matrapapupa, RAFINERI E FJALES
të ndrysh(uesh)me
sabato, luglio 13, 2024
domenica, febbraio 25, 2024
Peticioni dhe shqipja si ajsbeg
mercoledì, settembre 07, 2022
Pozicioni i Kadaresë në letrat shqipe asht ende helmatisës
Shum libra që janë mundue me hedhë dritë në lidhje me Kadarenë, janë zhdukë prej qarkullimit, kurse autorët që i kanë dalë kundër qysh në fillim Kadaresë dhe kultit të tij, thjesht nuk botohen as nuk lejohen falë nji censure të heshtun ku ndihet ende duhma e sigurimit të shtetit.
Përmendim librin e Pipës "Subvencion drejt konformizmit", librin e Petraq Kolevicës "Autobiografia e I. Kadaresë në vargje" sidhe librin e K. Myftarajt mbi të njejtën temë. Në kohë të ndryshme kemi pasë rastin t'i lexojmë të tre, kjo për shkak të kontaktit direkt me librin, kontakt që lexuesi i zakonshëm s'ka si me e pasë. Asnji prej ktyne librave nuk kishte qëllim për me anatemue a shkreditue nji figurë kaq të kompromentueme – qëllimi i tyne ishte thjesht me plotësue njohjen e nji shkrimtari të nji brezi tashma të vjetër, se për ndryshe, nuk arrin me njoftë as kush janë shkrimtarët e rij.
Në 2007n, ndërkohë që shkrueja thezën time magjistrale, që ishte mbi indentitetin narrativ, më thirrën për me përkthye Kadarenë. Nuk më thirri ndoj botues a ndoj letrar i kalibrit, por konsulli jonë në Milano, të cilit, me të drejtë ia kam harrue emrin. Ideja e tij ishte se Kadareja duhej përkthye prej shqipes direkt, ngase përkthyesi i tij i ri në frangisht ishte i dobët. Në fakt, konsulli, kishte hallin e vet, hallin e karrirës së vet, si ma pohoi edhe vetë. Ksaj mund t'i shtoja edhe faktin se edhe librat e fundit të Kadaresë ishin të dobët.
Un kisha lexue disa libra kritikësh francezë për Kadarenë dhe asnji prej tyne nuk kishte nivel të pranueshëm kritik, ishin ma shum agjiografi për Prometeun socialist, apo përqyrrje patriotike me ekzotizëm stalinist. Si ka mundësi që nji vepër që mëton me kenë kaq vitale të mos ketë ngjallë kuriozitetin a pasionin e kritikës letrare profesioniste? Por ky nuk ishte meraku em, asokohe, fundi i fundit Kadareja e kishte hangër livadhin e vet.
Habitesha si ka mundësi që nuk arrin me dalë kurrgja prej burgut të shqipes drejt gjuhëve të tjera? Për Trebeshinën e dija se kishte arsye politike pse kje dënue me vdekje për së gjalli edhe si shkrimtar. Letërsia e tij e thatë prej shkrettine tartarësh, ishte nji ndër gjanat ma të idhëta e t'idhnueme që ka letërsia botnore, po pse nuk kishte as nuk ka vepra të tijat në qarkullim. Teatri i tij ishte inekzistent, letër e vdekun, pse?! Nji përkthyes shqiptar me nismën e vet kishte përkthye n'italisht jetëshkrimin e tij "Dafina të thata". Kisha arritë me e sigurue falë nji blemjeje online. "Allori secchi" shtypë prej nji botuesi krejt të vogël me shum pak kopje besoj, ishte libër ndriçues. Aty Trebeshina tregonte jetën e vet, me stilin e tij të sertë e të esullt deri në fanatizëm. Me nji ndershmëni intelektuale që asht thuejse e pamujtun me e gjetë ndër shqiptarë, ku guximi intelektual asht gjaja ma e rrallë n'absolut.
Trebeshina tregonte sesi sigurimsat e infiltruem në qarqet kulturore i propozuen ta banin shkrimtar shtetnor dhe ai refuzoi. Në fakt qysh kur ishte student në Moskë ky sorollop fuksash kishin nxjerrë fjalë se Kasemi ishte i çmendun, kurse mbasi panë qendrimin e tij strikt në lidhje me ofertën bujare të udhëheqjes, e shpallën botnisht të çmendun. Dhe i çmendun ishte, nji njeri që preferon me ndejtë si skllav në burg, në vend që me dalë si star në publik, asht i çmendun. Por çmendunia e tij ishte xhenuine. Ishte nji mburojë tragjike për shëndetin e shpirtit. Si thotë Shën Pali: o je i çmendun sy botës dhe i shëndëtshëm për Zotin, o i shëndetshëm sy botës dhe i çmendun për Zotin.
Kurse çmendunia e tyne ishte perverse.
Ma ambicioz dhe ma materialist, Kadareja jo vetëm që pranoi, por e lakmoi nji pozicion të tillë si shkrimtar regjimi. Ky rol ishte i barazvlefshëm asokohe me rolin e ministrit të propagandës, ngase propaganda asokohe bahet fjalë shtypit. Ai duhej të zbukuronte me pëlhurë letrare linjën zyrtare të pushtetit mbi çeshtjen e ideologjisë komuniste dhe identitetit shqiptar. Duhet të veshte me bimë zbukuruese telat me gjemba që rrethonin burgun tonë 28 mijë km katror. Detyrë që e kreu me sukses.
Mendja e tij u hap drejt interesash të reja, kur vetë shpija botuese e regjimit që merrej me propagandën e jashtme, pra "8 nëntori", vendosi ta përkthente në frangisht. Kjo detyrë iu besue Jusuf Vrionit, nji filolog i burgosun prej familjes së madhe të Vrionëve, i cili kishte jetue 18 vjet në Francë dhe si francezist ia kalonte edhe Konicës.
Vrioni do të përkthente edhe veprat e diktatorit në frangisht. Kshtu Cufja prej rrënimit total fitoi nji vend pune si përkthyes te shpija botuese, e cila edhe pse krejt e vobektë ishte prap ma mirë se burgu, dhe ku shihej me xhelozi dhe urrejtje prej kolegëve spiunë. Kta ishin gati me ia ba gropën, por i kishte parapritë vetë diktatori, i cili i kishte dhurue nji autograf Vrionit, si përkthyesi i tij ma i mirë, gjatë nji vizite te "8 nëntori". Vrioni punonte si përkthyes i nji shtrese të përmbysun, në nji realitet që ishte për vete krejt i përmbysun. Besoj se ai këndaqej kur përkthente Kadarenë, të cilit ia sistemonte edhe stilin simbas stilistikës klasike të realizmit francez. Pra ai këndaqej e dëfrehej ndërsa përkthente Kadarenë, se letërsia e Kadaresë të duket e amël para veprave të Enverit, të cilat, duhet t'i përkthente po ai, e në pamundësi me lidhë kryet me peshqir, për shkak të fuksave që e rrethonin.
Falë këtij përkthimi në frangisht, Kadareja pati nji lloj lirimi mendor, kur ambicia e tij u përudh drejt nji dimensioni të ri ma pak kaps. Ky dimension i ri ishte dimensioni europian i letërsisë. Mirëpo niveli i tij kritik dhe kulturor ishte mediokër, çka ndikonte për keq te niveli i tij eseistik. Niveli i tij si poet kje thuejse inekzistent. At-herë mbetej niveli i tij si prozator. Ktu ai shfaqet si shkrimtar atmosferash. Nuk asht në gjendje me krijue personazhe, as me i vjedhë personazhet, si asht rasti i Nabokovit, p.sh. që vodhi personazhet e Lolitës prej nji ekspresionisti gjerman dhe tue iu veshë atmosfera amerikane, realizoi nji prej romaneve të pavdekshëm të shekullit të XX, që asht pikërisht Lolita.
Atmosferat e Kadaresë janë tipike bizantine. Intriga asht gjithkund e askund. Proza ma e mirë dhe ma origjinale e tij asht proza ma mbytëse ajo ma e zymta, ajo e Përbindëshit. Shum prej veprave të tij janë botue me diçiturën "roman" por nuk janë të tillë, as në kuptimin arkitekturor as në kuptimin simfonik. Gjaja ma e afërt me romanin që ka shkrue asht "Dimri i vetmisë së madhe", i cili vetëshkatërrohet ngase personazhi kryesor aty asht vetë diktatori.
Nji shkrimtar që ka afrimitet me Kadarenë për kah origjina, origjinaliteti dhe inteligjenca, asht Milan Kundera. Kah karakteri nuk kanë lidhje kurrkund. Kundera që ishte komunist në rini, mbas shpifjeve dhe intrigave provinciale që e rrethuen me qëllimin ta rrënonin, kuptoi se seleksionimi mes komunistave funksionon drejt të poshtmes dhe u arratis prej vendit të vet. Për do kohë ai vuejti bashkë me gruen e tij në nji papafingo parisiene, derisa arriti me jetue falë punës së vet, pra veprës.
Qysh prej arratisjes, Kundera, i cili shkruen direkt në frangisht, nuk e lejon botimin e veprës së tij në çekisht. Imagjinoni sikur Kadareja mos ta lejonte botimin e veprës së tij në shqip, kishte me mbetë pa bukë. Fati kritik i Kunderës asht shum ma i mirë. Sigurisht, prestigji i Pragës, nuk krahasohet me prestigjin e Tiranës.
Edhe Kundera nuk asht shkrimtar personazhesh. Por ka situata. Letërsia e tij dëshmon boshatisjen e njerëzores, teksa Kadareja duket sikur tjerr njerëzoren mbi boshllëkun. Marramendja urbane e Kunderës, asht gicilim para pështjellimit abisal të Kadaresë. Frika burokratike që shtyp personazhet e Kadaresë, e vendos at shpesh në krahasim me Kafkën.
Por vitaliteti i Kafkës, dhe inteligjenca e tij e pakufishme, ledhaton metafiziken. Teksa Kadareja, nuk hyn realisht në mjediset që përshkruen. Sillet rreth llambës, si flutura që kndej ka frikë të digjet, kndej ka frikë të ftohtët e largimit. Asnjanësia e tij e len gjithmonë nën palët, sado që ai ktë mundohet me e shënue si qendrim mbi palët.
Fati kritik i Kafkës asht i ngjashëm vetëm me fatin kritik të gjigandëve të letërsisë universale, ai asht qendra e letërsisë europiane të Nandëqindës. Kafka asht pra nji tjetër frekuentim i përbashkët i Kadaresë dhe Kunderës, siç asht Franca. Por ata, sikurse nuk janë tokue as në Francë, nuk tokohen as te Kafka.
Botuesi i Kadaresë ishte partia; Kundera iku në Francë pa pasë botues dhe arriti të botonte te nji shtëpi botuese borgjeze; kurse Kafka la amanet të mos botohej vepra e tij.
Ndër të tre, Kundera asht ma kinematografiku. Kafka asht kaq shumdimensional sa asht e kotë me e dritëshkrue. Kadareja ka atmosfera kinematografike, por nuk ka skena. Librat e tij janë nji mizanskenë e vazhdueshme. Janë tabllo letrare çuditërisht pagojce. Kundera rimerr romanin skenaristik të shekullit të XVIII. Ai ende diçka prej iluministi, i cili englediset edhe përballë nihilizmit të kohëve të reja. Kurse Kafka, ka forcën thellësinë dhe supremacinë kritike të gjysmës së parë të Nandëqindës, koha e cila shterr potencialin kuptimor letrar dhe themeltar të krejt shekullit.
Kafka asht shkrimtari bohem, gjeniu pa treg, i cili kupton në pak vite at çka njerzimit i duhen shekuj me kuptue. Kundera asht shkrimtari që e realizon bohemën e tij në moshë të rritun, pra bohemi i pjekun, që din ku don me dalë, që gërsheton taktikën dhe strategjinë si mjeshtrat e shahut. Kadareja asht shkrimtari pa bohemë. I kapun. Letërsisë së tij të parfumueme, thellë-thellë i vjen era shtet.
Përkthimin e Kadaresë në italisht, un do ta kisha realizue me qejf, pamvarësisht se çfarë mendimi kam un për të dhe veprën e tij. Edhe ma me qejf e kisha pajisë me parathanie dhe shënime. Jo se nuk kam përkthime ma të mira me ba, por se gjithsesi asht gjynah me e lanë me u masakrue prej kanibalëve që vlojnë nëpër redaksi. Imagjinoni nji shkrimtar që ka nevojë për përmirësim, siç asht Kadareja, sesi del i përkthyem keq prej përkthyesish që s'kanë lidhje me letërsinë. Dhe për arsye të drejtash, botuesit zgjedhin veprat e tij të 30 vjetëve të fundit, që sinqerisht nuk e vlejnë letrën ku shtypen.
Mirëpo, Kadareja që në rini ishte i kapun prej regjimit, në pleqni kapi tregun. Libri shkollor, libri artistik, deri edhe çmimet letrare, duhet të kenë pëlqimin e tij që të ndahen. Ka ende nji frymë klanore të tipit mafioze-komuniste, në mjediset tona letrare. E kam përjetue prej afër ktë klimë.
Si pëfundimin konsullit i patën shkue djersë të ftofta kur i përmenda Trebeshinën. Mandej, mbasi foli me Ismailin, s'më thirri ma. Por un nuk po tallesha. Pamvarësisht të gjitha të zezave, në epokën e pornografisë universale, letërsia e zymtë e Kadaresë, ka të paktën dinjitetin e tekstit që rrin në kambët e veta.
Përvit botohen përkthime prej shqipes drejt gjuhëve të tjera, të vepra tona ma të mira. Dhe e dini cilat prej tyne arrijnë të përkthehen në shum gjuhë? Ato vepra që i pëlqejnë të majtës. E pra, e çuditshme asht kjo punë. Ja pra që distribucioni asht politik. Sot ma shum se kurr, përhapen veprat që i pëlqejnë propagandës së majtë.
Ne vjet botuem poezitë e Rreshpjes në italisht. Asnji reagim nuk erdhi prej kurrkah. Vallë pse Rreshpja nuk asht poet i nivelit europian?
Si mund të krijohet hierarkia e letrave shqipe, nse nuk lejohet konkurenca e vlerave? Dhe pse nuk mund të serviret cilësia pa pasë nevojë për servilizma politike?!
Ende në qarqet e Tiranës, ka prej atyne që duen me na konvertue drejt kultit të Kadaresë, nji lloj idhujtarie pa krye as bisht, kult gjithnji e ma autik, n'at masë që i gjegjet mungesës së kulturës së përgjithshme.
E pra nji shkrimtar, sado i madh, madje sa ma i madh të jetë, aq ma shum asht pjesë e kulturës së përgjithshme. Dhe jo eksluzivitet i elitave të imponueme me mnyrë kriminale e mafioze, që po në mnyrë mafioze dhe kriminale imponojnë kulte personaliteti, aty ku kulti dhe personaliteti përjashtojnë njeni-tjetrin.
Sot e ksaj dite Kadareja ka nji vend të pëlqyeshëm në sistemin letrar francez, edhe për merita të politikave kulturore të së majtës franceze, edhe për faktin se niveli i letërsisë së sotme frange asht shum nën mesataren. Kurse në letërsinë shqipe, për arsye prap politike, ka vend toksik. Pa u detoksifikue roli dhe pozicioni i tij, nuk dalin në dritë shkrimtarët e rij. Nuk ndodh kalimi breznor i mjeshtërisë, zejes apo energjisë. Nuk ndodh pra kriterizimi.
mercoledì, agosto 31, 2022
sabato, maggio 28, 2022
Me ose pa Trashamakun
giovedì, marzo 03, 2022
Dostojevkij para gjyqit
mercoledì, gennaio 06, 2021
Fragmente prej apokalipsit kelt
(ose Poema e mjerimit e fundit të botës)
Kam me pa’ nji botë të pashpirt
verë pa lule,
lopë pa tamël,
gra pa erz,
burra pa burrni,
pushtime pa kund mbret,
druj pa pemë,
detna pa jetë,
pleqnia kah jep mend pa besë,
vendime gjyqesh pa drejtësi,
secili nier ka me tradhëtue,
çdo djalë i ri ka me qenë hajn,
biri ka me hy në shtat të babës,
baba ka me hy në shtrat të t’birt,
sekush ka me pasë kunat vëllaun.
Nji kohë pa besë,
biri ka me premun në besë të atin,
bija ka me premun në besë të amën.
* * *
Në të vërtetë, kam lajme të zeza.
Kanë me ardhë kohna të pabesa; krenët kanë me qenë të shumtë,
të pakta nderet;
të gjallët kanë me i dhunue vendimet e tyne të pacen.
Gjaja e gjallë e botës ka me qenë shterpë;
burrat kanë me i ra mohit thjeshtësisë;
kampionët e kryezotave kanë me iu dalë para,
burrat kanë me qenë të ligj;
mbretat të paktë në numër;
uzurpuesit të shumtë;
qortimet kanë me qenë pa numër; sekush ka me qenë gjytyrym;
kerrat kanë me u capërlye ndër gara;
anmiqtë kanë me e çue dam pllajën e Niallit;
e vërteta s'ka me qenë ma dorëzanë e shkëlqesisë.
Shtigjet rreth vendeve të shejta, s'ka me ditë me i gjetë ma kush,
çdo art ka me qenë tallje;
e përzgjedhun ka me qenë çdo rrenë.
Sekush ka me dalë prej dukjes së vet, fodull dhe i krekosun,
aq sa s'ka me nderue ma kush as derë as moshë as fis,
as art dhe as arsim.
Çdo burrë i zoti ka me u shtypë
çdo mbret ka me qenë i mjerë; i përçmuem çdo fisnik,
çdo fundërrinë ka me u çue përpjetë, aqsa askush s'ka me dashtë ma
mbret as nier.
Ligji ka me u shkatërrue,
hi kanë me u bamun dorovítë.
[...]
Mosmikpritja ka me i farue lulet;
pemët kanë me ra nën vendimet pa ligj;
rruga ka me u ba e padukshme për të gjithë.
Qentë kanë me kafshue trupat,
aqsa sekush [...?...] të vetët për poshtërsi,
kopracì e pabukësi.
Në të sosun të botës së mbrame, ka me pasë nji strehë
për kopracinë dhe pabukësinë.
Sherre pa fund do t'lindin mes artistash;
sekush ka me pague nji satir me satirizue
në të mirë të vet;
sekush ka me i imponue tjetrit cakun e vet.
Tradhëtia ka me e pasë shpinë në çdo kodër,
aq sa as shtrati as besa s'kanë me qenë mburojë;
gjithkush ka me ia ba të zezën mikut, vllau vllaun ka me pré në besë;
sekush ka me gjymtue shokun e gotës a të gostisë,
aqsa s'ma me pasë ma as log, as nder, as shpirt.
Kopracat kanë me ia nxi jetën shoqi shoqit për shkak të numrit të tyne;
uzurpuesat kanë me shpotitë sho-shoqin me stuhina lemerie;
familjet e mdhaja kanë me u përmbysë;
[...]
të urtët kanë me qenë të përçmuem;
muzika ka me u ba e përdalë;
luftëtari ka me u ba murg e dhjak;
urtësia ka me u ba kuvend i padrejtësisë;
[...]
çdo dashni ka me qenë kunorëshkelun.
Kanë me dalë sheshit, të pakufishme, fodulleku e kryeneçësia
në t'birtë e fundërrisë dhe të maskarejve.
Kanë me ardhë, pa masë, kopracia, mosmikpritja dhe zija e bukës në shpijat e zotnive,
aq sa poemat e tyne kanë me qenë të zeza.
Të marrët dhe prostitutat kanë me qenë shegerta në artit e qendisjes,
aq sa kanë me arritë me veshë petka të dala boje;
kampionë të paburrni kanë me ia behë pranë mbretënve dhe kryezotave;
mosmirënjohja dhe ligësia kanë me u strehue në çdo shpirt,
aq sa asnji shërbyes asnji shërbyese s'kanë me ia vu ma veshin
lutjeve të tuathas së tyne, as mendimeve;
[...]
Secili ka me e shkatarrue artin e vet në doktrinë të pafé zgjuarsie të rrejshme
me u orvatë me ia kalue mjeshtrit, aqsa ma i riu ka me dashtë me ndjejtë
i ulun kurse ma i vjetri ka me ndejtë në kambë pranë tij;
kur as mbret as kryezot
s'kanë me pasë turp me shkue me pi dhe me hangër bashkë me shërbëtorin;
kur nji i ardhun s'ka me pasë ma marre me hangër mbasi ia ka mbyllë
derën në ftyrë artistit që shet nder e shpirt
për nji pëlhurë dhe për nji copë bukë;
aqsa secili ka me ia drejtue ftyrën kundër gjitonit
ndërsa han e pin; kur zilia ka me i mbushë të gjithë njerzit;
kur burri krenar ka me shitë nderin e vet
dhe shpirtin e vet me çmimin e nji skrupulli.
Thjeshtësia ka me u mohue; populli ka me u vu në lojë;
kryezotat kanë me u farue;
rangjet kanë me u përçmue; e diela s'ka me u respektue;
arti i letrave ka me u harrue; poetët kanë me mbëtë pa fjalë.
Drejtësia ka me u përmbysë; vendime të rrejshme kanë me u shfaqë te uzurpatorët
e botës së mbrame; pemët do të digjen, me të çelë,
prej nji trume të huejsh dhe njerzish kot;
në çdo vend ka me pasë nji sasi njerzish pa numër.
Vendet kanë me u shtri deri mbi male.
Çdo pyll ka me u ba pllajë; çdo pllajë ka me u ba pyll.
Secili ka me u ba skllav, bashkë me familjen.
Mandej, kanë me ardhë shum sëmundje të tmerrshme, stuhina të paprituna
dhe të frikshme me shira drujsh.
Dimni ka me pasë gjethe; vera ka me qenë e errët
vjeshta ka me qenë pa t'korra, prendvera pa lule.
Nji zi buke vdekjepruse ka me pllakosë.
Sëmundjet kanë me dhetue tufat e gjasë së gjallë:
marramendje, dobësim, edemë, murtajë, ejtje, ethe.
Zbulime pa hajr, skuta pa thesar,
plangje të mëdhaja pa njerz; zhdukje e kampionëve, mungesë drithnash,
shamje, përbetime zemërake, nji vdekje prej tri ditësh dhe dy netësh për dy të tretat e njerzve;
nji e treta e ktyne plagëve mbi kafshët e deteve dhe të pyjeve.
Mandej tash vijnë shtatë vjet ankime;
të huejt kanë me shkatarrue pllajën e Irlandës;
burrat kanë me iu shërbye burrave.
Luftimet kanë me nxi përreth Cnamchaillit;
[...]
bijat kanë me iu lindë bij etënve të tyne;
beteja ka me pasë rreth çdo vendi me namë;
ka me mbretnue shkretimi në rrafshnaltat e Ujdhesës së Lëndinave.
Deti ka me përmbytë çdo tokë, edhe strehat e Tokës së Premtueme.
Irlanda tash braktiset shtatë vjet para gjykimit;
ka me pasë zi mbas plojave.
[...]
Në çdo tuath kanë me u lindë përbindsha;
kënetat kanë me u kthye kundër lumejve;
landa ka me marrë ngjyrën e arit;
uji ka me marrë shijen e venës;
malet kanë me u ba fusha me lule.
Nji roj bletësh kanë me mizërue ndër male;
baticat kanë me u thye mbi plazhe
nji ditë po dhe nji ditë jo.
Mandej tash vijnë shtatë vite të zeza;
dritat e qiellit kanë me u mblue;
në sosjes e botës, kanë me e dëshmue gjykimin;
gjykimin e madh, bir, me lajme të mdhaja, lajme të kobshme, nji kohë pa besë.
domenica, luglio 26, 2020
Nji Borges që nuk u verbue kurrë
venerdì, aprile 10, 2020
A jemi (të lirë)?*
E kundërta e lirisë asht sot burgu, kurse dikur ishte skllavnia.
Sot lindim teorikisht të gjithë të lirë.
I burgosuni e din që s’asht i lirë. Prandej, i liri duhet ta dijë se nuk asht i burgosun.
Veçse kjo kajherë i duhet kujtue, sikurse i duhet kujtue të riut se nuk asht plak.
Liria asht gjithmonë e kufizueme. Në kohë dhe në hapsinë. Në kohë, sepse ne jemi të vdekshëm; në hapsinë, sepse siç thotë anglezi, kahdo të shkoj s’kam me dalë kurrë prej ndjesive të mia. Dalja prej vetes, ekstaza platonike, asht nji lloj fluturimi, edhe ky i kufizuem në kohë dhe në hapsinë.
Dy koordinatat e njeriut të lirë janë koha dhe hapsina. Por njeriu lind rob, dhe njeriu i mirë në shqip quhet “rob Zoti”, pra krijesa në paqë me krijuesin. Asht me thanë se cilado kjoftë kondita jote sekulare, shpirti jot asht në dorë të Zotit. Mirëpo paqja jonë me vedin asht edhe në dorën tonë.
Pavarësisht pasionit tem të sinqertë për etimologjinë, nuk e kam gjetë halà rrajën e fjalës liria, që në fakt asht nji ndër fjalët kyçe të krejt shqipes. Ka gjuhë që nuk e kanë si p.sh. gjuhët e indianëve të Amerikës, dhe në fakt nuk iu hynte në punë deri ditën kur gjenovezi Kristofor Kolombi iu shkeli në derë. Lëkurëkuqat jetonin në paqe me natyrën dhe të mbinatyrshmen, mirëpo liria asht koncept politik.
Ajo që kam qëmtue ka qenë etimologjia e fjalës puna, tjetër koncept mirëfilli politik, dhe në të gjitha gjuhët ku e kam kërkue, asht e lidhun me dënimin. Në helenisht, ponos, asht po e njejta që jep pena në latinisht, pra dënim. Po kshtu travail e frangishtes asht travaglio e italishtes, nji fjalë që dikur e pat fut Ndre Mjeda edhe në shqipen e lavrueme. Kjo lidhet me faktin, se në botën klasike, puna ishte detyrë e skllevënve. Njerzit e lirë nuk punonin. Pra njeriu i lirë asht i papunë. Ende sot kur të pushojnë prej punet, të thonë “sei licenziato” pra “je i liruem” “ke leje me kenë i lirë” - you’re free to go.
Kondita e të papunit ngjan absurde sot në shoqninë industriale ku de jure puna asht ende baza e organizimit shoqënor. Madje sot puna mund të konsiderohet si conditio sine qua non e lirisë. Pse sot liria asht kontratë. Nji kontratë e cila në kuadrin e përmbysjeve të përgjithshme si pasojë e politikave globaliste, e ka humbë dimensionin e saj jetëprodhues, ngase njeriu tashti i bahet protezë makinave.
Në nji moment kah fundi i shekullit XX, sistemi global vuni re se për me ia hangër kohën robit, nuk ishte ma nevoja me e punësue me tre turne. Dhe kshtu përhapi mediat sociale, argëtimin qyl ose qylin e argëtimit. Dhe njeriu i sotëm asht argat i argëtimit. Pra mbjellës laknash në facebook. Kjo ishte nji mnyrë e shkëlqyeshme, me e izolue plotësisht njeriun, pa e lanë kurr vetëm.
Në kto ditë të idhta karantine, ku përherë të parë në histori, karantinohen njerzit pa qenë të smundë, e vemë re shum mirë, sesi sistemi i ri global, po teston mnyra, që bashkë me kohën me na hangër edhe hapsinën. Këto dy kategori që Kanti i quente intuita të kullueme, pra koha dhe hapsina, janë në fakt binarët e intelektit, intuita vetë.
Besoj gjithsesi se njeriu e gjen gjithmonë nji formë lirie, sa ma shum që vetëdijësohet se asht rob. Ktë intuitë nuk duhet me ia hekë, ia hoqe i ke hekë lirinë e lirisë, vetëdijen.