue thjesht publiku, sovrani i vërtetë. Prej at’herë, Kingu ka shkrue dhe botue me dhjetra romane, me qindra tregime, disa skenare filmash dhe radiodramash; ka bashkëpunue në disa vumje në skenë të subjekteve të tij dhe ka guxue me kenë edhe vetë regjisor në disa raste. E gjitha kjo, pa prâjtë së qeni amerikan i qetë.

Kah njena anë, ku ma gjen që Kingun s’e kanë vjedhë, asht, si me thanë – nji pallat ma pak, ose nji kompleks betonik ma pak në qiejt e betonuem të Tiranës. Megjithatë ka pasë bubrrime të veprës së tij. Janë përkthye dy-tri gjana në gjuhën tonë dhe ato për faqe të zezë, tue dalë shqip me tituj që tingëllojnë të dobët sa s’kanë ku shkojnë: Celulari dhe Rrezatimi. Pak dhe keq, ose pak dhe kak. Harresa ndaj tij, i brendashkruhet harresës ose injorimit të letërsisë amerikane. Nuk ka asnji lloj dijenie për përmasat dhe pasuninë që përfaqëson sot letërsia amerikane, që asht jo vetëm ma e kenuna, por edhe ma e thella e kohës tonë. Botuesve të Tiranës që halà punojnë me redaktorë të marrun natën për hanë prej gzts Zëri i popullit dhe zgjohen prapë me kërkëllimin e ndryshkun të zhavarinave të vjetra sovjetike, nuk ke çka iu thue, të kalcifikuem siç janë në idenë ’800ase se letërsi kanë sall franko-sllavët. Po të Kosovës ku janë? Buzuku që asht botuesi ma i mirë ndoshta jo vetëm i Kosovës, boton ekskluzivisht autorë të sotëm francezë, prej të cilëve ndoshta asnjeni nuk mund të quhet shkrimtar, teksa mundemi me pohue pa frikë se letërsia e madhe franceze grahmën e fundit e jep me Raymond Radiguet-në, meteorin e saj të fundit, kah mesi i viteve ’20.

Me të vërtetë që letërsia nuk ndryshon mbrenda vitit, sikurse edhe gjuha don shum kohë me u mbrujtë, por qysh kur Baudelaire u ul me përkthye Poen, ka kalue rrum nji shekull e gjysë, e me Jack Londonin asht bitisë shekulli qysh se amerikant kanë letërsi të madhe dhe popullore njikohsisht, pra kanë at që mund të quhet epope letrare. Edhe ma shum se kaq: kanë ende sifatin e të treguemit, atë çka n’Evropën mbas Auschwitzit, u konsiderue si paradigmë e humbun.

Nji mbllaçitje e pafundme eseistike, ku e vetmja risi asht ripërtypja, karakterizon letërsinë e kontinentit prej dekadash. Letërsia si e tillë asht e mbipopullueme, por nuk asht ma popullore. Detyrohemi me lexue dhe rilexue ndoj roman gjerman a austriak, nga ata që dilnin tek-tuk në dekadat e mbrame të luftës së ftohtë. Dhe janë romane që mishërojnë pikërisht fundin. Tjetër gja asht letërsia sa kalon La Manshin. Provincializmi e ka pshtue letërsinë angleze. Romani ka mbetë roman, poezia poezi. Ka edhe ese, por nuk asht zhanër vampir siç asht ba në letërsinë kontinentale. Provincializmi e ka pshtue edhe letërsinë e Kingut. Se veç provinca e pshton zejtarinë. 

Me pru’ letërsinë e Kingut në shqip, duhet pa diskutim nji njohje e katërciptë e zejes së letërsisë, e mekanizmave ma të thellë psikologjikë, duhet sinqeriteti i tregimtarisë, por krye të herës duhet përvetsimi i krejt të folmes urbane dhe suburbane të të gjitha trevave të shqiptarisë së sotme dhe nji vesh i shkëlqyeshëm muzikor. Por Kingu s’asht veç popullor. Romani i tij i pavdekshëm Shining, nuk i len gja mangut librave të nismimin ezoterik. Para tij romanet e Coelhos duken si anekdota. Tregimet e Kingut janë të përsosun si ata të Poes a Lovecraftit, të Mathesonit dhe të James Ballardit. Kryevepra e tij Needful things, për sa i tokon përsosjes stilistike, mund të krahasohet vetëm me Lolitën e Nabokovit, shkrimtar amerikan që ne shqiptarët halà vazhdojmë me e vendosë mes rusve. Atdheu i shkrimtarit asht gjuha. Dhe atdheu i Kingut asht nji gjuhë e pasun, tmerrsisht sugjestive, me spërdredhje zhargonore që s’kanë të sosun, ku as humori as thellësia psikologjike nuk mungojnë ndojherë. Nji kopsht antropologjik që i përngjet nji xhungle shajnitëse, ma parë sesa serës ku e kyçin europianët narracionin e tyne steril. Falë ksaj pasunie të stërhollueme në drejtime të panumërta, që ka vitalitetin e vetë jetës, Kingu ka arritë me shpalue mbrenda zhanrit horror, të gjitha dimensionet e letërsisë.

Redaksitë tona halà s’e pranojnë ekzistencën e zhanrit horror. Ti përkthen “film horror” ata ta kthejnë “film me tmerre”. Kshtu e vorfnojnë stilistikën e shqipes, n’emër të pasunimit. Kshtu shemb edhe policia ndërtimore, n’emër të ndërtimit. Shembin kioska, ngulin pallate. Kshtu bajnë edhe në gjuhë.

Periudha e kioskave ishte periudhë e sinqertë lirike, jo ma kot asokohe, çdo familje shqiptare e kishte ka’j poet, i cili kishte botue të paktën nji vllim me poezi. Kjo periudhë ishte e bukur, por pa strukturë. U pasue me të kundërtën e vet. Me nji periudhë që kishte strukturë, por s’kishte inteligjencë, pra as bukuri as duhunì. Strukturë kriminale a korruptive, a zbuteni si të doni.

Pasqyrimi i letërsive të lulëzueme, në kohën e duhun, pra sa asht e freskët gjuha, ka randësi jetike, për këndelljen dhe rivitalizimin e vetë letërsive vendase. Pra edhe e mendësive vendase. Duhet nji kompleks shum i dystë inferioriteti, për me besue, se ndikimi i të huejës asht shkomtarizues dhe damtor. Krejt e kundërta: e keqja vjen prej mosmarrdhanies, prej autarkisë, vetëmjaftueshmënisë së përllogaritun. Të gjitha diktaturat janë të mbylluna, ngase janë thelbësisht autike. Me konsiderue gjithçka të huej si antivlerë, pse asht e huej, kjo don me thanë me qenë i huej ndaj vlerës. A asht Kingu vlerë? A thjesht firmë!?

Kritika amerikane asht e para që e përçmon. Kompleksi i tyne prej ish-kolonie, i ban halà me vlerësue imitimet, dhe me nënçmue të mirat origjinale që kanë. Nji eseist i lodhshëm si Ph. Roth, iu duket shkrimtar, kurse Kingu autor. Guxoj me thanë se asht krejt e kundërta. Kingu nuk asht përkulë ndojherë para talljeve që i kanë ba jo vetëm kritikët, por edhe regjisorët, tue fillue me De Palmën, që i filmoi romanin e parë. E shihni ç’asht i detyruem me ba nji regjisor i ri. Më japin kshtu paçavuresh dhe un duhet me qitë diçka të pranueshme – ia pat n’at rast De Palma. Thirrte në kauzë kritikën, me thanë se ai vetë me synin e tij kritik, e dinte që filmi që i kishin porositë producentët vinte prej letërsisë komerçiale. Harronte, se filmi do të funksiononte pikërisht pse kishte nji subjekt të shkruem mirë, që vinte prej librit. Dhe gjatë 30 vjetve mbas atij rasti, Tefa ka shkrue romanet ma dërdëngë të letërsisë perëndimore. Në vitet tona, kryekritiku Harold Bloom, kur shoqata e shkrimtarëve amerikan i dha çmimin e karrierës Kingut, gjeti rastin me shpalosë virtuozizmin e tij intelektual për me ulë meritat e perandorit King. Ka zane se Bloomi u pat ulë njiherë me shkrue do tregime edhe ai, por as nipçja i vet nuk ia lexoi.

Asht e kjartë pra marrdhania e njianshme që kanë intelektualët me Kingun, dhe halà sot, me thanë më pëlqen Kingu, asht nji mnyrë me thanë nuk jam tip intelektual. Kuptohet që mes Ed Woodit dhe Kubrickut, Kingu darkon me Ed Woodin. E pra, askush ma mirë se ai, nuk e kupton qorrsokakun kur përfundon përpjekja intelektuale, kur ajo nuk shoqnohet me thjeshtësinë e zemrës së paqtueme, që karakterizon narratorin e panjohun, popullorin.

I ka fitue të tana betejat me mjerimin, me kapitalizmin amerikan, me të përbindshmin Hollywood, me rritjen e mëkambjen e familjes, me furgonin që nji mbasdite e shtypi në trotuar, por mbi të gjitha ka fitue betejën me hiçin, me zeron e fantazisë, me zbazëtinë e mendjes dhe zemrës. Ka pasunue botën tonë për shekujt që po vijnë.

Dhe prapë narrator i panjohun ka mbetë Kingu, pavarësisht 1 miliard kopjeve të shituna, pavarësisht se asht kampion bote n’letërsi, njeriu tek i cili shkrimtarët shohim triumfin e shpresave të tyne të parealizueme, ai prapë, me i shkue për vizitë, ka me pasë nji histori me ta diftue, nji prej atyne historinave që primend të njisin fill dhe të bajnë me iu kthye letërsisë, porsi i kthehesh dashnisë, me frikë të shejtë.

Dashnia, urrejtja, guximi, janë mbretni. Frika asht perandori. Kingu, perandori i saj.