Kur nxirret gozhda me gozhdë nastradini

Në replikën e tij ndaj shkrimit tim, Kur tradhëtohen Testamentet, jep një përkufizim për fjalën "snob" me të cilën merret më shumë se ç'duhet. Balili na fton të vëmë re: "fjala snob është një fjalë mysafire në gjuhën tonë dhe si e tillë është paksa e përkorë: ka pak përdorime, dhe nënkupton një njeri me sjellje e veprime të tepruara. Ka një ngarkesë të theksuar ideologjike, sepse përdorej veçanërisht gjatë Diktaturës për të shënjuar njerëz jashtë klisheve e standardeve socialiste". Balilit i ka mbetur ora në kohën e socializmit. Ky përkufizim është me të vërtetë i kufizuar në logosin simbas Dullës. Mjafton një kërkim në google shqip, dhe e vren sa përdoret ajo nga shqipshkruesit e sotëm dhe me çfarë konotacioni. Ky francezist gjatosh që shpërfaq një erudicion të rrejshëm që ia përgënjeshtron mungesa e gungës pra e përkuljes dhe e përultësisë para librit, nuk e din se snob është me prejardhje latine, dhe përdoret në të gjitha gjuhët e kulturës, prej Alaske deri në Kanada. Snob, është shkurtim i "sine nobilitate", "pa fisnikëri". Kësodore, po ta përdorim si folje, snoboj, ka kuptimin: nuk e trajtoj si të rangut fisnik, patric etj. Pse e përdori?

Problemi është i thjeshtë, në shkrimet e mia, pra në shtëpinë time, unë mund të përdor fjalët që dua, dhe simbas leximeve që bëj ndërkohë, e pranoj edhe ndikimin e gjuhëve të tjera. Balili, është më ambicioz se kaq, ai ngul ose "ngaful" simbas leksikut të tij, fjalët e veta në librat që përkthen. E kështu, ia bën bash si Nastradini që ngul gozhdën në shtëpinë e mikut. Kur të përfundojë puna te kadiu, ky, me gjyq, s'ka me mujtë me ia ndalue të hyrët në shtëpinë e mikut, pasi aty na paska një pronë (të shenjtë, të paprekshme, të paluajtshme!) Naser aga, që është pikërisht gozhda(t) e tij. 

Mandej Gjini ma ngatërron mbiemrin dhe ma bën Canaj, por para se ta bëjë këtë i fut një nga ato fap-fupet e tij.

Ka fjalë si snob, iluzion, refleks, koito, linçim, kritikë, etj., që janë terma ose skaje kulturore, pra gjinden në të gjitha gjuhët e kulturës. Këto s'kanë përse të shqipërohen. Sikundër fjala shqipe etnì, pra etnit, është në të gjitha gjuhët e kulturës e njejta.

Kunderën si romansier vazhdoj ta snoboj, mbasi në 100 romanet e mia të preferuara, nuk hyn asnjë roman i tij. Por kjo është çështje shijesh, ose de gustibus. Por n'esetë e mia të preferuara, hyjnë pa dyshim Testamentet.

B. Gj-së ia kënda shumë onomatopetë. Madje tek Kundera i tij, situata bëhet e "ububushme". Fjalëformimi i tij është krejt çudan, dhe i diskutueshëm, mbasi unë kur lexoj përkthimet e tij them: obobo! dhe jo ububu. Si unë e thonë shumica e shqiptarëve kur vënë duart në kokë.

Këso onomatopeshë gjinden me thasë tek të gjitha shqipërimet e tij, mirëpo ka një problem: këtij i stonojnë edhe onomatopetë.

Një fjalë tjetër me të cilën merret Gjini është koitoja, ose çiftimi. Unë si njeri me kulturë e lë në trajtë latine me "c" të shqipëzuar, koito. Mbasi kjo formë mundëson edhe një batutë mes humorit dhe filozofisë: coito ergo sum. Që është parodi e kartezianes: cogito ergo sum. Ia kam harruar autorin kësaj batute, por Kundera e ka parasysh. Për përkthyesin fatlum B. Gj., kjo është thjesht "pallimi", a thua se kemi të bëjmë me romanin "Femrat" të Charles Bukowsky-t, dhe jo me një traktat estetik. Përpos kësaj, është edhe çështje rrënje, koito, nuk është larg rrënjës shqipe "me kajt", siç përdoret ende sot në të folmen e Kosovës.

Mes nolistave të çedukuar në komunizëm gjinden shumë nga këta Sanço që shkruajnë e përkthejnë nastradinisht, që ia "kajnë nanën përkthimit". Një vërejtje me vend, në rastin e Gjinit, do ishte edhe kjo: në të folur, ai nuk ka nga këto onomatopetë veshtullore, kurse në të shkruar i përdor pa kursim. S'e kuptoj pse kjo skizofreni mes gjuhës së folur dhe të shkruarës? Përse në të folur është korrekt, kurse në punën letrare vendos kësi lëkura bananesh, a ogni piè sospinto? Përse gjuha e shkruar mund të bëhet pizza me mastiç? Përse gjithë kjo yndyrë sovjetike? Çfarë po grasaton me këto vajra, mos valle tanket? Ku don me shkue me kredon: ça passe ou ça casse?

Nga ana tjetër më kallëzon se qenkam ziliqar, se gjasme ai e paska përkthyer para meje. Jo, s'kam si me qenë ziliqar. Për faktin e thjeshtë se ai s'ia ka dalë. Sikundër s'ia ka dalë as tek Cioran-i, as tek Hrabali. Ai mund të thotë se e botoi i pari, por unë kam botuar në një vit më shumë përkthime se ç'ka botuar ai në njëzet vjet, prandaj, simbas logjikës së tij, i bie që me pasë zili veten, çka është e pamundur sikur jo bipolar po edhe polaroid krejt të jesh.

Në të vërtetë unë në këtë rast nuk pyes a pata fat unë, se fatin tim e shkruaj vetë. Dhe botoj aq libra sa dua. Pyes a patën fat lexuesit shqiptar.
Me Testamentet e Balilit, jo.
Pyes veten a kemi pasë ndonjëherë lexues më të mirë se sot, dhe a e kemi shërbyer atë më keq? Le të mendojmë vetëm për dhjetra mijërat që kanë studiuar jashtë e brenda dhe që njohin më së miri të paktën dy gjuhë. Ndërkohë që në Shqipëri bëhet akoma "mbrojta e gjuhës", një provim me pagesë, ku duhet të kalojnë edhe ata që kanë marrë larin jashtë. Sa të kurorëzuar me lar n'Oksford janë detyruar me mbrojtë anglishten e tyre para kuadrove të kalbur të katedrave të Tiranës? Kur oksfordianët mbrojnë anglishten para sorollopit të kuadrove, kush do t'i mbrojë ata nga injoranca sunduese në të gjitha nivelet e jetës shqiptare? Dhe kur situata është kjo, nga do t'ia fillojmë ndërtimit të qytetarisë së re shqiptare?

Të gjitha këto, janë pyetje në radhë të parë politike. Përkthimi vetë është punë politike, madje politike par excellence.

Përkthyesit si Balili veprojnë kështu: aty ku s'janë në gjendje të përkthejnë, ngaqë s'e marrin vesh, aty "shqipërojnë" (pra përdorin liçencën poetike). Ka prej këtyre shqipëruesve që përdorin gërshërën dhe presin paragrafë të tërë, aty ku s'munden as të përkthejnë (për mungesë kulture) e as të shqipërojnë (për mungesë frymëzimi, në këtë rast). Të paktën B. s'bën pjesë akoma ndër këta. Ky stil është aberracion i shkollës noliste të sovjetizuar nga censura komuniste.
Shkolla e re e përkthimit në të vërtetë po ndjek gjurmët e Petro Zhejit e jo të Nolit. Pra stilin e Don Kishotit pjesa II, jo pjesa I. Kushtet janë pjekur për këtë.

Ndërkohë, Gjini duhet thjesht të korrigjojë gabimet siç ia kam rreshtuar falas dhe të më konsultojë për qindra gabimet e tjera që ka bërë tek Testamentet.

S'është hera e parë që në sportin ambicioz të përkthimit, agonisti zgjedh të ndeshet me një rrip të zi të letërsisë (Kundera), ndërkohë që për vete është niveli i ushkurit.

Replika e Balil Gjinit

Balil Gjini

Replikë: Mbi shkrimin e Astrit Canit, “Kur tradhtohen Testamentet”

Javën e kaluar sytë tanë panë diçka lëbyrëse: mbi faqet e kësaj gazete, sikur ajo të kishte qenë një tapet ringu, Astrit Cani, një qenie pa kontribute të vërteta në kulturën shqiptare, i kishte vënë thonjtë në grykë dhe, mes dihatjesh, djersësh e sokëllimash, kërkonte të mbyste veprën “Testamentet e tradhtuara”, përkthyer prej meje. Paj kërkonte ta mbyste thjesht ngase ishte pizmosur që unë e kisha përkthyer para tij, ngase ajo ishte e bukur dhe s’kishte mundur ta bënte të tijën. Ishte pizmosur aq shumë sa nuk e vinte re se beteja ku kërkonte të hynte kërkon majën e mprehtë të lapsit dhe jo majën e mprehtë të jataganit, kërkon daltën dhe çekiçin e ustait dhe jo ruspat e fadromat e mohimit, huazuar nga kushedi ç’peisazh i këtyre ditëve, fodroma që, tash e tutje, s’kanë pse futen më nëpër hangarë e magazina, sepse kanë si të tilla kokën e “kritikut”.

Për të parë sa pa themeli ishte shkrimi i tij le të shikojmë fjalinë e parë: “Milan Kundera m’ishte dukur eseist i maskuar, prandaj i snoboja romanet e tij”. Kjo fjali duket si një tra i gjatë, mbi të cilin rri fjala “snoboja”, fjalë së cilës i vezullojnë luspat ngase autori ia ka lyer me karaboja, dhe i ka vënë përsipër një ok pudër. Duket i qartë synimi: Autori mëton ta shndërrojë këtë fjalë në një xixëllonjë që lëshon nga nënbarku dritë. Fap-fup, fap-fup… Po a ia ka arritur një gjëje të tillë? Le ta shohim nga dy pikëpamje: nga  pikëpamja leksikore, dhe nga pikëpamja etike.

Nga pikëpamja leksikore: fjala snob është një fjalë mysafire në gjuhën tonë dhe si e tillë është paksa e përkorë: ka pak përdorime, dhe nënkupton një njeri me sjellje e veprime të tepruara. Ka një ngarkesë të theksuar ideologjike, sepse përdorej veçanërisht gjatë Diktaturës për të shënjuar njerëz jashtë klisheve e standardeve socialiste. Canaj kësaj fjale i shton një prapashtesë dhe na krijon një leksemë të re: snoboj. E vështirë të pranohet, sepse fjalëve të huaja iu duhet shumë kohë që të pranohen në shtëpinë e leksikut dhe pastaj të lindin aty pasardhës.

Nga pikëpamja etike. Canaj na paskërka snobuar romanet e Milan Kunderës. Pa shih, pa shih sa lart i fluturoka zogu i krenarisë! Ka dy mundësi për të snobuar Kunderën: ose të jesh një gjeni dhe ta kesh emrin, p.sh, Mario Vargas Llosa, ose të jesh një hiçkush dhe ta kesh emrin, p.sh, Astrit Cani. Edhe kërmilli i gjorë e armatos ballin me dy brirë, dhe, mbase ku mund ta dish, shumë herë mund t’i vejë ndër mëndje se ata janë brirë demi.  Autori i këtyre radhëve, jo vetëm s’ka patur ndjesi të tilla, por ka një adhurim pothuajse të shenjtë ndaj gjithë letërsisë së madhe dhe është ky shkaku i përkthimit edhe të kësaj vepre.

Siç shihet, ose të paktën siç më rezulton mua, fjala “snoboj”, jo vetëm s’është shndërruar në xixëllonjë, por përkundrazi, është shndërruar në kandër.

Cani, jo vetëm tek ky shkrim, por edhe tek të tjerë, e ka zgjidhur rrugën e protagonizmit përmes arrogancës dhe të bërtiturave, sepse, me sa duket e di shumë mirë se bën më shumë zhurmë një dru që rrëzohet, se sa një pyll që rritet. Po kjo filozofi mund të bëjë fajde vetëm për syleshët. E themi këtë sepse ai merret me problemet periferike, me vogëlimat, me manaferrat e pluhurosura buzë rrugës së këmbësorëve (ku edhe mund të marrësh ndonjë gjemb për të çjerrë), dhe jo me autostradën e gjerë të përkthimit. Edhe një përkthyes fillestar e di se t’i qëndrosh besnik origjinalit do të thotë të ruash stilin e autorit. Ndonjëherë kjo s’është dhe aq e lehtë, sepse stili mund të jetë i rëndë, serioz, por poshtë tij mund të rrjedhin rrëkeza të padukshme humori, ironie, etj. Le të kujtojmë esenë e Umberto Ekos për Silvinë e Nervalit. Falë veçorive të tij Kundera nuk i përket më shumë autorëve të stilit dhe gjuhës, por autorëve të ideve dhe mendimeve. Kjo veçori ka përcaktuar dhe gjuhën e tij: e qartë, e kthjellët, kundër barokut dhe ornamenteve. Mendoj se në funksion të këtij stili është zgjidhur tonaliteti i përkthimit.

Cani i anashkalon problemet kryesore dhe, pasi ka gjetur ndonjë fjalë, – guaskë fatlume që dallga e zemërimit ia ka sjellë në breg – e merr, e vendos në pinecka, drejton mbi të herë teleskopin e herë mikroskopin, ndërkohë që duhej ta kundronte thjesht me sy. Pasi ka bëri kësi gjestesh dhe ka gjetur «gabimin », ai ka ngritur gishtin lart dhe ka lëshuar vikamën revolucionare: «j’accuse. Po pa ta shohim për çfarë akuzon ky Cani?

Është një fjalë “coït”, që unë e kam përkthyer “pallim”. Në të vërtetë kjo fjalë, e përdorur edhe nga autorë të tjerë si Tournier, është një fjalë kyç tek Kundera, është një fjalë koncept, e cila nuk mund të përkthehet jashtë kontekstit letrar e historik. Është e tillë sepse kjo fjalë, në fushën e seksualitetit, ndan letërsinë e shekullit të XIX nga ajo e shekullit XX. Letërsia e shekullit XIX i trajton marrëdhëniet e dashurisë thjesht në fushën sentimentale: puthje, përqafime, lotë. I gjori Stendal që s’dinte ç’të bënte me duart e Fabricios, që vetëm sa humbisnin poshtë fustanit të dukeshës Sanseverina! Vetë Kundera na thotë se kjo letërsi e kishte kthyer zemrën në një kishë, kurse një vajzë me sytë e mbushur me lot dukej sikur të kishte në ta xhevahirë. I pari që solli risi në këtë fushë, po sipas Kunderës, është Kafka, tek “Kështjella”: K dhe Freida, të shtrirë aty mes pisllëqeve, shisheve të birrës dhe bishtave të cigareve (sepse vetë seksualiteti i flligësht është). Fjala është për vetë aktin seksual, të zhveshur nga romantika e shpëlarë e letërsisë së mëparshme.

Dhe Cani në vend të fjalës “pallim” na ofron në sini trupat cullakë të dy fjalëve të përkthyera nga ai. Coït = çiftim. Ky është dhe kuptimi që japin fjalorët. Veç një veteriner, por jo një përkthyes, mund të japë një përkthim të tillë. Veç kësaj fjala çiftim mund t’i pëlqejë Canit për faktin se lidhet me fjalën çifte, armë që e mban në sup për të gjuajtur ç’i del përpara: autorë, poetë, përkthyes, shtëpi botuese. Shpjegimi tjetër që jep Cani: coït = coit. E po, dreqi ta hajë, ky është një shpjegim që s’ka nevojë për shpjegim.

Sigurisht kështu janë dhe gjërat e tjera, por këtu s’është vendi për t’u marrë gjatë me to, sepse Cani shjumëzon nga një inat që s’mund te jetë veçse zbavitës. Mbase individualisht Cani edhe mund të ketë patur të drejtë. E kush është ai njeri që, pasi ka punuar mbase dhe një vit për të përkthyer një vepër, nuk do t’i vinte plasje ta shihte atë në vitrinën e një librarie, të përkthyer nga dikush tjetër? Por në këtë rast ( për shkak edhe të rrethanave si botohet në Shqipëri) duhet ta kishte inatin me fatin: atij duhej t’i sokëllinte, t’i bërtiste, dhe, po të donte, le të shakullepsej me të bokërrimave të Shqipërisë. Ama, jo të krijojë nga ato pellgaçe ligësie të quajtura shkrime, ku shllapuritet gjithë ëndje si në një pishinë. Se, në këto raste, dihet, sado të shllapuritesh, gjithsesi, veshët të mbeten përjashta…

Kur tradhëtohet Testamentet (version i shkurtë: gazeta Mapo)

Kur tradhëtohen Testamentet

Milan Kundera gjithmonë m'ishte dukur eseist i maskuar, prandaj i snoboja romanet e tij. Deri një ditë kur vendosa me lexue një ese të tij: Testamantet e tradhëtuara. Falë saj, Kundera më bindi dhe ma ndryshoi perceptimin për krejt veprën e tij. Për qejf fillova ta përkthej, e për respekt e mora me ngadalë.

Mbas do kohësh kur kisha mbërritur n'atë pikë sa me mujtë me i dhanë fund procesit, pyeta me gjeta ndonjë botues, por më thanë se dikush ma kishte kaluar dhe e kishte përkthyer krejt librin para meje. Kështu, mos me humbë kohë, u tërhoqa. Por njohja e thellë e këtij libri më lejon të jem ndër kritikët e tij, sidomos kur kam edhe një përkthim (çka se të pakryer) në sirtar.
Libri është Testamentet e tradhëtuara, botime Pika pa Sipërfaqe, përkthyer nga Balil Gjini. Ai  fillon me romanin me namë të Rabelais. Në shqipen e premiuar të Gjinit na vjen kështu: “Qysh në fazat e fillimta libri i hap kartat: kjo që rrëfehet këtu nuk është serioze [...]”
Varianti im që flen në terrin e një sirtari: “Qysh prej fjalive të para libri loz me letra të hapura: ajo çka po tregohet nuk është e njëmendtë [...]” Të paktën fjala “serioze” duhet shqipëruar sipas ngjyresës, pra: “e njëmendtë”. Shembull: ajo që i ndodh Gregor Samsës është shumë serioze (madje është tmerrësisht e rëndë), por nuk është e njëmendtë, është jashtë njëmendësisë. “Serioze” në gjuhët latine ka këtë sfumaturë ose ngjyresë kryesore, pra “e njëmendtë”. Kurse në shqip, një gjë që nuk është “serioze” mund të jetë një tallje. Por tek Metamorfoza që morëm shembull, nuk kemi tallje me lexuesin. Më poshtë, po në faqen e parë, kemi:
«Aty është gjithçka: “e vërteta dhe e pavërteta”, alegoria, satira, gjigandët dhe njerëzit normalë [...]. “Vraisemblable” dhe “invraisemblable” e përkthen si “e vërteta” dhe “e pavërteta”».
Ndërkohë që e gjasshmja dhe e pagjasshmja janë gjegjëset e përsosura në shqip të këtyre fjalëve. Ndërkohë fjalën gege ‘e pagjasshme’, përkthyesi më poshtë e përdor, por ku nuk ka rëndësinë kategorizuese që ka më sipër. Gjini shqipëron aty ku s’duhet dhe nuk shqipëron ku duhet.
Vijon libri: «[...] S. Rushdie, në Vargjet satanike, bën që dy heronjtë e tij, pas shpërthimit të një avioni, të bien duke llomotitur, duke kënduar, duke u sjellë në mënyrë komike dhe të pagjasshme. Ndërsa “përsipër, mbrapa, poshtë, në zbrazëtirë”, fluturojnë karrige me shpinore të fushkëta, gota prej kartoni, maska për oksigjen dhe pasagjerë, njëri Gibraeel Farishta, “noton” në ajër me krahë fluture, me stil bretkosë, mbështillet si lëmsh, shtrin krahët e dhe këmbët në pafundësinë e këtij të quajturi agshol...»
Kurse, përkthimi im: [Teksa «nga sipër, nga prapa, nga poshtë tyre vareshin në atë boshllëk» sedilje të përkulshme, gota letre, maska oksigjeni dhe pasagjerë, njëri prej tyre, Xhebrail Farishta, notonte «në ajër, krol, bretkosë, dhe kruspullosej si një top, dhe prapë hapte këmbë e krahë mbi gruntin gati të pafundëm të pragzbardhjes».]
Balili e bën të pagjasë jo vetëm rënien rushdiane ku personazhet ia shtrojnë me muhabet, por edhe avionin. Vetëm në avionat me të cilët ka fluturuar B. gjatë përkthimit, në vend të (sièges à dossier inclinable) “sediljeve të përkulshme”, kemi “karrige me shpinore të fushkëta”. Pra në vend të një avioni të Indian AirLines, kemi një tonin të Lazarati Airlines, ku piloti-shkrimtar na tymoska barin magjik, dhe në vend të sediljeve të përkulshme shifka “karrige me shpinore të fushkëta”... Notin krol, B. Gj. e jep fjalë për fjalë si “not me krah fluture”... Kurse shprehja ‘në pafundësinë e këtij të quajturi agshol’ për të thënë se e gjitha po ndodh mbi sfondin ose gruntin e zbardhjes së ditës, na dëshmon se përkthyesi tashmë është ‘bërë dru’. Kundera, i cili s’ka gisht në këtë mes, duke cituar përkthimin frëng të Rushdisë, thotë: «dans la quasi-infinité de cette quasi-aube». Emrin e personazhit B. e lë Gibraeel, kur fare mirë mund ta shqipërojë Xhebrail, ose Xhibrail simbas dy trajtave shqipe të variantit musliman t’emrit të krye-engjëllit.
U morëm me tre paragrafët nistorë.
Shohim tani kapitullin kunderian mbi Kafkën sipas Brodit. Pra kapitullin më në spikamë të temës së tradhtimit të testamentit.
Gjini përkthen kështu: “Kësisoj ne nuk habitemi që Brodi, adhurues i romantikës femërore, për të cilin pallimi nuk ishte realitet, por “simbol i ndjenjës”, nuk kishte mundur të përshquante asgjë të vërtetë tek Brunelda, zaten as hijen e një përvoje reale, por vetëm përshkrimin e “tmerreve ndërshkuese, përcaktuar ndaj atyre që nuk ndjekin rrugën e mbrothtë”.
Nga file-i i përkthimit tim të 2007s, kopjoj:
«Nuk duket e çuditshme pra që Brodi, adhurues romantik i grave, për të cilin koito-ja nuk është një realitet por një «simbol i ndjenjës», s’ka parë te Brunelda asgjë të vërtetë, as hijen e një eksperience reale, por vetëm përshkrimin e «ndëshkimeve të tmerrshme rezervuar atyre që s’ndjekin udhën e drejtë».
Dhe origjinali, që është më i thjeshtë se çdo përkthim:“On ne s’étonne pas que Brod, adorateur romantique des femmes, pour qui le coït n’était pas réalité mais «symbole du sentiment», n’ait pu vir rien de vrai dans Brunelda, pas l’ombre d’une expérience réelle, mais seulement la description des «horribles punitions destinées à ceux qui ne suivent pas le bon chemin».”
Vini re se “le coït” B. e jep me fjalë “pallimi” e sa keq tingëllon kjo në këtë libër estetike, ku fill mbrapa flitet për “simbolin e ndjenjës”... Koito nuk domethënë pallim por çiftim, por edhe po t'ishte ashtu, nuk duhej shqipëruar. “Udha e drejtë” për të cilën flet çdo bibël a qitap, në asnjë libër fetar nuk rezulton si “rruga e mbrothtë”. 

Sipas B. prapë (faqja 273), tregimi i përsosur i Kafkës “Ein hungerkuenstler” qenka Një kampion i agjërimit. Fjalia e plotë në përkthim është: «Shkagimi nuk i përket automatikisht gjithçkaje që s’ishte botuar, sepse përmes veprave “të vlefshme” radhit edhe novelën Një kampion i agjërimit, e cila, në çastin kur e shkroi letrën, nuk ekzistonte veçse në dorëshkrim.»

Në radhë të parë Gjini duhet të ketë parasysh se fjala frënge ‘parmi’, nuk do të thotë përmes(!) pavarësisht ngjashmërisë grafike dhe fonetike. Ajo do të thotë ndërmjet, ose midis. Në radhë të dytë “Artisti i urisë” nuk është novelë! Dhe nuk titullohet Një kampion i agjërimit. Duhet me ia ripërkthye lexuesit këtë fjali, duke i thënë se Kafka n'amanetin letrar që i la Brodit, nuk dënoi me djegie çdo gjë që kishte shkruar, pasi mes veprave të tij mund të ruhej tregimi Artisti i urisë... etj.

Titullin e pjesës së nëntë të librit: “Là, vous n’êtes pas chez vous, mon cher” (e shqipëruar: Këtu nuk jeni në shtëpinë tuaj, i nderuar), Gj. e përkthen: Atje s’jeni në shtëpinë tuaj i dashur! Pra fjalë për fjalë, dhe kujton se là do të thotë atje, si në italisht.

Kreu ku fliten këto gjëra titullohet Rrugët në mjegull, por lexuesit veçse mjegull tjetër i serviret. 

Në faqen 277 përkthyesi Gj. tregon se nuk e njeh fare Kafkën, kur përkthen pjesën e fundit të Procesit. Ndërkohë që shumë mirë mund të kishte kopjuar e ndrequr pak përkthimin e Gj. Vlashit.

Sipas B. Gj., prej Kunderës thuhet: «Mendoj për fundin e Procesi: të dy zotërinjtë janë përkulur përmbi K. që po e therin: “Me sytë që po i erreshin, K. pa përsëri, shumë pranë fytyrës, faqe më faqe, të dy zotërinjtë tek kundronin përfundimin:

– Si një qen! – tha K.; dhe ishte sikur turpi e detyronte të mbijetonte”.» Dy dorasët janë bërë dy zotërinjtë. Duke parë K. që po jep shpirt ata thjesht “kundrojnë përfundimin”. Kurse marazi i K., se mos do t’i mbetej marrja (turpi) mbrapa, jepet me shprehjen e pakuptimtë “ishte sikur turpi...”. 

Ja dhe i miri Gj. Vlashi, tek përkthimi i tij që prapë është shumë më i pranueshëm:

– Si një qen – tha K. dhe dukej sikur trupi do të mbijetonte edhe pas tij.
(Gabimi ortografik kthehet në gabim logjik dhe fjali përçudnohet krejt, duke u dukur si me qenë marrë nga librat me zombie të Stephen Kingut, ku “trupi” i mbijeton edhe vdekjes së të zot’.) [Procesi, fq. 226, Globus R., Tiranë, 1997)
Ndërkohë, anësore: Gj. shprehjen ‘gjë për tu çuditur, ose kërshëritëse’, e jep: gjë kurioze (fq. 248), a thua se gjërat janë antropomorfike dhe kanë kuriozitet si njeriu, apo macja, një kafshë me natyrë kurioze. Luftërat napoleonike, i jep si napoleoniane. Të pafajësueshmit, i jep si të pafajshmit (fq249) Dorasët e Procesit janë gjithkund zotërinjtë.fq 224, fq 277 etj. Madje K.së i shkon mendja të merrte një thikë dhe “ta ngafulte në trup” (fq. 224)

Rëndësia e Testamenteve është aq qendrore në veprën e Kunderës, sa ky libër mund të jetë pa frikë edhe testamenti i tij. Çdo shtrembërim i tij meriton  një "j'accuse" të madhe botnisht.

Kur tradhëtohen Testamentet

Zanati i përkthimit është judesk par excellence, dhe shprehja traduttore-traditore veç lojë fjalësh që s'është. Ka përkthime (të tipit rifreskime) që duke kujtuar se po shpalosin shumë gjetje, e vyshkin natyrën e veprës dhe ia afrojnë artificialisht afatin e skadimit. Janë përkthime që vetëskartohen.

Kur botohet një vepër (Testamentet e tradhtuara, M. Kundera, B. Gjini, bot. Pika pa sipërfaqe, Tiranë, 2011) që e ke pasë nëpër duar edhe vetë, me të cilën ke nda' orë të lume pa gjumë, e “do ditë andrrimesh me sy hapë” e veç tjerash e ke çuar në ‘cenacolo’ të miqve si libër logu, e për më tepër i kushtohet prijësit të letrave moderne doktor Kafkas, kurioziteti për krahasim mes variantit tënd të pambaruar që fle në terrin e sirtarit dhe variantin fatlum që gëzon dritën e botimit është i papërmbajtshëm dhe legjitim.

Paraprakisht dijmë se përzgjedhjet e B. Gjinit përkthyes janë ndërmes më cinikëve dhe më aristokratëve të letrave perëndimore: mjeshtri i mendimit Cioran, rabëlezjani Hrabal, snobi Baudrillard... Por pavarësisht se këta janë autorë celebralë, ai i pajis në shqip me leksema bio, ku shpesh vjen era kooperativë socialiste, ose realizëm socialist me lumturi të detyrueshme. Nuk është vendi ta numërojmë këtu leksikun blegtoral që ai iu mvesh autorëve. Por ju siguroj se ky freskim i plak menjëherë përkthimet e tij, ose i uthullon, pasi nuk i jep efektin e thantimit që koha i jep venës së mirë p.sh., por vetëm atë të thartimit. Marrim një rast kërcitës. Gjini përpiqet në veprën e Baudrillard-it (Amerika, bot. Zenit) ta ngjisë “lapërdhinë” në kategori estetike. Në të vetën Baudrillard-i po flet për ob-scene, jo për larpëdhi.

Por le t'i kthehemi Testamenteve.

Ngaqë nuk mund ta kapim për çdo fjali, as nuk do mund ta pasqyronim në format mediatik këtë kapje, do ta fotografojmë (me lejen dhe durimin e lexuesit) këtë përkthim në fillim në mes dhe në fund. Na ndihmon fakti se ne e kishim përkthyer edhe vetë dikur këtë libër, pavarësisht se e lamë të pakorrigjuar, meqë na siguruan se Balili e kishte kryer këtë qysh në 93shin, bash vitin kur e nxori Gallimard.

Libri fillon me romanin me namë të Rabelais. Në shqipen e Gjinit na vjen kështu:

“Qysh në fazat e fillimta libri i hap kartat: kjo që rrëfehet këtu nuk është serioze [...]”

Varianti im është më shqip: “Qysh prej fjalive të para libri loz me letra të hapura: ajo çka po tregohet nuk është e njëmendtë [...]”

Në radhë të parë, mbiemri “i, e fillimtë” s’na duhet. Në shqip me temën “fillim” kemi mbiemrat “fillestar” dhe “fillimor” që mjaftojnë. Në radhë të dytë neologjizmi formohet duke përdorë një mbaresë që ka konotacion tjetër. Tek “i, e qëllimtë”, mbaresa –të, është gjegjëse dhe mëkëmbëse e mbaresës –shëm, pra “i,e qëllimtë, i,e qëllimshëm”, pra sipas logjikës fjalëformuese të Gjinit, mbas “i, e fillimtë” do kishim “i, e fillimshëm”. Çka është kakofonike (tingullkeqe) dhe e shëmtuar (kakologjike). “Fjalitë e para”, do ishte shkurt e shqip. Mandej në vend të “kartat” duhet “letrat”, ne nuk lozim me karta, por me letra.

Kurse fjala “serioze” duhet shqipëruar sipas nuancës ose ngjyresës, pra ashtu siç e kam pasë dhënë unë në përkthimin e pabotuar: “e njëmendtë”.

Shembull: ajo që i ndodh Gregor Samsës është shumë serioze (madje është tmerrësisht e rëndë), por nuk është e njëmendtë, është jashtë njëmendësisë. “Serioze” në gjuhët latine ka këtë sfumaturë ose ngjyresë kryesore, pra “e njëmendtë”. Kurse në shqip, një gjë që nuk është “serioze” mund të jetë një tallje. Por tek Metamorfoza që morëm shembull, nuk kemi tallje me lexuesin. Serioz është mbiemër karakterizues: një njeri serioz, një profesionit serioz, etj. Nëse thua, kjo që po ndodh këtu nuk është serioze, do të thotë, në shqip: 1. se ajo nuk është e denjë, 2. se ajo nuk duhet marrë seriozisht.

Më poshtë, po në faqen e parë, kemi:

«Aty është gjithçka: “e vërteta dhe e pavërteta”, alegoria, satira, gjigandët dhe njerëzit normalë [...].

“Vraisemblable” dhe “invraisemblable” e përkthen si “e vërteta” dhe “e pavërteta”».

Ndërkohë që e ngjara dhe e patëngjara, ose e gjasshmja dhe e pagjasshmja janë gjegjëset e përsosura në shqip të këtyre fjalëve. Ndërkohë fjalën gege ‘e pagjasshme’, përkthyesi më poshtë e përdor, por ku nuk ka rëndësinë kategorizuese që ka më sipër.

Gjini shqipëron aty ku s’duhet dhe nuk shqipëron ku duhet.

Vijon libri:

«[...] S. Rushdie, në Vargjet satanike, bën që dy heronjtë e tij, pas shpërthimit të një avioni, të bien duke llomotitur, duke kënduar, duke u sjellë në mënyrë komike dhe të pagjasshme. Ndërsa “përsipër, mbrapa, poshtë, në zbrazëtirë”, fluturojnë karrige me shpinore të fushkëta, gota prej kartoni, maska për oksigjen dhe pasagjerë, njëri Gibraeel Farishta, “noton” në ajër me krahë fluture, me stil bretkosë, mbështillet si lëmsh, shtrin krahët e dhe këmbët në pafundësinë e këtij të quajturi agshol...»

Kurse, përkthimi im: [Teksa «nga sipër, nga prapa, nga poshtë tyre vareshin në atë boshllëk» sedilje të përkulshme, gota letre, maska oksigjeni dhe pasagjerë, njëri prej tyre, Xhebrail Farishta, notonte «në ajër, krol, bretkosë, dhe kruspullosej si një top, dhe prapë hapte këmbë e krahë mbi gruntin gati të pafundëm të pragzbardhjes».]

Balili e bën të pagjasë jo vetëm rënien rushdiane ku personazhet ia shtrojnë me muhabet, por edhe avionin. Vetëm në avionat me të cilët ka fluturuar B. gjatë përkthimit, në vend të (sièges à dossier inclinable) “sediljeve të përkulshme”, kemi “karrige me shpinore të fushkëta”. Pra në vend të një avioni të Indian AirLines, kemi një tonin të Lazarati Airlines, ku piloti-shkrimtar na tymoska barin magjik, dhe në vend të sediljeve të përkulshme shifka “karrige me shpinore të fushkëta”... Notin krol, B. Gj. e jep fjalë për fjalë si “not me krah fluture”... Kurse shprehja ‘në pafundësinë e këtij të quajturi agshol’ për të thënë se e gjitha po ndodh mbi sfondin ose gruntin e zbardhjes së ditës, na dëshmon se përkthyesi tashmë është ‘bërë dru’. Kundera, i cili s’ka gisht në këtë mes, duke cituar përkthimin frëng të Rushdisë, thotë: «dans la quasi-infinité de cette quasi-aube». Emrin e personazhit B. e lë Gibraeel, kur fare mirë mund ta shqiptojë Xhebrail, ose Xhibrail simbas dy trajtave shqipe të variantit musliman t’emrit të krye-engjëllit Gabriel.

U morëm me tre paragrafët nistorë. Dhe pamë sa me këmbë të mbarë ia ka nisur përkthyesi i specializuar.

Nuk jam hipermodernist, përkundrazi. Modernët e vërtetë, siç janë vazhduesit e Rimbaud-së, çka thuhet edhe në Testamentet, janë antimodernistë. E ndjej që njëfarë nastradinizmi në përkthim, mund të hahet ende si tek ‘Don Kishoti, pjesa I’ i Nolit, ashtu dhe tek Dostojevski i Doksanit, të cilit Dostojevsk s’ka pse t’i vijë era Firence, se në fund të fundit po flet për moçalin e reales, dhe i shkon një gjuhë xoxjane prej ‘lumi të vdekur’.

Por as Kundera eseist, as Ciorani filozof, nuk mund të përkthehen nastradinçe, apo me regjistrin e ‘lumit të vdekur’. Nuk ua mban estetika. Aq më tepër, kur kujton se arnat që iu vë, mbi kostumet e reja origjinale, janë sofistikim. Përkthyesit si Gjini, janë në mirëbesim, dhe kujtojnë se këto arna mund të vendosën edhe mbi xhaketën e re prej cohe të mirë, për t’iu mbrojtur bërrylat se mos iu ‘hahen’, por e forta është se nuk mendojnë as t’i qepin aty ku (edhe!?) mund ta kenë vendin, pra tek bërrylat dhe kshtu iu qepin mëngët duke i bërë mëngë manece.

Ata përkthyes që nuk e kanë takatin për të shqipëruar strukturën, rrinë e shtojnë fjalë, në vend që t’i heqin. Në punë e tij përkthimore, Gjini përdor rëndom fjalë si ‘kësmet’ në vend të ‘short’ a ‘fat’, tek shkrimtarët bashkëkohës. Ndërkohë që fare mirë, mund ta përdorte kësmetin tek një Hygo (që me raste e përdorte edhe vetë këtë turqizëm) a ndoj klasik tjetër, për t’i vendosur edhe në kohë edhe në hapësirë. Përse nuk përkthejnë shkrimtarë të Tetëqindës, kur ua kande aq shumë këtë leksik? Mbase, ngase duan të bëjnë si modernë?...

Po si mund ta pranojmë që aty ku një akademik i mërzitshëm si Baudrillard flet për një kategori filozofike, neve ia përkthjemë atë si ‘lapërdhi’? A nuk është ky një përkthim lapërdhar?

E gjithë kjo mënyrë përkthimi ku për-zihet shkolla e vjetër ‘e shqipërimit’ ose qethjes me stilin e pranuar nga ‘agjitpropi’, rezulton në një arnim grotesk e cigan, por pa muzikalitetin e ciganizmit të vërtetë.

Përpos kësaj, nevojat e një shkolle të re përkthimi, janë sot një urgjencë kombëtare. Edhe në rastet më të mira jemi akoma brenda nolizmit, ose nevojës për t’i kthyer veprat e ‘Evropit’ në dimensionet e fshatit-komb, ku e vetmja licencë është ajo e sforcimit, ose e shartimit të logotipit vendas, por me frikë strukturore jo veç nga ajo që vjen jo veç nga jashtë, por edhe nga brenda! Frikë nga mendimi: mizozofi!

Shohim tani kapitullin kunderian mbi Kafkën sipas Brodit. Pra kapitullin më në spikamë të temës së tradhtimit të testamentit.

Gjini përkthen kështu: “Kësisoj ne nuk habitemi që Brodi, adhurues i romantikës femërore, për të cilin pallimi nuk ishte realitet, por “simbol i ndjenjës”, nuk kishte mundur të përshquante asgjë të vërtetë tek Brunelda, zaten as hijen e një përvoje reale, por vetëm përshkrimin e “tmerreve ndërshkuese, përcaktuar ndaj atyre që nuk ndjekin rrugën e mbrothtë”.

Nga file-i i përkthimit tim të 2007s, kopjoj:

«Nuk duket e çuditshme pra që Brodi, adhurues romantik i grave, për të cilin koito-ja nuk është një realitet por një «simbol i ndjenjës», s’ka parë te Brunelda asgjë të vërtetë, as hijen e një eksperience reale, por vetëm përshkrimin e «ndëshkimeve të tmerrshme rezervuar atyre që s’ndjekin udhën e drejtë».

Dhe origjinali, që është më i thjeshtë se çdo përkthim:

“On ne s’étonne pas que Brod, adorateur romantique des femmes, pour qui le coït n’était pas réalité mais «symbole du sentiment», n’ait pu vir rien de vrai dans Brunelda, pas l’ombre d’une expérience réelle, mais seulement la description des «horribles punitions destinées à ceux qui ne suivent pas le bon chemin».”

Vini re se “le coït” B. e jep me fjalë “pallimi” e sa keq tingëllon kjo në këtë libër estetike, ku fill mbrapa flitet për “simbolin e ndjenjës”... Koito nuk domethënë pallim, por edhe po t'ishte ashtu, nuk duhej shqipëruar. “Udha e drejtë” për të cilën flet çdo bibël a qitap, në asnjë libër fetar nuk rezulton e përkthyer balilianisht si “rruga e mbrothtë”. Kundera e përmend në kuadrin e kritikës së tij antireligjioze.

Sipas B. prapë (faqja 273), tregimi i përsosur i Kafkës “Ein hungerkuenstler” qenka Një kampion i agjërimit. Fjalia e plotë në përkthim është: «Shkagimi nuk i përket automatikisht gjithçkaje që s’ishte botuar, sepse përmes veprave “të vlefshme” radhit edhe novelën Një kampion i agjërimit, e cila, në çastin kur e shkroi letrën, nuk ekzistonte veçse në dorëshkrim.»

Në radhë të parë B. Gj. (që mbase bën gjoja), në përkthimet e ardhshme, duhet të ketë parasysh se fjala frënge ‘parmi’, nuk do të thotë përmes(!) pavarësisht ngjashmërisë grafike dhe fonetike. Ajo do të thotë ndërmjet, ose midis. Në radhë të dytë “Artisti i urisë” nuk është novelë! Dhe nuk titullohet Një kampion i agjërimit. Duhet me ia ripërkthye lexuesit këtë fjali, duke i thënë se Kafka n'amanetin letrar që i la Brodit, nuk dënoi me djegie çdo gjë që kishte shkruar, pasi mes veprave të tij mund të ruhej tregimi Artisti i urisë... etj.

Titullin e pjesës së nëntë të librit: “Là, vous n’êtes pas chez vous, mon cher” (pra, po ta shqipëronim: Këtu nuk jeni në shtëpinë tuaj, i nderuar), Gj. e përkthen: Atje s’jeni në shtëpinë tuaj i dashur! D.m.th. fjalë për fjalë, dhe kujton se là do të thotë atje, si në italisht. Në këtë moment, Gj. vërteton padashje, se tek letërsia ai nuk është në shtëpinë e vet dhe hyn, tek ajo pjesë shumë e rëndësishme e komunitetit paraletrar që unë quaj: komshitë e letërsisë.

E thënë mes nesh, ndër komshitë e letërsisë ky përkthyes është shumë më në rregull se disa që bëjnë si të fortët e letërsisë apo gjynahët e letërsisë, që ankohen e “ankimohen” për gjendjen e letërsisë shqipe, ngase marrin vetëm nga shtatë rroga. E duke qenë se ka gurnue edhe si guru i çmimeve letrare kombëtare, meriton çmimin që ndajmë ne letrarët me vokacion: komshi i letërsisë i katit të parë!

Kreu ku fliten këto gjëra titullohet Rrugët në mjegull, por lexuesi nuk i sheh këto rrugë, që falë këtij përkthimi bëhen rrugë pa krye, dhe mjegullës i vjen era stallë.

Në faqen 277 përkthyesi Gj. tregon se nuk e njeh fare Kafkën, kur përkthen pjesën e fundit të Procesit. Ndërkohë që shumë mirë mund të kishte kopjuar e ndrequr pak përkthimin e Gj. Vlashit.

Sipas Balilit, prej Kunderës thuhet: «Mendoj për fundin e Procesi: të dy zotërinjtë janë përkulur përmbi K. që po e therin: “Me sytë që po i erreshin, K. pa përsëri, shumë pranë fytyrës, faqe më faqe, të dy zotërinjtë tek kundronin përfundimin:

– Si një qen! – tha K.; dhe ishte sikur turpi e detyronte të mbijetonte”.»

Më shumë se kaq nuk mund ta mbrapshtosh fundin e romanit më emblematik të shekullit të XX. Dy dorasët janë bërë dy zotërinjtë. Duke parë K. që po jep shpirt ata thjesht “kundrojnë përfundimin”. Kurse marazi i K., se mos do t’i mbetej marrja (turpi) mbrapa, jepet me shprehjen e pakuptimtë “ishte sikur turpi e detyronte të mbijetonte”. Por në Weltanschauung shqiptar, shqetësimin mos me na jetun mârre mbrapa e njohim mirë, dhe e nxëmë në shtëpi e shkollë.

Ja dhe i miri Gj. Vlashi, tek përkthimi i tij që prapë është shumë më i pranueshëm:

– Si një qen – tha K. dhe dukej sikur trupi do të mbijetonte edhe pas tij.
(Gabimi ortografik kthehet në gabim logjik dhe fjali përçudnohet krejt, duke u dukur si me qenë marrë nga librat me zombie të Stephen Kingut, ku “trupi” i mbijeton edhe vdekjes së të zot’.) [Procesi, fq. 226, Globus R., Tiranë, 1997)

Ndërkohë, anësore: Gj. shprehjen ‘gjë për tu çuditur, ose kërshëritëse’, e jep: gjë kurioze (fq. 248), a thua se gjërat janë antropomorfike dhe kanë kuriozitet si njeriu, apo macja, një kafshë me natyrë kurioze. Luftërat napoleonike, i jep si napoleoniane. Të pafajësueshmit, i jep si të pafajshmit (fq249) Dorasët e Procesit janë gjithkund zotërinjtë.fq 224, fq 277 etj. Madje K.së i shkon mendja të merrte një thikë dhe “ta ngafulte në trup” (fq. 224)

Kështu “i ngaful” përkthyesi fjalët e veta nëpër librin e tjetrit. Dhe – do të thonim sipas stilit të tij – e xhevahiros atë përdasshëm .

Kur iu flisja se po përktheja këtë libër në Tiranë më thoshin se B. e ka përkthyer qysh në ‘93shin... sikur të kishte qenë i pranishëm në seminarin e Kunderës dhe ta kishte incizuar live. Pra ka pasë 20 vjet kohë me e korrigjue!! Dhe rezultati shihet.

Për ta mbyllur analizën, do thonim edhe dy fjalë për veprën.

Rëndësia e Testamenteve është aq qendrore në veprën e Kunderës, sa ky libër mund të jetë pa frikë edhe testamenti i tij. Mund të themi me siguri se përbën një suvenir për të gjithë dashnorët e romanit. Nëse ky libër do të meritonte një titull tjetër, më utopik, ky do t’ishte “Qyteti i romanit” ose “Për një qytet të romanit”, në ‘falsariga’ të veprave utopike “Qyteti i Zotit” apo “Qyteti i diellit”. Ciorani e ka quajtur qytetërimin modern evropian “shoqëria e romanit”, dhe një libër si ky, ku shpaloset thjesht, e pa jargavitje “shpirti i romanit” meritonte një përkthim evropian. Mbas romanit, mjeshtri tjetër evropiane është edhe përkthimi. Kur copyright-i i këtij botimi të skadojë, pas pak vitesh, urojmë të hedhim në qarkullim përkthimin tjetër. A, fundja, ta pranojnë konsulencën tonë falas për rieditimin e tij. A fundja e fundit, kushdo që e citon këtë përkthim në ndonjë punim doktorature, ta marrë me dorashka.