Replika e Balil Gjinit

Balil Gjini

Replikë: Mbi shkrimin e Astrit Canit, “Kur tradhtohen Testamentet”

Javën e kaluar sytë tanë panë diçka lëbyrëse: mbi faqet e kësaj gazete, sikur ajo të kishte qenë një tapet ringu, Astrit Cani, një qenie pa kontribute të vërteta në kulturën shqiptare, i kishte vënë thonjtë në grykë dhe, mes dihatjesh, djersësh e sokëllimash, kërkonte të mbyste veprën “Testamentet e tradhtuara”, përkthyer prej meje. Paj kërkonte ta mbyste thjesht ngase ishte pizmosur që unë e kisha përkthyer para tij, ngase ajo ishte e bukur dhe s’kishte mundur ta bënte të tijën. Ishte pizmosur aq shumë sa nuk e vinte re se beteja ku kërkonte të hynte kërkon majën e mprehtë të lapsit dhe jo majën e mprehtë të jataganit, kërkon daltën dhe çekiçin e ustait dhe jo ruspat e fadromat e mohimit, huazuar nga kushedi ç’peisazh i këtyre ditëve, fodroma që, tash e tutje, s’kanë pse futen më nëpër hangarë e magazina, sepse kanë si të tilla kokën e “kritikut”.

Për të parë sa pa themeli ishte shkrimi i tij le të shikojmë fjalinë e parë: “Milan Kundera m’ishte dukur eseist i maskuar, prandaj i snoboja romanet e tij”. Kjo fjali duket si një tra i gjatë, mbi të cilin rri fjala “snoboja”, fjalë së cilës i vezullojnë luspat ngase autori ia ka lyer me karaboja, dhe i ka vënë përsipër një ok pudër. Duket i qartë synimi: Autori mëton ta shndërrojë këtë fjalë në një xixëllonjë që lëshon nga nënbarku dritë. Fap-fup, fap-fup… Po a ia ka arritur një gjëje të tillë? Le ta shohim nga dy pikëpamje: nga  pikëpamja leksikore, dhe nga pikëpamja etike.

Nga pikëpamja leksikore: fjala snob është një fjalë mysafire në gjuhën tonë dhe si e tillë është paksa e përkorë: ka pak përdorime, dhe nënkupton një njeri me sjellje e veprime të tepruara. Ka një ngarkesë të theksuar ideologjike, sepse përdorej veçanërisht gjatë Diktaturës për të shënjuar njerëz jashtë klisheve e standardeve socialiste. Canaj kësaj fjale i shton një prapashtesë dhe na krijon një leksemë të re: snoboj. E vështirë të pranohet, sepse fjalëve të huaja iu duhet shumë kohë që të pranohen në shtëpinë e leksikut dhe pastaj të lindin aty pasardhës.

Nga pikëpamja etike. Canaj na paskërka snobuar romanet e Milan Kunderës. Pa shih, pa shih sa lart i fluturoka zogu i krenarisë! Ka dy mundësi për të snobuar Kunderën: ose të jesh një gjeni dhe ta kesh emrin, p.sh, Mario Vargas Llosa, ose të jesh një hiçkush dhe ta kesh emrin, p.sh, Astrit Cani. Edhe kërmilli i gjorë e armatos ballin me dy brirë, dhe, mbase ku mund ta dish, shumë herë mund t’i vejë ndër mëndje se ata janë brirë demi.  Autori i këtyre radhëve, jo vetëm s’ka patur ndjesi të tilla, por ka një adhurim pothuajse të shenjtë ndaj gjithë letërsisë së madhe dhe është ky shkaku i përkthimit edhe të kësaj vepre.

Siç shihet, ose të paktën siç më rezulton mua, fjala “snoboj”, jo vetëm s’është shndërruar në xixëllonjë, por përkundrazi, është shndërruar në kandër.

Cani, jo vetëm tek ky shkrim, por edhe tek të tjerë, e ka zgjidhur rrugën e protagonizmit përmes arrogancës dhe të bërtiturave, sepse, me sa duket e di shumë mirë se bën më shumë zhurmë një dru që rrëzohet, se sa një pyll që rritet. Po kjo filozofi mund të bëjë fajde vetëm për syleshët. E themi këtë sepse ai merret me problemet periferike, me vogëlimat, me manaferrat e pluhurosura buzë rrugës së këmbësorëve (ku edhe mund të marrësh ndonjë gjemb për të çjerrë), dhe jo me autostradën e gjerë të përkthimit. Edhe një përkthyes fillestar e di se t’i qëndrosh besnik origjinalit do të thotë të ruash stilin e autorit. Ndonjëherë kjo s’është dhe aq e lehtë, sepse stili mund të jetë i rëndë, serioz, por poshtë tij mund të rrjedhin rrëkeza të padukshme humori, ironie, etj. Le të kujtojmë esenë e Umberto Ekos për Silvinë e Nervalit. Falë veçorive të tij Kundera nuk i përket më shumë autorëve të stilit dhe gjuhës, por autorëve të ideve dhe mendimeve. Kjo veçori ka përcaktuar dhe gjuhën e tij: e qartë, e kthjellët, kundër barokut dhe ornamenteve. Mendoj se në funksion të këtij stili është zgjidhur tonaliteti i përkthimit.

Cani i anashkalon problemet kryesore dhe, pasi ka gjetur ndonjë fjalë, – guaskë fatlume që dallga e zemërimit ia ka sjellë në breg – e merr, e vendos në pinecka, drejton mbi të herë teleskopin e herë mikroskopin, ndërkohë që duhej ta kundronte thjesht me sy. Pasi ka bëri kësi gjestesh dhe ka gjetur «gabimin », ai ka ngritur gishtin lart dhe ka lëshuar vikamën revolucionare: «j’accuse. Po pa ta shohim për çfarë akuzon ky Cani?

Është një fjalë “coït”, që unë e kam përkthyer “pallim”. Në të vërtetë kjo fjalë, e përdorur edhe nga autorë të tjerë si Tournier, është një fjalë kyç tek Kundera, është një fjalë koncept, e cila nuk mund të përkthehet jashtë kontekstit letrar e historik. Është e tillë sepse kjo fjalë, në fushën e seksualitetit, ndan letërsinë e shekullit të XIX nga ajo e shekullit XX. Letërsia e shekullit XIX i trajton marrëdhëniet e dashurisë thjesht në fushën sentimentale: puthje, përqafime, lotë. I gjori Stendal që s’dinte ç’të bënte me duart e Fabricios, që vetëm sa humbisnin poshtë fustanit të dukeshës Sanseverina! Vetë Kundera na thotë se kjo letërsi e kishte kthyer zemrën në një kishë, kurse një vajzë me sytë e mbushur me lot dukej sikur të kishte në ta xhevahirë. I pari që solli risi në këtë fushë, po sipas Kunderës, është Kafka, tek “Kështjella”: K dhe Freida, të shtrirë aty mes pisllëqeve, shisheve të birrës dhe bishtave të cigareve (sepse vetë seksualiteti i flligësht është). Fjala është për vetë aktin seksual, të zhveshur nga romantika e shpëlarë e letërsisë së mëparshme.

Dhe Cani në vend të fjalës “pallim” na ofron në sini trupat cullakë të dy fjalëve të përkthyera nga ai. Coït = çiftim. Ky është dhe kuptimi që japin fjalorët. Veç një veteriner, por jo një përkthyes, mund të japë një përkthim të tillë. Veç kësaj fjala çiftim mund t’i pëlqejë Canit për faktin se lidhet me fjalën çifte, armë që e mban në sup për të gjuajtur ç’i del përpara: autorë, poetë, përkthyes, shtëpi botuese. Shpjegimi tjetër që jep Cani: coït = coit. E po, dreqi ta hajë, ky është një shpjegim që s’ka nevojë për shpjegim.

Sigurisht kështu janë dhe gjërat e tjera, por këtu s’është vendi për t’u marrë gjatë me to, sepse Cani shjumëzon nga një inat që s’mund te jetë veçse zbavitës. Mbase individualisht Cani edhe mund të ketë patur të drejtë. E kush është ai njeri që, pasi ka punuar mbase dhe një vit për të përkthyer një vepër, nuk do t’i vinte plasje ta shihte atë në vitrinën e një librarie, të përkthyer nga dikush tjetër? Por në këtë rast ( për shkak edhe të rrethanave si botohet në Shqipëri) duhet ta kishte inatin me fatin: atij duhej t’i sokëllinte, t’i bërtiste, dhe, po të donte, le të shakullepsej me të bokërrimave të Shqipërisë. Ama, jo të krijojë nga ato pellgaçe ligësie të quajtura shkrime, ku shllapuritet gjithë ëndje si në një pishinë. Se, në këto raste, dihet, sado të shllapuritesh, gjithsesi, veshët të mbeten përjashta…