Elozh leximit shqip

Që Panairit t’i vijë era qytet, duhet që libri të jetë libër (nga faqosja, tek grafika, tek cilësia e tekstit emr.), panairi të jetë panair (shkrimtarët të buzëqeshin, çmimet të përgjysmohen, të ligjërojnë aktorët me zërin më të mirë) dhe lexuesi të jetë lexues (kureshtar pikësëpari, i natyrshëm dhe me aftësi përqëndrimi edhe në mjediset më të zhurmshme). E kotë me u ankue se nuk përqëndrohesh dot, lexuesi i vërtetë lexon në zhurmën e televizorit, të tramit e të metrosë.

Për mendimin tim dy të parat janë në horizontin e pritjeve të largëta. Por lexuesin e kemi.

Pavarësisht se shumë shkrues, që e kanë mbyllë me leximet në fillim të viteve ’90, do të ngulmojnë se ahere lexohej më shumë. Optika e tyre është jashtë fokusit historik, pasi asokohe kishte shumë më pak tituj dhe ata pak lexoheshin më shumë. Edhe atëherë kishte libra të detyrueshëm, si librat e diktatorit, por këta ishin për syrin e keq e nuk merrnin nga drita e syve të lexuesit. Ata që e lavdërojnë atë kohë, lavdërojnë në fakt rininë e vet dhe këtë mund ta bëjë kushdo: me lëvdue kohën kur ndiheshe i freskët dhe i perceptoje gjërat pa mbiven-dosje.

Situata e librit si shumica e situatave jetësore, asokohe ka qenë e përqëndruar. Tani është hallakatur (dikush thotë shpartalluar). Shumë shkrimtarë të realizmit socialist i kalonin pa frikë tirazhet 20 000 kopje, që sot nuk i mbërrin i gjithë produkti vendas i marrë së bashku. Na duket se më fatlumët kanë qenë shkrimtarët për fëmijë, që për nga niveli i receptimit bashkarendnin me klasikët e lejuar, e madje nuk kishin detyrime të rënda vetëçensurimi, çka, një pjesë të tyre i bën të lexueshëm edhe sot. Ajo çka e kushtëzon praninë e tyre në historinë e letrave shqipe, është fakti se kopjonin pa kursim nga shkrimtarët e huaj të papërkthyer deri atëherë. Pra i shpëtonin edhe vetëçensurës më legjitime të shkrimtarit, asaj mos me kopjue.   

Thamë se i gjithë produkti vendas nuk i mbërrin tirazhet e një shkrimtari të vetëm të kohës, por a do të thotë kjo se lexuesi ka vdekur?! Aspak. Leximi tani është diversifikuar. Në një mënyrë jo-drejtvizore, qendër-ikëse dhe problematike, lexuesi shqiptar është emancipuar. Madje sot, për nga sasia e koha që merr, leximi është aktiviteti kryesor i rinisë. Nuk quaj e nuk kam pse të quaj lexim vetëm atë refleksivin, leximin e librave të mirëfilltë me dimension historik. Lexim është edhe ai i rrjetit informativ global, kur vetë prania e librave është më e madhja e imagjinueshme. Nuk ka bibliotekë Aleksandrie që të krahasohet me internetin, pavarësisht se katalogimi lë për të dëshiruar, e se në pamje të parë, net-i duket një lëmsh virtual.

Neti i ka bërë lexues e shkrues në disa gjuhë edhe do invididë që më shumë se me librin dukeshin se kishin lidhje me qelinë. Interneti ka alfabetizuar do fytyra që mund të jenë të skeduara edhe nga Interpoli.

A e dëmton kjo librin?! Not at all.

As leximi i librit limonatë nuk e dëmton leximin. Krijon ç’është e vërteta probleme hapësire nëpër libaritë e ndryshme, ku librave të hollë ju merret fryma nga Svevat e Danielat, a mbreti tyre libërpaku Den. Po pavarësisht se në libraritë librave të hollë ju merret fryma, ato kanë frymëmarrje shumë të gjerë në shkolla. Botuesit vetëm ankohen, se atë zanat kanë, po nuk di të ketë dështuar ndonjë botues tek ne, me përjashtim të ndokujt që e kanë dështuar me konjuktura politike.  

Klasikët vazhdojnë t’u japin bukë. Të kesh Kafkën do të thotë një vilë në bregdet, të kesh shkrimtarët prodhimtarë si Dostojevskij do të thotë të kesh qetësi ekonomike. Nuk di të ketë mbetur ndonjë kopje nga librat e klasikëve që kam bërë unë, stokun ma kanë krijuar ata që kinse ishin më të shitshëm.

Nuk kemi stok Dantje, Lajbnici, Pesoe, Xhojsi, kemi stok limonate. Kur të vijë vera, me pak akull mund ta shesim prapë.  

Merita është krejtsisht e lexuesit. Lexuesi është më pararojë se të vetëquajturat pararoja, dhe është i vetmi faktor me mendje të hapur, në tregun tonë akoma të mbyllur. Horizonti tij është evropian, para se terreni të jetë evropian.

Në të gjithë qerthullin e kulturës, vetëm lexuesi e bën pjesën e vet në mënyrë të përsosur, me fisnikëri.

Tani duhet të shprehim rezervat për klasën tonë intelektuale. Që ankohet për lexuesin, pa i dhuruar atij libra të mirë. Pra ankohen a priori. Dikur këso faunë njerëzore, meritonte pasthirrmën: sa i këndueshëm. Janë të këndueshëm këta që akohen për këndonjësin.

Ka një lloj skizofrenie në përjetimin privat dhe atë publik të shqiptarisë së sotme. Në privat shumica e figurave tona publike janë njerëz të respektueshëm e të këndshëm, por kushedi pse ju është mbushur mendja se publikja është banjo.

Sa hijelehtë është Tupja po ta frekuentosh personalisht, kurse në publik bën si dandy i thekur erotoman, kinse para këtij do skuqej edhe Markezi de Sad. Sa dashurues i përunjur i librit është Bakalli, por bën një emision të tërë për “Shoqërinë e Spektaklit” dhe nuk e përmend librin, as autorin se hajt më përkthyesin e tij. Sa i ‘bardhë’ është Tufa në caqet e jetës familjare dhe sa desktruktiv është konstruktiviteti i tij klanor?!

Po botuesja e Selmonit, përse i bën aq shumë rekalmë libri në shkrimin e saj në vdekje të intelektualit të mirëfilltë që e la atë përkthim përgjysmë?

Ç’kanë që nuk heshin kurrë këta rob?!

Përse në private janë njerëz, kurse në publike bëhen figura karikatuale?!

Publikja tek ne është akoma skandaloze, ngaqe akoma s’e kemi kuptuar se është e jona, se publikja jemi ne, nuk janë të tjerët, të huajt. Akoma “të vret opinioni”, akoma hyu jonë janë “të tjerët”. Akoma se kemi kuptuar se Shqipëria nuk bëhet jashtë shtetit, por bëhet në Shqipëri!! Ja pra optika jonë provinciale… Ja pra kulti ynë i verbër i “tjetërsisë”!!

Me se luftohet kjo optikë, në mos se me iluminizëm?! Njëqind vjet mbasi iluminizmi shqiptar u kurorëzua me pavarësi (çka se të pjesshme), nuk kemi më iluministë. Njëqind vjet ‘later’ kush të lë me qenë individ?! Thua se fakti që ke lindë shqiptar ta paska heqë këtë të drejtë qysh në djep. E si mund të krijohet një qytetari e re pa individualizmin?  Pa shtresën e mesme, farishtën e individit?!

Pse vazhdojnë të kërkojmë kthime eshtrash, kthimin e kockave, këtë fetishizëm makabër dhe nuk kërkojmë kthimin e frymës?! Lërini eshtrat të prehen të qeta atje ku janë, se nëntoka nuk është e ndarë me shtete! Kërkoni të ktheni frymën se ajo u duhet të gjallëve.

Unë personalisht do të kërkoja ditë e natë kthimin e frymës iluministe… Por edhe ata që kthehen nga jashtë na sjellin idiosinkrazina, marrina, vijnë me kultin e “të tjerëve” të përforcuar, të sofistikuar, perfeksionuar…  Dhe bëhen pjesë luftarake e luftës.      

Për mendimin tim lufta sot tek ne nuk është mes qytetit e fshatit, pasi qytet realisht nuk ka. Është një luftë mes fshatit e fshatit, se gjithmonë luftat bëhen mbrenda familjes, se aty është terreni legjitim e i garantuar i pushtetit. Është një luftë vëllazërore pra pa pikë mëshire, mes fshatit që korruptohet dhe fshatit të robëtohet. Dhe qyteti (ai mish-mash i institucionalizuar që quhet qytet) jep verdiktin, në formë dekorate a karriere. Fshati që korruptohet është ai fshat që është fizikisht afër me qytetin dhe ia kopjon shumë shpejt veset, e vetmja gjë që rroket aty për aty. Fshati që robëtohet është fshati që punon, pak i izoluar, pak autarkik, pak vetëgjyqësor, por ky fshat ka thuajse të gjithë mjaltin e shqiptarisë, individualizmin tonë. E tija është Shqipëria e traditës, ajo e dyerve të mira.

Nuk e kam personale kur them se është Koço Devole nga njëra anë dhe Agron Llakaj nga tjera. Është fshati individualist dhe autoironik, fshati inteligjent i memories narrative, dhe fshati papagall nga ana tjetër, fshati imitues, që nganjëherë bën sikur edhe mendon, duke shprehur edhe konsiderata politike.

Qyteti jonë ja jep të gjitha votat fshatit mim, fshatit lul, dhe tregon nivelin e vet me këtë vlerësim.     

Koço devolliut i japim duart. Të zgjuarit i japim rrugat. Atij që bëri “Gjuetinë e fundit” komedinë e kthjellësisë dhe tragjedinë e aberracionit, i jepet “ekspulsioni”, në një kohë që figura si ai janë elegante edhe fizikisht edhe mendërisht për t’i pasur në sofrat televizive.  

I gjithë strumbullari është tek tjetërsia, koncept i alienuar me kohë. I tutemi, a thua se tjetërsia dhe njerëzorja janë temra antitetike.  Ndërkaq mendohet se ekziston vetëm një tip fshati shqiptar e s’ka as mund të ketë tjetër.

Kur hyn në audiotekë e kërkon Vaçen a Nexhmije Pagarushën, të thonë: “me na falë ta marrsha, por kena vetëm muzikë katundarësh”. Po pse Vaçja e Pagarusha a nuk përfaqësojnë fshatin, mjaltin e fshatarësisë autentike shqiptare? Dhe përse duhet të blejmë këto katundarët që kopjojnë majmunçe, kur kemi këto të tjerat që burojnë si kroje e që të zbukurojnë shtëpinë?

Në luftën mes fshatit burimor e fshatit majmun, qyteti i mirëfilltë do të krijohet vetëm kur mbasi të fitojë fshati fisnik. Atëherë do të pranohet edhe tjetërsia si përmasë publike e të qenit.

Ditën kur shqiptarët ta kuptojnë (me Artur Rembonë) se edhe uni është një tjetër, atëherë do të hyjmë në modernizëm. Por lexuesi ynë, që pikërisht kontaktin me tjetërsinë kërkon e kultivon, ia ka mbërritë tashmë kësaj.    

PORTRETI I PLAKUT TE VLORES

Artisti Eltjon Valle më fton me më tregue pikturën e tij të fundit. Vizitojmë apartamentin tij, në skaj të lagjes ‘Isola’ të Milanos, ku muret janë të mbuluar nga kuadrot e tij me format të madh, në tonalitete të errëta, shpesh monokromatike. Këtu lart mbërrijnë veprat të cilat autori i ndjen më afër, ato që meritojnë të rrinë veç, larg angarisë së ateljesë. Herën e fundit që kam parë një seri prej tij, ishte një inventar i shkrimtarëve të mallkuar të shekullit XX, ku secili mund të njihte shkrimtarin e vet. E vetmja gjë që ka mbetur e pranishme edhe sot, nga ajo ‘recherche’ e dikurshme, është përdorimi i naftës në telajot e tij, me bazë bojrash vaji. Hedhja e bazës ose ‘grunti’ bëhet gjithmonë me bojra klasike. Më vonë vjen retushimi me olio di pietra ose petrolio. Elementi naftë për Vallen, është një mënyrë me sondue fëmininë e vet, në jugun industrial. Dhe fëminia është obsesioni i çdo artisti. Duke ia shtuar naftën, piktura e tij refuzon me qenë e bukur tout court. Ajo të imponohet me mënyra të tjera. Sikundër në mënyrë magjike një fëmini mund të jetë fatlume, pa qenë e bukur. Piktura e tij të imponohet në radhë të parë me dimensionin e saj urban, ku asgjë nuk i lihet rastit. Valle e vazhdon kërkimin e tij në të gjitha përthyerjet e postmodernizmit, duke kërkuar udhën e tij në peisazhin apokaliptik. Megjithatë herë pas here, ai ndjen nevojën t’i kthehet akademisë.
Këtë radhë ka marrë përsipër një subjekt pa të dytë, personalitetin më në zë dhe më të padiskutueshëm, flamurtarin e Rilindjes sonë, Ismail Qemalin. Larg zhurmës institucionale, larg fetishizimit mediatik, ka qenë vetë familja Vlora që e ka porositur këtë portret, e pakënaqur nga përshfaqjet e deritanishme të kësaj figure sa të nderuar aq edhe të shfrytëzuar. Nismëtari i projektit shprehet i kënaqur me rezultatin, dhe uron ta shohë në qarkullim sa më shumë, deri sa kjo e përshfaqje të tjera si kjo t’ia zënë vendin atyre të realizmit socialist. Për filatelistët urojmë ta kemi edhe në ndonjë seri pullash. Ka ende shumë punë me arritë tek ndryshimi i perceptimit edhe për këtë ikonë kombëtare.
Shumica e shqiptarëve e njohin atë nëpërmjet filmit, i cili, pavarësisht aktorit të pazëvendësueshëm që e luan, e rëndon gjithçka me një retorikë prapavepruese, që e prish vërtetësinë realiste të kohës dhe vendit, ‘hic et nunc’-un aristotelian. Më shumë se gjithçka, na intereson me hetue pikëpjekjen e përmasës njerëzore me përmasën historike të asaj bëme. Nga libri i edituar e botuar prej Darling I. Vlora, përmendim një citat që na jep nga afër kalimin e vështirë drejt destinacionit që bëhet destin. Nga kujtimet e delegatit Dh. Zografi:

«…Vlora nga Durrësi nëpër det mban 5-6 orë, po nëpër tokë, në dimër mban 4 ditë me kuaj të mirë. Ç’kemi parë dhe ç’kemi bërë në këtë udhë bëhet një roman më vete. Fushët e Muzeqesë, të mbytura me ujë, dukeshin si nonjë det pa anë dhe i kemi shkuar kaluar 5-6 orë më këmbë në ujë gjer mbi gju, asisoj dhe udhë të gjata me baltëra të thella që mezi nxirrte këmbën kali. Për tu vënë re ish guximi, kurajua, fytyra e ëmël dhe e pandryshueshme e plakut Ismail Qemali, i cili shkonte gjithnjë përpara. Një njeri i pamësuar nër ato vise, jo plak si Ismail Qemali, po shumë më i ri, sikur në flori ta veshësh, s’ta bën atë udhëtim. Po patriotizmi dhe gazi i punës së shenjtë që kish nisur, e mbushte me kurajo që të marrë atë udhë të gjatë. Duke parë guximin e plakut të shtrenjtë, na forcohej edhe neve zemra që të kapërcejmë gjithë ato rreziqe, të cilat kur i kujtojmë sot na zë tmerri. Ç’ka bërë Ismail Qemali sot për Shqipërinë, ç’nder i do bërë dhe ku duhet ngritur emri i tij, atë mund ta gjykojë vetëm ai njeri që di dhe pa veprat e tij…»

…Poezia e fortë e realitetit. Shprehja “gazi i punës së shenjtë” flet për atë nivel realiteti ku aksioni bëhet poezi. Një poezi që duhet vazhduar. Ismail beu ka qenë kapiteni i parë i kësaj anijeje që quhet Albania. Të na falni që po i përmendim emrin ndërkombëtar, por i shkon anijeve një i tillë. Ai qe i pari që vërtetoi se kjo anije e vogël lundron, dhe i siguroi asaj njohjen dhe përnjohjen ndërkombtare. Ka pasur kohë kur një pjesë e vetë shqiptarëve e kanë sekuestruar këtë anije, dhe mu si Robinson Crusoe pas anijembytjes e kanë plaçkitur atë, anijen e vet. Dritëshkurtëve kjo i është dukur racionale, thuase mund të çohet në shpi atdheu copa-copa. Por është e kundërta, duhet të vendoset shtëpia në një atdhe, atëherë begatohet shtëpia e atdheu bashkë. Robinsoni e plaçkit anijen e vet, pasi ajo nuk lundron më, e nuk mund ta shpëtojë dot, i duhet thjesht për mbijetesë. Por anija jonë Albania do lundojë sot e mot e do ketë prapë kapitenë si Ismail beu. Piratët qysh sot kanë filluar të kthehen në papagaj.
Me cinizëm prej kritiku, them se arsyeja përse Valle e ka qarë portretin e Ismail Qemalit, vjen prej distancës nga historia dhe kompleskiteti i saj. Dora e tij lëviz me ritmnin e emocionit, pa ngërçin e ideologjisë. Sikundër ka aktorë që e qajnë tekstin pikërisht sepse nuk e kuptojnë atë, dhe vetëm kështu ata bëhen vetë teksti. Por Valle e ka ndjerë subjektin e vet, s’e ka duruar dot gjatë, e ka rrokur me penelata të shkathëta, ku gjithsesi ndihet një emocion që ka lidhje me sekretet e gjakut të të parëve. Dhe kështu kemi një portret të formatit mesatar (100 me 70), të punuar mbi një fotografi të përsosur të vitit 1910, prej arkivit të familjes. Kuptohet, që shtrimi i imazhit në pikturë, i jep atij shumë më tepër jetë, ngasa do t’i jepte një zmadhim i thjeshtë i resmes origjinale.
Mbi mur, prapa një gramafoni kinse butaforik, fytyra e plakut të urtë duket sikur buzëqesh dhe na jep bekimin, a thua se mirësia e tij na qenkej edhe mirësia jonë, sikur po na dhuron pak nga ai dinjitet duke e ngjallur atë brenda nesh, ku ka qenë i topitur për shumë kohë.
I thirrur gati para përgjegjësisë, për të realizuar portretin Valles i duhet të shfrytëzojë gjithçka që i ka marrë shkollës shqiptare dhe akademisë italiane që ka frekuentuar në vitet e vështira të formimit të tij. Për gruntin dhe flamurin, ai kërkon të kuqen, por nuk mjaftohet patriotikisht me atë të Onufrit, kërkon Tintoreton, mjeshtrin e kahershëm. Mosnjohja e historisë nga ana e piktorit, i jep kësaj pikture një pafajsi të rrallë dhe e çliron nga çdo akademizën e njëherësh nga çdo ideologji. Valle pikturon njeriun prej mishi dhe ashti dhe gjestin e tij.
Nuk është këtu vendi të flasim për modernitetin dhe tagrin shumëpërmasor të figurës së Ismail Qemalit. Si individ, pavarësi-bërësi jonë ka edhe një tregues tjetër shumë të rëndësishëm, se është ndër shqiptarët me zhvillimin më të mirë psiko-fizik të kohës. Na duket i dorës së parë fakti se ai ishte një figurë që po të mos kishte bërë Shqipërinë do të kishte punuar për Turqinë moderne, e mbase kontributi i tij direkt do t’i ishte shpërblyer familjes së tij aty. Por sikur ai të kishte zgjedhur të bënte për Turqinë, familja e tij sot do të ishte mbase më e kamur, më e madhe dhe më e respektuar, por nuk do të ishte më shqiptare.‘Amor fati’ e deshi për ’të dhe për ne që pas lavdisë të vinte kupa e hidhur. Një poet amerikan ka thënë: find what you love and let it kill you.
Na frymëzon maturia, drejtpeshimi dhe personaliteti i shëndetshëm i Ismail beut (për anglishtdashësit: lord Qemali). Ai nuk anon kurrkah. Kudo ku shkon është shqiptar, nuk është as lindor as perëndimor. Njerëz si ai europianizuan edhe Turqinë. Po të ishim si ai nuk do t’imitonim, nuk do ta bënim me anue anijen tonë, duke vrapuar herë kah perëndimi herë kah lindja. Kështu do t’ishim as lindorë as perëndimorë, pra edhe lindorë edhe perëndimorë. E në këto kohëra të globalizimit ne do t’ishim mediatorë të shkëlqyer të këtyre dy Botëve, që janë e njejta botë. Pra në vend që të ishin perëndimi dhe lindja dy gurët e mokrës që na grijnë qëmoti, do të ishin dy burimet tona që na furnizojnë padà me energji sociale. Do të ishte e vetmja mënyrë për mos e e fetishizue veten, siç kemi fetishizuar të gjitha ikonat tona.
Portreti e ka vazhduar rrugëtimin e tij. Janë bërë shumëfishime të shtypura dhe është shpërndarë edhe elektronikisht. Diaspora e shqiptarëve të Kosovës e ka pritur Darlingun dhe nderuar atë me qytetari nderi. Kuptohet që për stërnipin e Ismailit, ky është një vlerësim frymëzues. Ne shqiptarët e simbas-Londrës nuk e harrojmë amà, se ishte stërgjyshi i tij që na e dha qytetarinë bashkë me nderin. Nuk do të lejojmë e as nuk do të ndodhë që piratët të na i marrin të dyja.
Sot ky portret është pjesë e koleksionit privat të zotit Renato Skënderi. Me prani të kahershme në atdheun e pikturës, ai i ndih me sa mundet artit të ri shqiptar…Të gjitha formulimet janë të tepërta dhe e lëmë portretin të flasë.
Na intereson ta ndjekim udhëtimin e portretit. Jemi shumë kureshtarë të shohim si do festohet në familjen Vlora 100 vjetori. Si një Vit-i-Ri Shekull-i-Ri?…
Pavarësia është një realitet që duhet vazhduar pa ia prishur poezinë.

Poezi

Deshta në maj nji fustanbardhë
nji flokëmjalte me hoje te rrugina
çdo fjalë të saj si gur të shenjtë e msheha
në plasa muresh të vjetra ndër piklina.

Kur ajo delte kishte puhizë gjithherë
nisë andrrës për diku, e unë i vonë
përkundesha tue vrapue i marrë nga era
me hy në dritën e atyne syve përgjithmonë.

Kishte biçikleta në qiell që çanin rêtë
me 'to ngarendnim mbi pistën e ylberit
mandej në rrugët e zeza prej piklinës
shërbenim me duer të shkathëta shërbetin.

Piklinë për jetë,
sa perla n'atmosferë!
Po sa shum shi!
Sa pak çaste kësish.

Qyteti me mend ish dora ime,
e fustanbardha nuse gogozharja
që ecte mbi vijën e jetës
dhe ikte fluturim.

Tevona mbramja na mbështillte
me klimën që i lypshim na fëmijë
dhe në gjumin e mbuluem me ferrishta
heshtja digjte hartën e dashnisë.

ELOZH I GEGNISHTES

E kujt është gjuha? Sipas vehbizmit, ajo është e shtetit. Shteti është pronari i gjuhës (sikurse i historisë dhe i tokës).
Sipas masës gri të intelektualoidëve (ku valëvitet edhe vehbizmi), ajo është e gjuhëtarëve. Domethënë është e burokratëve të posaçëm të shtetit. Këta janë qeraxhinjtë e gjuhës. Vetëm këta paskan tagrin me e banue atë.
Përtej ironisë, pohimi gjuha është e popullit të saj, është pafundësisht më i vërtetë se dy të parët, por nuk është absolutisht i vërtetë.
Ngase gjuha është e atyre që e duan. Qofshin të një gjaku a jo, (të një shtetësie njëherë s’ka pikë rëndësie), hëngshin a jo bukë me ose prej saj.
Na vlen parabola e mbretit-profet Salomon. Dy gratë që ziheshin për një foshnje. Askush s’i jepte dot drejtim dhe përfunduan para gjykatësit me mandat hyjnor, hazretit Sulejman. Me intuitë profetike, mbreti mori shpatën dhe shpalli se vendimi i tij ishte ta ndante më dysh; gjysmën njërës, gjysmën tjetrës. Njëra prej grave ishte dakord me zgjidhjen “demokratike”, por tjetra tha mos, se ajo e falte gjysmën e vet vetëm që foshnja të rronte.
Kjo grua që e fal gjysmën e vet, vetëm që foshnja me rrnue, është gegnishtja. Áma e vërtetë.

Mbi faktin se magjet e shqipes janë të sajat, nuk ka dyshim. Mbi faktin se ajo është ura drejtlidhëse me origjinën indo-evropiane, s’ka mëdyshje. [Kujtoni, për qejf, fjalën urë (urë zjarri), urtinë dhe fjalën UR të gjermanishtes. Nga kjo e fundit Husserl-i ngjizi konceptin e mrekullueshëm të Ur-kind-it. Fëmija zanafillor, ai që ka veshin muzikor me kapë muzikën e universit.]
Simbolikisht ajo është dielli, e toskërishtja është hëna.
Gjendja e sodit, mund të jepet edhe me këtë imazh: gegnishtja është motra e madhe, që prej fatalitetit historik (histerik) mbeti lëneshë dhe tash punon për prikën e pajën e motrës së vogël që u martua me burrin-shtet. (Martesë që bëhet në kohë lufte por muajin e mjaltit e ka sot, ku çdo standardfolës e shet veten për profesor në Prishtinë.) Megjithëse kjo motër (kujtoni mutter dhe mother) e madhe mjaftohet vetëm me ‘pasunue’ prikën e të voglës, prapë e vogla bën naze. Nuk kam nevojë, thotë, se kam burrin unë!
Nuk ka nevojë thotë vehbizmi! Pasurimi virtual, thotë! E dimë ku ka çuar autarkia moniste, te fakti që sot importojmë gjithçka!
Gegnishtja s’kërkon ndonjë gjë të madhe. T’i themi pamuk, thotë, e jo pambuk. Tërë bota thotë Orhan Pamuk, apo jo? Pse duhet që ne të kërkojmë në librari librat e Pambukut? A nuk është pa(m)bukësi gjuhësore nga ana jonë?
Për ‘i ndytë’ dhe ‘i ndymun’, standardi ka vetëm ‘i ndyrë’, por italishtja ka ‘sporco’ dhe ‘sporcato’.
Vehbizmi ka këtë argument bazë: trajtat gegë si ranë, venë, Vlonë, të tanë, mëni, kroni, hangër mistifikohen kot, thotë, sepse standardi e ka zgjedhur rotacizmin dhe në fund të fundit janë të njëjtat fjalë, po me një ‘r’ të vogël, dhe me shumë ‘ë’, pra me zanoren e pazëshme, me zanoren që s’bëzan.
Në radhë të parë këto trajta nuk janë fare gegë, ato janë shqipe, e janë indo-evropiane: thjesht gegnishtja i ka ruajtur.  Ranë është ‘arena’, Vlonë është Aulona (mbijeton tek mbiemri ‘vlonjat’ – e jo vloriat) [lat.], të tanë është ‘to tanos…’ mëni asht menos [...], kroni është Kronos [gr.], anglo-gjermani thotë hunger, hanger e me radhë. Màrrìa është moria (gr.), por shembujt ka pa fund. Rotacizmi ka hy’ me pushtim prej bullgarishtes, dhe e prish larminë e temave të shqipes, duke krasitë shumë tema me ‘n’ a ‘m’.
Vehbizmi i thotë vetes: bac u kry! Po mirë bac, por a s’do të na i shkoqisësh edhe disa gjëra.
Në radhë të parë, nëse gegnishtja është dialekt, kurse dialekti i b(ër)llokut është gjuha, pse nuk e quajmë letërsinë në gegnisht letërsi dialektore. Kështu, në vend të Ernest Koliqit, shkrimtar shqiptar do të kishim Ben Blushin & Co. Do të ishte më e drejtë kështu. Duhet ta çojmë logjikën deri në fund, a jo? Që Koliqi të pijë nga gjashtë paketa duhan përditë edhe në atë botë. Kurse çunat të pinë birra ke lagjja dhe të lozin 5katsh.

Është e vërtetë se Shqipni dhe Shqipëri janë e njëjta gjë. E marrim të mirëqenë. Por i pamë dhe i parë, nuk janë njësoj. Në biletat bankare kombiare shkruhej “i paguhet prusit me të pame”, përkthim i përpiktë nga italishtja: “pagare al portatore a vista”. Kjo formë sot, qarkullon e shtrembëruar si “i paguhet prurësit më të parë”, pra “pagare al primo portatore”. Është ndryshuar krejt kuptimi, edhe fjala ‘me’ për hatër të gabimit me rrokjen e fjalës ‘të parë’. Në emër të mos-kuptimit të gegnishtes, mundësitë e këtyre lapsuseve vetëm janë shumëfishuar.
Shumica e atyre që thonë nuk e kuptoj, janë veriorë vetë. Kjo shpjegohet sinkronikisht me kompleksin e inferioritetit, por, nga ana tjetër, çka është më e rëndë, nevoja me pasë një gjuhë publike që nuk është ajo që flitet në shtëpi, ka ekzistuar diakronikisht ndër ne të paktën për 2000 vjet. Dygjuhësia për ne është kthyer në nevojë psikologjike, kemi qenë për dy mijëvjeçarë të pushtuar. Në sheshet e qyteteve tona është folur tjetër për tjetër. Madje, kulmi i kësaj prirje’ është fakti se ne edhe të vërtetën duhet të na e thonë gjithmonë të tjerët. Kjo e vërtetë është sistematikisht rrenë, por fakti që na e thonë të tjerët, ne na mjafton madje edhe na kënaq, sepse ata nuk janë ne.
Edhe tashti kemi një pushtim, ky është më i rrezikshëm, sepse është pushtimi spektakolar, pra bombardim me boshllëk; dhe është një pushtim brenda familjes. Kompleksi i inferioritetit është më i fortë tek shqiptarët e Kosovës, pasi ata kanë edhe mallin shekullor për atdhé. Kështu Tirana e kuqrreme atyre ju duket qytet i butë italian. Vdesin për gjuhën amtare, por bilbili i saj i duket Adi Krasta. Po t’i përmendësh Anton Pashkun, emrin e tij me gjasë mund ta lidhin me punë të fisme si rezistenca apo pajtimi i gjaqeve. Por vetëm me cicërimin shqip nuk e lidhin.
Fëmijët e Tiranës që flasin gjuhë standarde, kanë obezitet gjuhësor. Përsërisin fjalë boshe, pa spontanitet, pa shije, pa shpikje. Domethënë po të dëgjosh, të trashin. Flasin si prezantues të errët televiziv. Është e gjitha kashtë. Standardi (i çdo gjuhe qoftë ai) është daltonik, ai nuk t’i jep ngjyrat! Fëmija don qumështin e nënës.
Kur u hap një institut për tu marrë me këtë punë, pati në Tiranë shpërthime të tipit: pra ëndrra serbe që të ketë dy kombe shqiptare po bëhet realitet. Demagogji e pastër sigurimse. Thua se këta spiunët e Tiranës e çliruan Kosovën. Në vitin 2012 kur kjo koine ka mijëra vjet që flitet dhe përjetohet, e ka të paktën pesë shekuj që shkruhet, si koine e vjetër shqipe e indo-evropiane, po ta kultivosh atë në nivel publik, të akuzojnë se merr direktiva nga serbët. Pra qenka tradhti kombëtare?! Pra po u kultivua gegnishtja letrare po realizojmë një ëndërr serbe. Nuk e dimë, nëse ky institut u tut a s’u tut. Nuk e dimë a u kthye në biznes a në stres. Nuk e dimë a bëri kozmos a kozmetikë. Nuk e dimë a tha gjëra të reja, apo ia leu flokët kokave të vjetra. Por vetëm tradhti s’kishte aty. Tradhtia ishte ajo e ‘72shit.
Kulmin e kësaj prirje inkuizitore e kam përjetuar vetë tek një librari që quhej “Andrra e Jetës”. Aty na kaloi një zyshë dhe na deklaroi se ishte gabim, se shkruhej me ‘ë’. Ua, na tha zysha, pse ashtu e keni shkruar: po është ëndrra, jo andrra. Duke na kujtuar analfabetizmin tonë drejtshkrimor, zysha, harroi analfabetizmin e vet kulturor: harroi se ky është titulli i poemës së Ndre Mjedës, që është më e bukura në gjuhë shqipe, deri në ditë të sodit. E krahasueshme për nga muzikaliteti me poemat e letërsive më të mira.
Shpesh më bëhet se këto qëndrime mbartin një injorancë të qëllimshme. Kjo prirje quhet obskurantizëm. Specifikisht kemi obskurantizëm gjuhësor.
Prirja raciste brenda familjes shqiptare ose shqiptarisë, është e theksuar pikërisht kur vjen fjala te gjuha, ethos da-llojës në spikamë (etos dallues par excellence). Parapëlqehen në masë huazimet nga jashtë, dhe tjetërsimet e huazimeve të vjetra nga veriu. Shtatzania bëhet shtatzënia. Krenat bëhen kokat si tek: kokat e këtij vendi. Imagjinoni ç’do ndodhte sikur rrënja ‘krye’ të zëvendësohej me ‘kokë’ edhe tek emri Krenar…
Studentet tonë shkrimshpejta, kur marrin shënim leksionet për ta shkurtuar fjalë “është” shkruajnë formën italiane ‘è’ dhe kurrë s’iu ka shkuar ndërmend me shkrue formën veriore ‘â’. Apo s’â kështu?
Kjo â hundore ju duket e trashë, pavarësisht se frëngjishtja hundore ju duket gjuha më ‘sexy’. Nga ana tjetër kanë fobi nga nëndialekti dibran, që flet me –aj, por kjo –aj ju shijon shumë në anglisht, siç e flet tërë bota.
Mbaresa –ni, s’i ka punët më mirë. Shqipja ka marrë prej turqishtes mbaresën trashaluqe –llëk, dhe prej rusishtes sovjetët shqiptarë kanë futur mbaresën e lëpirë –naja. Kjo mbaresa e fundit ka “bërë shkollë” duke u nisur nga Kadareja. Por edhe përkthyesit e ri si B. Andoni, e dashurojnë. E përdorin kudo. Ia mbrapashtojnë çdo fjale. Kujtojnë se mjafton ta kesh dhe formon fjalë sa të duash. Një ditë do të kemi jo vetëm fush-najë, ar-najë, çel-najë… por edhe najë-najë! Atyre mbaresa –ni ju duket gotike! Gegnishtja ju duket gotike, por jo gjuhët sllave!?
E pra, vetëm mbaresën –ni nuk e duan! Kjo në fakt është mbaresa që të mbaron punë.
Pse çel-najë e jo çel-ní? Pse fush-najë, e jo fush-tinë etj.
Mbaresa –ni, është sot pjesë e gjuhëzimit botëror, tek fjala etni. Kjo fjalë, që më kot e quajnë greke, vjen nga shqipja etnit, pra do të thotë: prejardhja jote në linjë mashkullore. Kush janë etnit e tu, kush është etnia jote?
E përsëris: këto forma që ju i quani të gegnishtes, simethënë dialektore, të izoluara, të papushtetshme, të panakafa, janë indoevropiane dhe janë pjesë e koinesë së madhe.
Nuk është këtu logu as hera të ndalemi tek vlerat botëkuptimore të të ashtuquajturës gegnishte, që është thjesht shqipja e vjetër, ajo e shtresëzuara, ajo, mbretëria e ngjyresave ose e sfumaturave, aq e pasur dhe aq modeste njëkohësisht, ajo që edhe pse ishte më e madhja i la radhën të voglës dhe u emancipua vetë nga pushteti, d.m.th. u çlirua prej petkave të tij që janë lëkurë shagreni, dhe mbajti vetëm çelësin e solit që është çelësi shpirtëror i një gjuhe.

PORNOKRACIA, nji liber per Tiranen

 

Blloku, (ose Bërlloku siç e don gjuha normale) hyn me të drejta të plota, ndër lagjet porno të Evropës. Kuptohet që kjo lagje porno ka veçoritë e saj dhe i ngjan ma shum nji lagjeje porno të Moskës sesa nji simotre në Amsterdam. Sepse kjo lagje asht shtabi tipik i njeriut të ri.

Por ka diçka që nuk ndodh në Moskë, ndodh që Kremlini i vendit tonë, të kthehet në nji belvedere seksi të reklamuem. 

Këtu gjithçka asht porno. Nga vila e diktatorit që ruhet dit e natë, siç ruhet dhe duhet ruejtë virgjinia e çdo monumenti trash. Jo pak porno janë lokalet me televizorët – bordello 24 orëshe imazhesh - që varen në atmosferën e gërbulun, por kurrë aq sa kazinotë, ku njerz me syzë të errëta iu hapin derën klientave me barqe të errëta, që zbresin nga super-qerret me xhame të zeza. Aty hyn tinzash edhe syleshi i radhës që len bukën e fëmijëve, veç për pak jetë porno. Porno asht mashkullia kalimtare që shëtit 'xhevahiret e familjes', tue u mundue me ecë me hap prej bosi. Por ma porno janë bosat e vërtetë, që nuk janë kurrkund të kenun. Porno asht trafiku dhe porno asht dhuna. Porno janë rrogat, por kurrë aq sa çmimet. Nji çoko-krem hormonal i lyen fytyrat e bllokmerdëve të rij, en bloc. Por pornoja shqiptare asht modeste dhe prandej do ndigjojsh kah të thonë: në daç me ba jetë porno, shko në Mal t'Zi.

Kjo lagje ka redaksitë e veta. Me nji ose ma shum sesa nji vaskë për redaksi. Thonë se rubinetat e këtyne vaskave janë prej ari, por edhe sikur vetëm të lyem në ar të ishin, mjafton me i ba pornografët të ndihen pornokratë. Sidomos kur këta nuk lanë pa lye as flokët.

Prej vetë konstruktit të tyne, këto redaksi janë mjaft të hapuna për bashkëpunim. Kohët e fundit këto kuvlina kukulturet janë hapë edhe për ish-aktivistët e shoqatave të mjaftueshme. Këta aktivistë, ose këto aktivistë janë në të vërtetë shum aktivë në jetën sociale, kurse në jetën intime janë pasivë, gja kjo që e kanë ba vetë publike. Dhe luftojnë për të drejtat e pasivitetit. Tue marrë jo pak mbështetje prej ambasadave që janë të interesueme me qenë të përfaqësueme në bllok.

Njiherë, para se vorfënia të çrranjosej, shoqata e mjaftueshme pat ba nji porteste kundër mjerimit, tue dhanë shembullin nga maja e nji jahti ku me ndihmën e disa amplifikave që ishin fjala e fundit e teknologjisë, ia amplikojshin pordhët shoqi-shoqit. Kjo protestë, aspak snobe nga forma dhe mjaft higjenike për nga përmbajtja, pati aq shum sukses, sa në pak vite mund të thuhet se vorfnia u zhduk ndër shqiptarë.

Së fundmi, të frymëzuem nga lëvizjet simotra ish-anëtarët e shoqatës së mjaftueshme, të bamë tashma të vetmjaftueshëm, vendosën me dalë me protestue kundër mungesës së fantazisë së shqiptarëve, të cilët ishin akoma në epokën e sekseve të kundërta. Kjo botë ku harmoninë e krijojnë të kundërtat, duhej përmbysë, në kuptimin e mirëfilltë të fjalës. Me nji 'vafanculo' për Heraklitin.

Siç e shihni, bllomenët e vërtetë, janë ma afër artit se politikës. Janë fiks tek zhanri hibrid i quejtun folitika. Kohët e fundit janë tue koordinue folitikën e vetëvendosjes së shqiptarëve. Kanë deklarue se Kosova asht jo ma pak e kuqe se Albania e etënve të tyne, kanë botue librin themelor 'Shqipëria' që asht çuemja në vend e testamentit të Samiut dhe po ndërtojnë 'bllokun' e Prishtinës. Ndërtimi i kësaj lagjeje-shtab asht e vetmja gja që s'ju ka ecë deri më tash, për mungesën natyrore të nji lumi.

Por lagjja-shtab e Tiranës e ka lumin e vet, që e zhbllokon bllokun. Asht lumi AnaL që përmbajtjen e tregon qysh nga forma. Të pasionuem mbas nji perrie të kangës kaliforniane, të rijtë po e quejnë gjithmonë e ma shpesh Lana. Asht banale që nji qytet me u ndërtue buzë nji lumi, e aq ma tepër nji fshat që asht vetëshpallë kryeqytet, por nuk asht aspak banale, që nji qytet me u ndërtue buzë nji lumi që quhet AnaL. Kjo don me thanë që nji qytet me luejtë me letra të zbulueme, tue qenë i sigurt për vlerat urbane që mbart.

Ne, arkaikët, i qëndrojmë emnin tradicional, sepse na shpjegon shum gjana për gjeografinë njerzore të kryeqytetit. Ky lum e ndan qytetin në dy pjesë, përplotësuese me njena tjetrën: Sodoma në perëndim dhe Gomorra në Lindje.

Asht nji ndamje pikante, si ndamja mes barokut dhe gotikut.

Sodoma ia ka lakmi Gomorrës, por edhe anasjelltaz. Gomorra historikisht ka arritë me eksportue kamorrën në Sodomë, kurse Sodoma ia pat dalë me i dhanë Gomorrës nji Sodom. Të cilit përpos se me luejtë doktorash, i pëlqente qamet edhe me diktue. Diktimin e kishte mësue direkt nga shoku En Verité.

Në kthimin prej studimeve jashtë, ku thonë se qenkesh nismue me analet historike, shoku En Verité pat sjellë frymën e revolucionit: dhe motua e tij asht akoma e shkrueme në brigjet e lumit AnaL: liberté, egalité, fekalité. Nga këto të trija, shqiptarët s'i kanë realizue halà dy të parat, por të tretën e kanë pasë realizue qysh në lashtësi. Pavarësisht se e kanë trashëgim prej të parëve, asht meritë e tyne në çdo kohë ruejtja e kësaj vlere. Tolerimi i fekalitetit të tjetrit asht baza e realizimit të dy vlerave të tjera, të cilat janë parat në rend, por jo ne trend. Amëlsina, edhe në kët rast, asht lanë për fund.

Domethanë, torta asht e bame dhe libri Pornokracia i Pjetër Zef Prudonit, vjen si qershia, pra ka funksion ma fort dekorativ.

Në mbretninë e dekoratave, nji dekorim nuk asht gjaja ma inovative që mund të bajmë për momentin. Sidomos kur puna si përkthyes na ven në pozitën e nji sekseri. Por fundja Prudoni nuk asht seksolog!

Sekserët full-time i dinë ma mirë këto punë. Shpresoj që kjo vepër ta fitojnë vëmendjen e tyne.

Qe pra dhe Pornokracia, nji libër për të gjithë sekserët.

8/7/2012 (Milano)

Një libër i edukimit qytetar (PORNOKRACIA e P.-J. PRUDHON, botimet HELGA'S SECRET)

Pornokracia, domethënë “pushteti i prostitutave”. Në historinë e Romës, u quajt një periudhë e shkurtë, kur pushtetin e morën 'pornet' e oborrit. Në ditët tona kuptimi shtrihet mbarë demokracive spektakolare.

Me vite i jam drejtuar termit 'pornokraci', duke nënkuptuar gomorrën-bllok të Tiranës, me kah nga muzika 'nudiste' që shpërtheu në masë në Ballkan qysh në fundin e viteve '80, por që në Shqipërinë tonë hyri sidomos pas vitit sizmik '97.

Pikërisht tani që disa nga këto këngëtare ia hynë politikës, duke u bërë 'pornokrate' me të gjitha atributet, ndjej se termi pornokraci nuk duhet përdorë më për 'to. Janë të tjera 'pornet'* që e prodhojnë sistemin perceptiv ku vegjeton shqiptaria. Dhe këto 'porne' janë së pari opinion-keqbërësit dhe klika e njerëzve që dreqosin perceptimin publik shqiptar, bashkë me burokratët e kulturës, legjitimuesit zyrtarë të çdo skandali. Dhe shì këta 'pornë' janë dorëzanët e hyrjes së 'porneve' në politikën shqiptare. Dhe pikërisht pse janë këta, nuk kemi më çfarë të shpresojmë.

Ka shkruar Brankati: «[...] “Neroni u kujtua për Epikarinë, dhe duke mos besuar që një grua e duronte dhimbjen urdhëroi ta torturonin. Por as kërbaçi as zjarri as tërbimi i xhelatëve nuk e bënë me rrëfye; dhe kështu, ajo fitoi ditën e parë. Pasi e çuan të nesërmen tek po ato tortura, duke mos mundur me u mbajtë në këmbët e saj të dërmishura, grisi nga gjoksi një cohë, e lidhi nyjë tek stoli, bëri një lak në fyt duke e ngushtuar me peshën e trupit, dhe e mbyti edhe atë pak frymë që i kishte mbetur. Shembull i paharrueshëm sesi një prostitutë donte me shpëtue do të panjohur pas gjithë asaj agonie, kurse burrat - kalorës, senatorë - pa torturë, kallëzonin njerëzit më të dashur. [...] kur një shoqëri nuk mund t'i zërë më besë prostitutave të veta, ka marrë fund gjithçka! Nuk ka mbetur asgjë më ku të shpresosh!»*

Përtej Ballkanit, pornokratët janë do udhëheqës të jugut t'Europës apo veriut të Afrikës, në një moshë që shqipja e quan 'të thyer', por që nuk ua përtojnë festave goliardike. Rininë mundohen ta riprodhojnë falë 'implementimit' të një lënde sintetike që në rast se pas vdekjes do çoheshin në kremim, do i bënte me u ardhë era gomë**. Po përse një libër merret direkt apo indirekt me këso inertesh?

Pavarësisht se jo pa qëllim jam munduar ta bëj me qarkullue termin 'pornokraci', nuk kam pasë ndërmend me e përkthye një libër të tillë, edhe pasi zbulova që një libër i tillë ekzistonte.

Ajo çka më bindi për shqipërimin e këtij libri ishte një libër tjetër, ai i bashkëkombasit të Prudonit, Guy Debord, dhe pikërisht 'Shoqëria e spektaklit' (bot. Gaid Margot, 2009): një kritikë radikale e pushtetit të imazhit në shoqërinë aktuale, e shprehur nga një laik e mbase ateist, por me ndjetin e një profeti Moisi, përmbysësit më të madh e më të hershëm të antropomorfizimit.

Tjetër ngjashmëri e Deborit me Prudonin është refuzimi me u ba autoritet në kontestimin e autoritetit, siç e gjejmë te një letër që P. i dërgonte K. Marksit për bashkëpunim. Ai i thoshte:

«Hajt t'i kërkojmë bashkë, në daçi, ligjet e shoqërisë, mënyrën sesi realizohen këto ligje, procesin sipas të cilit arrijmë me i zbulue, por, pashi Zotin, pasi t'i kemi shkatërruar të gjitha dogmatizmat a priori, të mos mendojmë me e indoktrinue popullin; të mos biem në kontradiktën e bashkatdhetarit tuaj Martin Luter... Nuk duhet ta shtrojmë aksionin revolucionar si mjet reforme sociale pasi ky mjet i pretenduar do t'ishte thjesht një apel ndaj forcës, arbitraritetit, shkurt, një kontradiktë».***

Situta e sotme na lejon së paku një konsideratë në lidhje me këtë; se Prudoni, edhe duke qenë një dialektikan modest para Marksit, rezulton një edukator shumë më i mirë se ai. Prudoni beson te ndryshimi i vetvetes. Marksi tek ndryshimi i botës. Por sa më shumë njerëz të besojnë tek ndryshimi i vetvetes, aq më shumë ka me ndryshue bota.

Ndryshimi më i madh dhe më dramatik i ndodhur në kohën moderne i përket sferës së edukimit. Ky ndryshim ka trajtat e një përmbysjeje radikale. Më parë, përgjatë të gjithë periudhës klasike (nga antikiteti në Rilindje) e deri me revolucionin industrial, mjeti kryesor i edukimit ishte narracioni. Në qendër ishte njeriu. Sot jemi të pranishëm në eklipsimin e plotë të këtij instrumenti par excellence të ethosit njerëzor. Narracioni është i vetmi instrument që mund të quhet organ. Humanizmi është i minuar nga teknologjia. Mjeti kryesor i edukimit sot është imazhi. Një mjet që kurrë s'mund të jetë një organ, pasi është i vdekur. Pasojat janë të pallogaritshme. Ngushtimi i rrezeveprimit të memories. Debilizimi. Kakofonia. Makthi teknokratik. Karaokja ekzistenciale.

Ne shqiptarët jemi te karaokja ekzistenciale. Kushdo që jeton në Tiranë a Prishtinë e kupton këtë gjë. Karaokja kombëtare është emisioni më i ndjekur.

Thamë, se pornet sot nuk mund të quhen vetëm ato që për Prudonin ishin të tilla, por sidomos duhen quajtur të gjithë individët që e kanë shitur jetën e tyre për t'i dhënë jetë imazhit spektakolar. E gjithë 'rizoma' që përmendëm: e opinion-keqbërësve, fuksave, sekserëve që e kanë shndërruar pushtetin në një orgji onaniste që pushteti kryen mesveti. Kjo sot ka mbërritur deri në atë pikë, sa nuk dallohet më a e kanë shndërruar këta politikën, a politika këta.

Nën dritën e Debord-it, ne sot kuptojmë se pushteti - për relativizimin e të cilit P. luftoi gjithë jetën - na ka vjedhë të vetmen pronë, që as Prudoni nuk do e quante një vjedhje: kohën. Ka të drejtë P. kur thotë se prona është një vjedhje, qysh në paragrafin e parë të librit të tij më me ndikim. Por kohën time unë si individ (pra si i pa-ndashëm shì nga ajo) nuk ia kam vjedhur njeriu, por po ma vjedhin. Jetojmë në epokën kur kompanitë e telefonisë së lëvizshme bëjnë oferta 'marramëndëse' duke të ofruar me qindra minuta në javë, falas(!), për të ndjenjur në linjat e tyre. Ato na falin kohën tonë sikur të ishte e tyrja. Dhe shumë spektatorëve të devotë kjo i duket përfitim.

Kuptohet, se kuplaraja globale ka në qendër femrën, imazhi i së cilës është gjëja më e prostituuar në ekran, po aq sa ç'është i prostituuar edhe trupi i saj në rrugë. Dhe Prudoni sakt ka gjetur tek libertinazhi i femrës sindromin e dekadencës së perëndimit, si dekadencë e tipit dhe e modelit perandorak, e pame qysh në Egjipt, Romë e me radhë; por duhej të kalonte një shekull pas tij, për të kuptuar se kjo dekadencë jo vetëm që ishte pa fund, jo vetëm që nuk do prunte humusin e nevojshëm për lindjen e një kulture të re, por është përjetësuar in vitro nga pushteti dhe është bërë e shitshme nën formulën 'fundi i historisë'.

Dhe nëse Prudoni me të drejtë e dënon kultin e erotizmit si kancerin e kombit francez në shekullin e tij, sot Erosi ndryshon konotacion. Erotizmi bëhet debord-ianisht një nga barkat e pakta të shpëtimit ndaj 'irrealizmit të botës reale'. Një ndër të paktat fusha të veprimit njerëzor ku mund të gjindet 'jetësorja' në botë. Me kusht që ky erotizëm të jetë hedonizëm, jo përftim tekno-komercial i imazhit erotik.

Në kohën kur me “seksin” bëhet një marketing i pashtab, seksi ka vdekur.

Nëse duhet të flasim për 'pornon' si zhanër apo si kategori të së shëmtuarës mandej, do përmendim fjalët e shkrimtarit siçilian, Leonardo Shasha, që gjenden tek ditari i tij i titulluar “E zezë mbi të zezë”. Ka shkruar Shasha aty, se vetëm një herë i ka ndodhur në jetën e tij të shohë një film porno. Për pak minuta. Dhe e ka kuptuar se e vetmja gjë porno e një filmi porno janë spektatorët e tij. Pra nëse spektatorët janë porno, atëherë si e ka emrin qytetërimi që i prodhon ata në shifra industriale?

Megjithatë, pas një refleksioni kam mëtuar t'i jap një konotacion tjetër fjalës porno. Për mua ajo shënon njeriun pa metafizikë, çdo gjest a veprim që e mëton lirinë a vlerën si diçka fizike; anën formale të praktikimit të një kredoje, mekanikën e një mënyre jetese - deri edhe të një religjioni; banalizimin e tejskajshëm të çdo hapësire, mizozofinë e turmave, snobizmin folitik, makiavelizmin fshatar të kapitalizmit egërshan në Evropën lindore, skizofreninë e kapitalizmit të avancuar perëndimor etj. Porno është fryma e kopjes. Është kallpi që vetëquhet origjinal. Liria pa metafizikë.

O spektator: gjëja më pak porno, pra, është filmi i zhanrit porno, kulmi i pornos je ti që e sheh dhe sheh veten tek e sheh. Nuk është aq porno politikani që çon kamerieren në banjo, sa ç'është suksesi që ka videoja (e fshehtë!?) e këtij skandali. Qoftë ky një sukses i kurorëzuar me diskreditimin publik të politikanit. E kështu me radhë. Dhe akoma më porno është harresa mes dy skandalave. Suksesi është institucioni më pornografik i shoqërisë së spektaklit. Dhe vini re se si një botë që e ka zhdukur ngjarjen, krijon një mit që e ka rrënjën të prejardhur nga ngjarja!

Shpresoj që ky libër të mos lexohet për turizëm mendor, si ekskursion në një shekull ekzotik, aq sinkronik me moshën psikologjike tonën, të shqiptarëve, por të kuptohet ashtu siç është, si një polemikë e zhvilluar (atëherë në Francë dhe sot te ne) në kohën e duhur, kur emancipimi i femrës brenda patriarkatit, po shndërrohej në zholin me ngjyra të vetë patriarkatit. Kur patriarkati duke pranuar kufinjtë e vet, e zhdukte njëherësh rolin e burrit apo të gruas duke i hapur udhë karrieristit pa shpirt e pa gjini të kohës sonë. Epoka jonë është domain-i i të pakategorizueshmes, dhe e pakategorizueshmja është monstruozja.

Pornokracia është patriarkati pa patriarkë, kulti pa kulturë, kandisja pa moral; është asgjësimi i diferencave përplotësuese mes femrës e mashkullit, në favor të vetëmjaftueshmërisë egocentrike si gjegjëse e modelit të monopolit në sferën private.

Besoj se librin Pornokracia, do e ndjejnë më pranë leçitësit e kakotopive, asaj aradhe librash që në fakt do e përuronte Zamjatini gjysmë shekulli më vonë me romanin 'Ne', ndjekur nga Huxley, Orwell, Burgess, JG Ballard. Pavarësisht se nuk ka kompozicionin as thukninë e romanit, ky pamflet ndan me këta diziluzionistë të mëdhenj energjinë e tij profetike.

Në kohën kur fizikja ulërin se po ulërin realen, realja është bërë më e fshehtë se kurrë. Realja, realja e mirëfilltë ka gjetur një poezi të sajën që dukej se e kish humbur. Realja është bërë metafizike!


 *V. Brancati, Il bell’Antonio, Bompiani, f. 50. Më sipër bashkëbiseduesi i protagonistit i referohet faktit se një prostitutë, padrone e një bordelloje, ka shprehur simpatinë për Duçen, duke thënë se do dhuronte dhjetë vjet nga jeta e saj veç për të fjetur një natë me Mussolinin.
 **...siç vëren një kultivues privat i humorit të zi në Shkodër.
 ***Letër e 7 majit 1846.

A.C.

Ne, bizantinët

Një intervistë e përkthyesit dhe kultivuesit Robert Elsi, realizuar te një nga kanalet piramidale të Tiranës, nuk kaloi pa vëmendjen e radhëve intelektuale, pavarësisht problemeve humanitare të këtij dimri të vështirë.

Mediokriteti i pyetjeve përfundoi i arnuar me përgjigje që ngjanin si të pickuara, ose të zëna pisk. Në fund të fundit televizion që nuk e sheshon imazhin e intelektualit nuk ka.

Pa shpresë se do të thellohen ndonjëherë ato përgjigje, mendoj se duhen shtruar edhe disa pyetje të tjera, kësaj radhe nga bota e re intelektuale shqipfolëse drejtuar përkthyesit Elsi, si adash potencial i saj sidhe lëvrues i kulturës së gjerë në gjuhë angleze. Këto pyetje shërbejnë për të zgjidhur disa nyje që në mendësinë tonë, ose të sivëllezërve tonë, janë forcuar aq shumë sa ngjajnë kryekreje me ngërçe mendore.

Normalisht kjo pasqyrë doracake e përqasjes së Elsit ndaj botës sonë, ka, më shumë se gjithçka tjetër, kontradikta dhe klishe. Që na interesojnë sepse janë edhe tonat.

Surprizë e këndshme, n'epokën e librit elektronik, të zbulosh se albanologjia e Elsit peshon 2,5 ton, por për mendimin tim, për të kuptuar shqiptarët duhet lexuar sa më shumë Dostojevskij, i cili pavarësisht se nuk dinte shqip, mbetet për shkak të zotërimit psikologjik, albanologu më i madh i botës. Dostojevskij, si gjeni universal, njeh më shumë albanologjikën sesa albanologjinë, kuptohet. Prandaj albanologjia e tij, matet me karàt, e jo me ton.

Elsi thotë se nuk do të mund të jetonte në Shqipëri, pasi këtu paskemi ngelur akoma në kohën osmane. Dhe si argument jep kafen si institucion. Klisheja e faturimit të prapambetjes sonë perandorisë osmane, asaj kohe dhe asaj filozofie, është shumë e njohur dhe nismëtarët e kësaj mendësie dihet që janë rilindasit. Në formë e sotme është përhapur nga ithtarët e socializmit tonë, me në krye shkrimtarin e famshëm. Dhe fakti se ne i bëjmë punët akoma tek “kafiqi i mahallës” siç e thonë në mënyrë gati anadollake andej kah Prishtina, është argument për këtë. Jetëgjatësia e osmanizmit ndër ne, me të paktën 5 shekuj, është po ashtu argument, por Elsi si shumë profesionistë të tjerë mëton se shekujt qenkan bërë 6, pra se vazhdojmë në osmanizëm.

Kritika e osmanizmit, në kuadrin e civilizimit shqiptar, nuk ka shumë vlerë, pa u thelluar më parë, një kritikë tjetër, shumë e rëndësishme. Bëhet fjalë dhe duhet folur për perandorinë që ka zgjatur më shumë ndër ne, dhe që është perandoria më jetëgjatë në histori: Bizanti.

Përse 'albanologët' ose etno-albanologët nuk merren sa duhet me Bizantin, dhe më sak me bizantinizmin, me bizantinizmin ndër shqiptarë? Është e vërtetë se në Bizant nuk ekzistonte institucioni i “kafiqit”, por filozofia jonë praktike, ngjan shumë bizantinì, sidomos urrejtja që ne, bizantinët kemi, për të renë, për të rinjtë, për individin, është e gjitha bijim i ndjetit bizantin që na karakterizon. Madje ne kemi edhe humor bizantin, që ka zënë vend në programacionin televiziv: quhet 'Portokalli'.

Mund të thuhet se Bizanti nuk quhet, pasi në atë kohë nuk ishim ende komb, madje nuk ekzistonin kombet. Kjo tezë vetëm e fuqizon argumentin, pasi duke mos qenë komb, nuk kemi mundur t'i rezistojmë fare, e mbase nuk kemi pasur çfarë t'i kundërvëmë asaj mendësie të errët. E madje humusi ose nënshtresa ku ka mbirë kombi jonë është pikërisht në atë truall. Edhe flamuri ruan shqipen bizantine, për të treguar se sa shumë që jemi identifikuar me Bizantin.

Nuk dua të them se Bizanti ka qenë i gjithi errni, por nëse ka lënë gjëra të mira, në Shqipëri prej tyre gjen pak, maksimumi ndonjë ikonë, teksa një lloj tinëzie provinciale, intrigantizmi morboz, një lloj pashpirtësie bizantine, e gjen ndër ne pa hesap.

Kritika e bizantinizmit fillon qartazi pikërisht në kohën e Zogut. Nga filozofi Krist Maloki, i cili, fatkeqësisht, si pasojë e nacionalizmit të tij, i beson shumë një miti që ndër shqiptarë vetëm i shton bizantinizmat: mitit të gjakut.

Elsi thotë, se pastaj (pas shtetit osman) erdhi diktatura e Zogut, e po ndërtohej shteti.

Por në vitet tridhjetë, pavarësisht disa bizantinizmave të mbretit feudal, të paktën në letërsi kishte edhe vepra. Madje kishte më shumë vepra se bizantinizma. Gjë që nuk mund të thuhet për realizmin socialist, as për letërsinë e sotme. Klani që e dominon zyrtarisht letërsinë e sotme, duke e “kapur” atë falë bizantinizmave të mësuara nga shkolla e vjetër realsocialiste, nuk arrin ta kalojë derën e oborrit. Oborrtaria e artistëve, në të vërtetë, ka kuptim në vende jo-bizantine, pra tek ne, nuk mund të jesh artist oborri, pasi mëson më shumë bizantinizma sesa rrugë Rome.

Elsi thotë po ashtu se nuk ka letërsi të mirë sot, pasi për të pasur letërsi të mirë duhet një sinqeritet i madh. Njëkohësisht atij i duket letërsi e mirë ajo e prodhuar nga Kadarejtë, sikur këta ta paskeshin atë sinqeritetin e madh. Me sa duket ai i ka edhe burim informacioni. Por duket se punon me dy filologji.

Në radhë të parë ata që janë të sinqertë shumë, nuk shkruajnë fare, sa të fillosh shkrimin ka mbaruar sinqeriteti, fillon ndërtimi, vullneti, projekti; dikton interesi, qëllimshmëria.

Në të vërtetë shkrimtari më i shquar i diktaturës, e përligj mungesën e sinqeritetit me formulën: se ashtu ishin kushtet. Por kushtet gjithmonë janë të rreme: çdo shoqëri është e themeluar mbi rrenën e numrit. Thjesht diktaturat ngulmojnë me forcë ta imponojnë si të vërtetë rrenën e tyre.

E vërteta njerëzore, ajo që ta ushqen shpirtin me jetë, nuk i takon një shoqërie, por vetëm individit, vetëm unit, i zbulohet, dhe është e pakumtueshme, është vetëm e rrokshme. Nuk i takon numrit, por logosit. Në skaje letrare mund të themi, se e vërteta i takon vetëm personazhit dhe jo alegorisë.

Në këtë kuptim, gjëja më e vërtetë e Kadaresë është 'Dimri i madh', me të metën se një letërsi si ajo shqipe, nuk mbahet me personazhin e dikatorit, sikundër, letërsia gjermane mbahet me një Faust, por jo me një Hitler.

Problemi i personazhit, është shumë i rëndësishëm, pasi është në qendër të një kulture. Personazhi është njeriu. Aty ku personazhi nuk ka jetë (pra kontradiktë jetësore) sa duhet, pra nuk është real sa duhet, aty zë vend alegoria.

Me një adoleshent të pahonepsshëm si Karl Rosman, të nisur për Amerikë nga prindërit, pasi kishte pasur një aventurë me guvernanten e madje edhe një fëmijë prej kësaj, Kafka na bën të shohim një botë, Botën e Re. Kurse ata që duan të shohin njeriun me sytë e Amerikës, nuk shohin asgjë, pasi historia, dhe njësitë e saj të mëdha, nuk e shohin dot njeriun, janë të verbra, janë makinacione të njerëzores, nuk janë njerëzorja. Njerëzorja arikulohet gjithmonë në njëjës.

Ky është problemi thelbësor i ngërçit të letërsisë së sotme shqipe e më gjerë. Duan ta shohin njeriun me sytë e historisë, dhe kjo gjë, siç e bëri Kadareja, kishte kuptim (çka se të kufizuar në furkën e alegorisë), në një kohë kur historia “bënte namin”, por sot në fundin e historisë, nuk jep asgjë, as alegori të honepsshme.

Po t'i hymë më thellë, kritikës së historicizmit, dhe alegorizmit, mund të dalim në përfundimin se alegoria është bizantinizëm. Alegoria është mënyra për ta shfytyruar individin, një mos-përshfaqje (un-representation); porse vetëm takimi i komunitetit me individin e vet, i krijon dhe i lakon të dyja palët. Përndryshe mbesim në bizantinizëm.

Vërtet historia shqiptare ngjan mjaft absurde, sesi shqiptarët kanë bërë gjithmonë zgjedhjen e gabuar, e vazhdojnë ta bëjnë, sa herë që duket se po zgjedhin. Por absurditeti është karakteri i njëmendtë i historisë. Në historinë tonë ka shumë e shumë data bizantine, një ndër 'ta është kongresi gjuhësor i '72-shit, një ndër më të fundit është 21 janari. Bizantinizmi është i të gjitha palëve, kuptohet, aq më tepër kur të gjitha palët shpallen shumica, dhe si çdo filozofi shumice, ka si target individin. “Lufta e njeriut kundër pushtetit, është lufta e kujtesës kundër harresës”, ka shkruar Milan Kundera. Porse lufta e njeriut për pushtetin, është lufta kundër vetë njerëzores.

Një ndër pikat kryesore të programit kulturor të shqiptarisë që dikur do të fillojë të artikulohet, do t'ishte kritika më e thellë dhe më e ndershme e bizantinizmit.

Deri në shëlbim.

A. Cani     

(De)formimi i perceptimit nën socializëm

A. Cani

Gegnishtja është diellore, derdhje, spermë, përmbajtje; është një forcë e natyrës. Dhe është shqipja më e madhe, pasi dikur është folur në pjesën më të madhe të ilirikut e sot flitet në pjesën më të madhe të shqiptarisë. Toskërishtja është hënore, ajo e vjedh dritën; ajo është vezë, formë dhe është e shurdhuar¹. Por është shurdhim beethovenian, ajo duhet të jetë shurdhuar dikur nga ndjeshmëria e tepërt. Toskërishtja për mendimin tim është më metafizike, pikërisht sepse është një gegnishte e tëhuajtur, që të vetmen derdhje mund ta gjejë tek transhendenca. Ndryshim tjetër është se gegnishtja është si greqishtja e vjetër, kurse toskërishtja si greqishtja moderne.

Por nëse gegnishtja^* e sotme përfton modelin e xhunglës, toskërishtja përfton sot modelin e serës.

Kopshti antropologjik i socializmit ishte një serë (e rrethuar me tela me gjemba), e kopshti i tranzicionit ishte xhungël.

Vitrina më përfaqësuese e serës është gjuha dhe mendësia standarte, e ndërtuar kryekëput mbi parimin e serës (dritë dhe ushqim i kontrolluar, rritje e shpejtë kundër cikleve organike natyrore, produkt konsumi super-merkatosh, afat skandence i afërt). Përfshirja e gegnishtes në këtë standart ka qenë pikërisht një për-fshirje.

Por pasi që standarti bëhet në '72-shin e tutje paradigma, pasqyrën më të shkëlqyer të kësaj sere e kemi tek kinematografia e asaj periudhe. Kjo kinematografi në mënyrë më të spikatur sesa zhanret e tjera të realizmit socialist, rikrijon në mungesë totale atmosfere, kushtet standarte të serës. Kushte këto që mbisundojnë për '40 vjet (nga fundi i viteve '60 deri në ditën tona – me një çlirim të shkurtër në në pesëvjetshin e parë të pluralizmit). Kësaj dialektike, i duhen shtuar edhe dy skaje, për gegnishten – sinergjia, e për standartin – sintetizmi fallco. Tipike për këtë punë është kinostudioja “Shqipëria e Re”. Ajo themelohet në vitin 1952, por në vitet ’80, që ishin dhe vitet e mjerimit maksimal, zë të prodhojë rreth 15 filma në vit, duke u bërë fabrika kryesore e “Njeriut të ri”.

Njerëzit e dalë nga sera, janë të vetmit që gjejnë punë në serë. Kjo shpjegon riciklimin e të gjithë burakratëve të vjetër, në të rinj të të njejtin soj. Të skaduarve të atëhershëm me të skaduarit e sotshëm. Kundërvënia pastaj e xhunglës së gegnishtes me serën, përfton kushtet e sotme perceptive, ku teksa patriotizmi është shkatërruar, lulëzon militantizmi. Teksa njerëzit vuajnë nga energjia e tepërt, shpërthen analiza ‘e ftohtë’.

Në të gjithë rastet, besoj se kemi e do kemi të bëjmë me radikalizim të të dyja modeleve. Forca e pamatë fizike e gegnishtes, dhe rrethimi që ajo i ka bërë kalave horizontale e bidimensionale të standartit, dëshmon radikalizimin e xhunglës. Kurse standarti nga ana e tij vuan erozionin e brendshëm prej parazitëve serialë, por i reziston duke e shumëfishuar artificialisht vetveten.

Nga ana e saj sera, pasqyrohet gjithandej, e shumëfishon imazhin e vet në të gjitha gazetat, në dhjetra televizione, e media të tjera, shumësia identike e të cilave, do dukej në çdo rast shpenzim i tepërt, sikur të mos i shërbente qëllimit të zmadhimit fiktiv të perceptimit të serës. Gjithsesi tek e fundit, politika standartizuese rezulton tek krijimi i boshllëkut industrial.

Por gegnishtja me leksikun e saj të pafundëm, ka forcën tektonike ta trandë mini-perandorinë teknike të standartit. Çdo fjale të saj i refuzohet hyrja në standart, ndërsa lejohet vërshimi i fjalëve të huaja, e kjo për arsye se gegnizma është spermatozoid, dhe mund ta mbarsë barkun e thatë të standartit. Ose mund të zbulojë faktin se ky bark është shterrë, pra nuk ngjiz.

Gegnishtja lulëzon me jetën e përditshme, duke qenë tekëndej xhameve të serës, ajo i ndjen e i pasqyron stinët në përjetim dhe nuk njeh 'efetin serë'.

Megjithatë në këtë luftë mes xhunglës e serës, mes gegnishtes e standartit, ajo që humbet është toskërishtja. Rast i rrallë kur humbet i treti që s'është palë në konflikt. Standarti e lë toskërishten pa metafizikë.

Është entuziazmi gegë^**, kundër seriozitetit serial të serës. E natyrshmja kundër artificiales. Dhe kjo artificiale, në kulmin e realizmit socialist, e quante veten përmbajtje (krijonte kultin e përmbajtjes), ndërkohë që ishte thjesht formë boshe, dhe si përmbajtje kishte vetëm servilizmin ndaj përmbajtjes. A siç thoshte një kritik pragez dikur: realizmi socialist është letërsia e shkruar në atë mënyrë që ta kuptojë edhe partia.

***

Kemi arsye të besojmë se nga të gjitha pushtimet që kaluan mbi vendin tonë, ku për mijëravjeçarë ka banuar kjo etni e jona, e cila në fundin e shekullit të XIX u bë edhe komb, më i mbrapshti qe pushtimi komunist. Të paktën kështu rezultoi. Ky regjim krijoi në masë skllavin shqiptar, çka nuk e arriti as Roma, as serbi, as Turqia Osmane. Bazat e nëndheshme të kësaj trajte kaq të ulët të njeriut, na i dha pa dyshim Bizanti². Por shqiptarët nga komunizmi ‘dolën’ me një kompleks inferioriteti që nuk e kishin pasur ndonjëherë. Ky kompleks inferioriteti iu injektua deri diku edhe pjesëve të tjera të kombit tonë të copëzuar.

Pavarësisht kritikës që vetë aparati propagandistik komunist i bënte sistemit gjysmë-feudal nën Zogun, bujkrobi shqiptar i viteve '30 nuk qe kurrë aq skllav (pra aq bizantin) sa fshatari pa tokë i Partisë së punës. E përdor këtu bizantinin si antonomazë të njeriut pa liri të brendshme (pra njeriut të ligë), në kundërshtim me atë që sot quajmë 'perëndimor' si sinonim të njeriut të çliruar e pozitiv.

Skllavëria, sipas ekonomistëve modernë, qëndron në të disponuarët e fuqisë-punëtore të tjetrit³. Çka bënë edhe pronarët e proletariatit shqiptar, ose oligarkët e kuq. Nëse një copë pronë e lejonte njeriun të prodhonte pjesërisht jetën e vet, kur u mor edhe kjo, shqiptari i kësaj Shqipërie u gjend në kushtet e serës, dhe bijtë e tij, u rritën si bimë në serë, jetët e tyre u prefabrikuan 'nga lart'. Por liria është e drejta e njeriut për të prodhuar jetën e vet.

Ata që në emër të zhdukjes së pronës u bënë pronarët e këtij vendi e të mbarë këtij populli, qenë edhe pronarët më të këqinj që kemi pasur. Dhe bijtë e tyre, sot në epokën e shoqërisë së spektaklit të integruar, përpiqen të bëhen pronarët e perceptimit. Duke e çrrënjosur subjektin nga përpjekja e tij për të vërtetën. Badiou te Etika e tij, e përkufizon «subjektin» kështu:

“Quhet «subjekt» mbartësi i një besnikërie, pra mbartësi i një procesi të vërtete. Pra subjekti nuk para-ekziston aspak ndaj procesit. Ai është absolutisht inekzistent në situatën «para» ngjarjes. Duhet thënë se procesi i të vërtetës indukton një subjekt.”

Pra duke e zhveshur subjektin nga prirja e tij kah e vërteta, e ke kthyer atë në objekt. Ky përkufizim moral i subjektit, vlen edhe si përkufizim estetik i tij.

Ata që shpronësuan për të qenë pronarët e tokës shqiptare, sot kanë riblerë frekuencën e perceptimit, për tu bërë pronarët e tokës sonë kulturore. Por ata nuk e punojnë këtë tokë, thjesht importojnë dhe kopjojnë. Shtrohet pyetja, po ne si identitet shqiptar edhe sa mund të mbijetojmë me këtë kulturë fallco që kinse prodhohet (por vetëm shitet) prej tyre? Për sa kohë njeriu mund të jetojë nëse nuk arrin të prodhojë as edhe një pjesë të së vërtetës së vet?

***

Situata e gegnishtes është ajo e një kolonizimi kulturor, me të gjithë treguesit e një aparteidi. Shpronësimi kulturor i veriut klasik, ka çuar në atë që e shpjegon Pipa, me një shembull të përkryer tek vepra The Politics of Language in Socialist Albania^***. Ai konstaton se gjuha standarte paraqet tipare imperialiste e kolonizuese, pasi merr nocionet e pashmangshme të gegnishtes, i jep lustrin e vet dhe ia shet po të njëjtëve, siç bëjnë firmat shumëkombëshe me lëndët e para në Afrikë.

Në kohën kur perceptimi fabrikohet me pak fjalë^**** nga mediat, ndër shqiptarë qarkullojnë ende absurditete si ky: gjuha standarte quhet letrare, ndërkohë që vetëm një pjesë e administratës e zotëron atë, pra i bie që këta burokratë janë letrarët tanë.

Duke e quajtur standartin gjuhë letrare, ose shkurt gjuhë shqipe, i bie që më letrarët ndër shkrimtarët shqiptarë, pra Koliqi e Pashku, të bëjnë letërsi dialektore, kurse gazetarët e standartit të bëjnë letërsi shqipe. Duke e quajtur standartin të vetmen shqipe, i bie të gjithë shqiptarët e para '72shit, që është viti i siglimit, të pranohen si shqiptarë vetëm me marrëveshje, duke u injoruar plotësisht kontributi i tyre, para të cilit ne jemi thjesht parazitarë.

Ky perceptim i gabuar, bijim i mendësisë së gjymtë të përftuar në gjysmëshekullin e dytë kulturor të shekullit XX, është radiografia më e saktë e qytetarisë kallpe që është krijuar ndër ne, e që është fabrika e aberracionit tonë.

1) Konica (duke i lexuar muzikalisht të dyja variantet) ka thënë se gegnishtja duhet mbajtur për poezinë kurse toskërishtja për prozën. Ky pohim ka diçka krejt të vërtetë, por vlera e tij aksiomatike është e disktueshme, sidomos kur lexojmë poezinë e Lasgushit dhe prozën e Anton Pashkut.

2) Shih Oriental apo Oksidental, Krist Maloki, botimet Plejad, 2006.

3) Cituar nga La concezione materialistica della storia, Marx-Engels, Editori Riunti, Roma 1971⁷, fq. 52.

*Them gegnishtja si filozofi praktike, pra si gjuhë e folur dhe e për-jetuar.

**Në greqisht: 'është Zoti brenda teje'. Por gegnishtja, si greqishtja e vjetër, është pagane.

***Ky libër është botuar më në fund në shqip, tek botimet Princi, i përkthyer nga P. Shllaku.

****Përdoren dikur rreth 300 fjalë gjithsej!! Kjo shifër është matësja e dritëshkurtësisë sonë.

Tė mendojmė nė gjuhėn e shtėpis

Në intervistën e radhës, një përfaqësues nga më dogmatikët e doktrinës që në mësonte të hamë ideologji, thotë po ato gjëra që përsërit e majta e sëmurë shqiptare: ky lider i sotëm është ish-sekretar partie, nuk besoj se nuk kemi rini dhe se kjo rini nuk do bëjë revolucion... e quan '97 revolucion demokratik, e me radhë. Këta niktalopë flasin për rininë, por nuk janë të aftë ta dëgjojnë rininë. Bëjnë sikur shkreditojnë anën bukolike të kryeministrit aktual, por i qepin astarin ndryshkut të kësaj mënyre mendimi.

Personalisht nuk besoj se lideri ynë aktual është kripto-komunist. Ai është antikomunist I sinqertë, siç ka qenë komunist i sinqertë në rini. Do të thoni juve: të gjithë jemi komunistë në rini. Dhe antikomunistë në moshën e pjekur, kur e kemi fituar tashmë avantazhin dhe duam ta ruajmë. Mund të themi se në rini jemi të gjithë idealistë.

Atëherë mund të duket se evolucioni i këtij lideri është i natyrshëm dhe mund të jetë i pranueshëm, pavarësisht se niset nga një socializëm i tipit bizantin, dhe mbërrin tek një oksidentalizëm folklorik. Por duhet të pyesim veten, a është besimtar ky njeri? A ka spiritualitet?

Personalisht, më duket se nuk është ateist. Pavarësisht se legjenda thotë se ai nuk e lau dorën nji vit pasi ia shtrëngoi udhëheqjes. A thua përjetimi i tij më i thellë ka qenë takimi me pushtetin? Në këtë pikëvështrim shumë më njerëzor do na dukej Rama, i cili sipas gojëdhanës paska përjetuar artin, paska ngrënë bukë nga e bukura dhe mund të ketë qarë me lot para Guernikës. Rama ky ngrënës opiumi, ky dendi që u mundua ta kthente Tiranën në metropol të tipit bodlerjan.

Të parë në këto dy thjerrza të përkundërta hiperbolike, figura e parë do na dukej mishërimi i ambicies dhe i forcës, i dyti mishërimi i nevojës për me andrrue me çdo mjet.

Por unë kam dyshimin se janë të dy njerëz pa metafizikë. Ose do ta them ndryshe.

Kryeministri ka qenë ai që ka qenë dhe është ky që është, por këto dy pjesë të personalitetit të tij nuk kanë lidhje dialektike ndërmejt tyre. Sikundër dendizmi i Ramën nuk ka lidhje me diletantizmin e tij si politikan. Kemi të bëjmë me dy bipolarë. Mungon vetëm ariu polar me dajre dhe festa mund të fillojë.

Skizofrenia është sëmundja më e përhapur ndër ne shqiptarët, ajo kur njëra pjesë e personalitetit nuk i përgjigjet tjetrës. Dhe në rastin Rama, përdorimi i acidit lisargjik duhet pa' si kurë. Rama është shumë më i shëndetshëm në skizofreninë e tij.

Skizofrenia është sëmundja e vërtetë e elitës sonë. Kjo e bën të pamundur zbatimin e një programi mbarë-shqiptar. Pasi elita e Shqipërisë londineze, ngaqë vjen nga një histori pa prani okupatorësh të huaj, shihet akoma si lokomotiva e kombit edhe nga elita e re kosovare, e cila, pavarësisht patetizmit, duhet thënë se nuk vuan nga skizofrenia, dhe për arsye biologjike është e detyruar ta pranojë rininë në prodhimin e publikes. Çka në Tiranë nuk lejohet të ndodhë.

Shpesh kam pyetur nga iu vjen forca fizike këtyre ateistëve të pandalshëm që manovrojnë në hijen e shpirtit të tyre politikën e Tiranës. Besoj se nga skizofrenia do ishte një shpejgim i mirë. Çdo skizofren është i palodhshëm.

Jemi një shoqëri e sëmurë. Në komunizëm kishim një elitë të sëmurë dhe një pjesë të shoqërisë tërësisht të kriminalizuar, por tani jemi fund e krye një shoqëri e sëmurë. A do shërohet kjo elitë? Nuk e besoj. A do shërohemi ne njerëzit e thjeshtë thjesht duke ikur jashtë shtetit? A do kthehemi ndonjëherë, për ta investuar shëndetin tonë nëse do e kemi? Por ky moment dileme madhore për ne, është momenti kur të politikë po hyjnë pornet e reja, dhe politika do degradojë shpejt nga një politikë e bazuar mbi spektaklin bosh, në një pornokraci të dehur konsumiste.

Teksa Italia fqinje po fundoset prej pasojave të industrisë së imazhit që ia mbylli industritë e tjera, neve sapo i kemi hipur këtij Rozinanti.

Standarti përfaqëson kulturën fallco të kësaj pluto-elite, që tregun e vetëm e bazon mbi pornokracinë e imazhit. Por standarti do ta përqafësonte këtë marri edhe sikur të ishte i bazuar mbi gegnishten, mbi këtë nuk kam pikën e dyshimit. Standarti është universal siç është universale gjuha që flitet në filmat porno. Nuk duhet pritur pra që standarti të rrokë kuidin dhe të bëjë dritë. Pra nuk duhet pritur që standarti të prodhojë kulturë. Ata që kujtojnë se gjuha e njësuar e prodhon publiken, gabohen. Gjuha e njësuar e riprodhon publiken, nuk e prodhon atë. Standarti po mëton se po bën elektrifikimin e mendjeve. Është shenjtërimi i protokollit provincial.

Të gjithë ata që e duan identitetin shqiptar e duan gegnishten siç e duan dhe toskërishten. Nji ode liqenore e Lasgushit tingëllon shumë më e ëmbël buzë liqenit të Shkodrës, sikundër e di se 'Shiroka në dimër' e Rreshpjes duhet recituar pranë liqenit të Pogradecit. Ky mall vjen nga dashuria për mikun. Ç'nevojë kemi ta quajmë mysafir, ne e quajmë thjesht e pa formalitete: mik. Kur të vjen miku në shtëpi, i thonë.

Tani të shohim situatën e gegnishtes: edhe ajo po shtrembërohet nga mendjet e shtrembëra që me paratë e vjedhura ndërtojnë pallate të shtrembëra, por nuk është ky problemi i saj. Gegnishtja ka një filtër tjetër, të natyrshëm. I thonë Shkodër. Duke latuar koinenë urbane Shkodra ka filtruar njëherit edhe prurjet e maleve dhe ka qenë filtri natyror i etosit të veriut.

Një këso filtri nuk mund të rikrijohet në Tiranë as në përmasa të reduktuara, pa u krijuar tregu real gjuhësor, konkurenca e vlerave. Dhe këtë konkurencë për mua nuk e krijojnë gjuhëtarët, teknikët e gjuhës, por shkrimtarët dhe mbarë krijuesit në gjuhë të gjallë.

Duke u marrë shumë me përkthime, vë re një pezmatim të tepërt: për shumicën e fjalëve në gegnisht duhet të shënim në fund të faqes, ngaqë edhe ata 80% e shqiptarëve që e kanë amtare, mund të mos e kuptojnë, pasi nuk e kanë pa' të shkruar, dhe mund të mos dinë si lexohet. Me përfundue në fund të faqes: kjo ndodh vetëm me gjuhët e huaja!

Kemi gegnishten e katandisur në hirushe. Duke qenë më afër vatrës amà, ajo është edhe më afër zjarrit të së vërtetës, kur i thonë: përshfaq situatën reale të Shqipërisë: mjerimin e saj të detyruar. Prandaj një folës i 300 fjalëve të standartit më bën si profesor në Prishtinë, çdo folës i standartit pretendon dhe paguhet më tepër sesa një jofolës. Kemi një energji gjigande që është përjashtuar nga prodhimi i publikes, nga kultura. Kopshti antropologjik që bijon prej kësaj quhet xhungël.

Por në standart kemi dritë dhe ushqim të kontrolluar. Kemi serë. Ata që po rriten në mirëbesim në pallatet e shtrembëra me programacionin televiziv standart, do jenë lule serash, me afat skandence, me një qark kuptimor nga më të reduktuarit.

Po me toskërishten çfarë bëhet? Ajo duket sikur e ka braktisur polifoninë e vet dhe na ka lënë kakofoninë e këtyre brutëve që s'ndjejnë muzikë nëpër konaqet e tëvëve të metropolit. Duke i dhënë aksesin e vetëm tek pseudo-publikja, duke e bërë standarte, partia i bëri asaj dëmin më të madh. I hoqi muzikën. Dhe një gjë që ka humbur muzikën, ka humbur bash anën e saj shpirtërore. Kjo furje e toskërishtes është problemi më i mprehtë në rang publik.

Gegnishtja do ketë gjithmonë poetë, por toskërishtja duket se jo më. Furja e toskërishtes së sotme ka edhe arsyet e veta historike. Italishtja nuk ia hoqi muzikalitetin toskërishtes arbëreshe për shembull. Toskët e lavdishëm kanë humbur shumë qytete ose vatra ku farkëtohej mendësia e gjuha e tyre. Sa Toskëri ka mbetur jashtë prej Ohrit në Prevezë? A nuk janë aty jashtë edhe Konica e Noli, dy mjeshtrit?! Të dy të lindur jashtë këtyre kufinjve sakatues.

Imagjinoni çfarë do t'i kishte ndodhur gegnishtes, sikur Shkodra të ishte aneksuar nga sllavët para njëqind vjetësh.

Duke gjykuar fallsitetin e situatës kulturore të Tiranës, të gjithë ne kemi paragjykuar Jugun tonë. Por fakti se kryeshtetasit janë ushqyer me literaturën e diktatorit, që e kishin si 'provim shteti', nuk e bën të drunjtë dogmatike dhe të errët toskërisht e magjishme. Toskërishtja nuk ka lidhje me mendësinë bizantine. Ata që e paragjykojnë prej afërsisë gjeofizike me Bizantin grek, mos të harrojnë veriun dhe afërsinë e tij gjeofizike me Bizantin sllav.

Në kushtet e pushtimeve mijëravjeçare, heronjtë tanë kanë qenë banditët. Ata që arrinin me marrë diçka me forcë. Është koha me dhanë diçka me dëshirë.

Kemi qenë dy-gjuhësh, një në shtëpi, në një publik. Në kushtet golbale duhet të bëhemi shumë gjuhësh, por të mendojmë në gjuhën e shtëpisë para se të flasim dhe të veprojmë.

Dyfytyrësia është sedimentuar në kohë dhe është bërë strukturale. Jemi euro-aziatikë, lindoro-perëndimorë, piratë-papagaj. Është koha të mendojmë dhe të veprojmë në gjuhën që flasim në shtëpi. Të mendojmë me kokën tonë. Të punojmë kopshtin tonë. Të tregtojmë mallin tonë.

Do mbetemi për shumë kohë dygjuhësh. Me kusurin e skizofrenisë. Do mbetemi për shumë kohë shoqëri e bazuar mbi lidhjet e gjakut dhe mbi vampirizmin që rrjedh prej kësaj. Nëse e konsiderojmë standartin si gjuhë letrare, do mbetemi edhe pa letërsi. Nëse presim që ta zgjidhin gjuhëtarët, harrojeni, nuk iu del pensioni.

Gjuha letrare do vazhojë të bëhet prej shkrimtarëve, prej atyre që i japin dashuri falas, atyre që e kanë këtë instinkt burrnor.

Milano, tetuer 2011