IRLANDA

Tepak pa zbardhë oqeani

nxori në breg të ramët...

me u falë tokë për vorr.

Vikamat ua kish përpi

mnershëm me kohë.

Kamat tok me krena

tok me fëmitë me lojna.

Kshu u përmbys Atlanti

e bota iu dha rastit

që e mban si zar.

Ishte nji pamje

që ta kpuste shpirtin

e gjithkujt e pá

shpirti iu shkul

e u ba shkulm dallge.

Se atë natë natyra

bani gosti. Hangri mish

e piu venë njeriu.

Por zemra e Atlantidës

notoi në gjakun e njelmë

prej lotësh e duel në diell

ngjat nji harku të blerë.

I thonë Irlanda - landa e irun

e asht parajsë delesh toke

e amë ujqish deti

streha pa terr e të keltëve naivë

e bija për shpirt e oqeanit

njatij

që e la pa prind. 

A.C.

Elozh metafizikës

Metafizika, na thoshte një mësues, u quajt nga lëçitësi latin, ajo pjesë e veprës së maqedonasit Aristotel, që vinte pas Fizikës. Por meqë physis domethënë natyrë, metafizikja është thjesht e mbinatyrshmja. E përtejshmja, infiniti, e pashmja simbas dritës...
Ajme jetojmë në epokën e anti-metafizikës, në konsumizëm, dhe të gjitha këto tingëllojnë patetike. Kjo epokë është veç tjerash edhe anti-fizike. Kaq na janë errësuar sytë nga mallrat, sa kemi humbur edhe lidhjen me natyrën, me fiziken. Dhe meqë e kemi humbur, kjo lidhje është bërë qëllim në vetvete. Priremi drejt fizikes, duke u nisur nga dëshpërimi ynë material, si dikur prireshim drejt metafizikes, duke u nisur nga pamjaftueshmëria jonë fizike.

Por shpirti ynë është aq i paushqyer, sa çdo kundërmim metafizike, na bën efektin e një helmi. Sa nga njerëzit e sotëm mund ta dëgjojnë Moxartin, pa iu dukur si "muzikë të vdekurish" fjala vjen?

Për të folur tani më në konkret për shpirtin shqiptar, e ndjejmë sa i kufizuar është bërë ai, nga reformat e historisë, sidomos atyre të shekullit të kaluar. Nuk po flasim për shpirtin Spirit (Spirito, Geist), por për shpirtin Soul (Anima, Seele). Për botën gjysmë-errcake të shqisave, që po errësohet gjithmonë e më shumë. Shpirti shqiptar po humbet instinktet, por pa fituar mendimin. Po humbet reflekset, pa fituar refleksionin. Mendimi është instinkt i ri, prandaj i dominon instinktet e vjetra fizike, dhe është i vetmi instinkt metafizik.

Në mungesën e programeve reale, atyre që i mundësojnë njeriut të vetëndërtohet, jemi sot para dy modeleve "sendërtuese". Sera e socializmit sovjetik është zëvendësuar me xhunglën e tranzicionit, dhe synohet që të shitet xhungla për të blerë serën. Në dyja këto modele zhvillimi të kopshtit antropologjik, shpirtit i merret fryma (për ta thënë filozofikisht më saktë, do më duhej italishtja, e do thosha: allo spirito vien tolta l'anima). Xhungla është model a-politik, pra antimodel, anarki. Sera prodhon në seri, por njerëz të skaduar amà, të konsumuar.

Nëse elita jonë ka modele kaq të skaduara për ne, kjo do të thotë se ajo nuk ka model për vete. Dhe ajo nuk ka lidhje organike me elitarizmin e viteve '30, sado që me fjalë mundohet ta bëjë. E madje pyetja shtrohet: a kemi elitë? Jo. Nuk kemi. Kjo elitë synon të na bëjë të besojmë se ne nuk kemi teknologjinë për ta kuptuar. Por meqë ajo e ka teknologjinë, si ka mundësi që nuk kupton vetveten?!
Thjesht se i mungon ai dimensioni...
Ç'është një elitë, përpos se një lëvizje që prodhon metafizikë?! Në kohën kur njerëzimi ishte më pak i robotizuar nga teknika, i donte lundërtarët e poetët e heronjtë e vet, pasi këta e pajisnin me metafizikë, i jepnin frymëmarrjen univerale, energjinë jetësore, largpamësinë profetike. Sot sistemit nuk i duhen më tërë këta figura të shpirtit, i duhen thjesht bateri.
Pa metafizikë, fjalët janë thjesht miza. Janë miza që kalojnë kokë më kokë, hyjnë në veshë e dalin nga goja, gjithnjë e më të azdisura, gjithnjë e më pickuese e verbanike. Shikojini se ç'ndodh me tërë komunikatorët - conquistadores të ekranit të vogël - gazetarët, politologët e politikanët, pedagogët e intelektualët, aktorët e regjisorët, këngëtarët dhe kompozitorët? A bëjnë gjë tjetër përpos së transmetuari mizat?! Mizat e njëri-tjetrit. Mizat e labirintit! Mizat e këtij realiteti të mbyllur, jo për shkak të vogëlsisë së vendit, por për shkak të mungesës së metafizikës!
Edhe Irlanda është e vogël, por shpirti irlandez merr frymë thellë. Sepse një shpirt nuk është një shpirt po nuk u derdh në një plan shpirtëror.
Diçka aktuale, tash. Kur themi se ne shqiptarët e kësaj Shqipërie duhet të dalim, nuk kemi parasysh se duhet të bëjmë pasaportat biometrike dhe të harxhojmë ato pak kursime që kemi. Të dalim, të dalim sa më parë, e jo të ikim, por të shkojmë. Për hir të atyre që vdiqën në kufi, të dalim, për të parë liri me sy, aty ku liria funksionon...

Por ata që vdiqën martirë, e kishin metafizikën e lirisë e ne mund të vdesim pa e pasur; shpirtrat e tyre e panë lirinë, e ajo qe shkëndija që i bëri të lëvizin edhe fizikisht. Sikundër, shumë shpirtra që kanë lindur në liri, nuk do e shohin atë, pasi nuk e kanë metafizikën e saj.
Kur flet për fiziken dhe metafiziken, s'mundesh dot ma ta vesh theksin tek e dyta. E don metafizika e tekstit. Ngase thjesht po shkruan pa folur. E në fakt në kohën tonë për shkak se po minohen të dyja, natyra dhe e mbinatyrshmja bëjnë lidhje të vetme (religjon t'unjishëm), për të krijuar njeriun me ndjeshmëri kozmike, si përgjigje ndaj robotit elektronik.
Pse e duam hebreun, të krishterin, muslimanin, siç duam poetin, muzikantin, e Ainshtajnin? Se kanë metafizikë, se kuptojnë gjuhën e krijimit, ia hapin dyert dritës, dhe janë jeta e kësaj bote, që pa ta s'ka jetë.
Metafizika ose skaji kah synohet. Pasi vetëm duke synuar të gjesh mbinjerëzoren, mund të arrish së paku njerëzoren.

Elozh lëvizjes së lirë

Kur kemi hyrë në fundin e tremestrit të parë të lëvizjes së lirë në Schengen, në regjistrat e kthimeve mungojnë më shumë se gjysma e të nisurve. Kjo nuk tregon dhe aq se shqiptarët kanë përfituar nga heqja e vizave për t'ia mbathur, por, tregon se 90 ditë nuk mjaftojnë. Nuk mjaftojnë për të bërë diçka më të hajrit sesa thjesht vizita familjare apo turizëm. Nuk mjaftojnë për të plotësuar një cikël jetësor.

Kjo e dhënë na sinjalizon disa të tjera: pikësëpari, shqiptarët që mund të udhëtojnë për qejf, ose me dëshirën rinore për të parë botë me sy, nuk kanë ose nuk duan t'i prekin kursimet e tyre, të paktën nuk kanë ndonjë ngut në lidhje me këtë. Kjo edhe për faktin se fluturimet, pavarësisht uljes së çmimeve që kanë nisur vitet e fundit disa kompani, nuk janë akoma në fashën low-cost. Përpos kësaj, ata që udhëtojnë, kanë dëshirë të fitojnë hapësirë dhe jo të gjinden më ngushtë nga sa janë nisur.

Këtë herë duket se ata që kanë lëvizur janë ata që në njëfarë mënyre ishin në pritje të kësaj dite, por, kjo nisje është shoqëruar edhe me kthimin e atyre që rrinin jashtë duke mos e pasur një shans të tillë. Dhe ky shans erdhi. Por erdhi kaq vonë sa nuk prodhoi ato energji të reja, atë dinamizëm që përndryshe do pritej.

Kjo ikje nuk mund të quhet eksod, për arsye se është thjesht pjesë e mobilitetit normal europian. Ky kontingjent ikësish nuk e varfëron atdheun. Çka do të thotë: ata që gjejnë një atdhe tjetër, nuk mbesin apolidë, e ata që nuk gjejnë dot atdhe të dytë, kanë ku të kthehen. Ky kontingjent nuk është më një kontingjent ikësish, por udhëtuesish.

Heqja e vizave vjen në një moment kur ne shqiptarët, popull rinor e energjik, por që kemi trashëguar një varfëri të rëndë nga e shkuara, nuk mund ta shijojmë plotësisht, të paktën jo po ta marrim në mënyrë spontane, pa reflektuar.

Kostoja e jetesës në qendrat europiane, ka mbërritur rekorde historike. Qytetet si Parisi, Zyrihu, Amsterdami, Strasburgu, Milano kanë mbërritur në caqe të papërballueshme. Por a duhet të na stepë kjo? Fakti që Parisi nuk mund të presë më shpirtra bohemë me humanizmin e tyre on the road, por është bërë një qytet i politikave të djathta, i snobëve të feminizuar, i intelektualëve të tredhur, ku nuk vërshojnë më brezat e artistëve të rinj me vitalitet, nuk kompensohet mjaftueshëm me fenomenin Berlin.

Në fund të fundit në bashvendin gjerman, eksperimenti po bëhet me projektim nga lart, nga pushteti dhe artistët po shkojnë aty për turizëm artistik. Europa fle mbi një revolucion të dështuar. '68 ka lënë pas kulturën e konsumit.

Me një refleksion të thjeshtë, mund të kuptojmë se në kohën e lëvizjes së lirë, shqiptarët e thjeshtë, kanë pikësëpari shansin të zbulojnë Europën suburbane, provincat e lira dhe të ngeshme të mare nostrumit: ishujt e Greqisë, e Italisë së jugut dhe fshatrat e veriut të Mesdheut: duke rigjetur kështu frymëmarrjen e tyre mesdhetare. Ky integrim mesdhetar në radhë të parë, do i ndihte valorizimit të pasurive tona natyrore në vetë perceptimin tonë. Pa kërkuar akoma ultra-urbanizimin e hapësirave tona jetësore, mund të shijojmë një model bio të bashkëjetesës sonë me mjedisin ku evoluojmë.

Nga ana tjetër, nëse ka shqiptarë që duhet të udhëtojnë drejt destinacioneve më ambicioze, këta janë shqiptarët që kërkojnë kulturë. Jo thjesht që të shijojnë dhe të marrin pjesë nëpër veprimtaritë e pafundme kulturore, me të cilat Europa mundohet të rrijë zgjuar në pleqërinë e saj urtake. Por ata që, fjala vjen, e ndjejnë Pragën për arsye të Kafkës, Rilkes, Kunderës e Dublinin - që do jetë i hyshëm pas një viti - për Swiftin, Joyce-in dhe aradhën e poetëve e shkrimtarëve të mëdhenj që dha. Këto takime do mundësojnë një proces plotësimi, do jetë njësoj sikur pasiqë ke dëgjuar një muzikë shumë herë me radhë, të arrish me në fund me ia vendosë fjalët.

Kontakti i drejpërdrejtë me realitetin perëndimor, i hap rrugë në radhë të parë distancimit me folklorin lokal, emancipimit nga mendësia e vetëmjaftueshmërisë. Maturimi i një komunikimi mbi-kombëtar, zgjerimi i pakthyeshëm i tregut të punës, lidhjet dhe kurorëzimi i tyre në martesa mikse, do krijojnë një hibridizëm, çka do jetë fytyra me të cilën do të na buzëqeshë e ardhmja me risitë e saj, me gjenet e reja që mbart. Kjo rrugë ka qenë e komplikuar dhe e vranët për ne, por na çon tek thjeshtësia dhe kthjellësia.
Pasojat më komike do vijnë prej kontaktit të pjesës më të papërpunuar të bashkësisë sonë me këto kopshte antropologjike. Në banjat e stacioneve të trenit të Europës do shtohen mbishkrimet e tipit: "këtu e ka bërë sh...n një shqiptar".

Lëvizja e lirë, do vërtetojë mandej dyshimin që dikur përhapën antropologët sllavo-bizantinë: se jemi njerëz me bisht. Dhe njëherit do heqë çdo dyshim se ne bishtin e kemi përpara.

Një gjë është e sigurt, në tërë udhëtimet tona në zonën Schengen, vendi që do vizitojmë më pak, do jetë pikërisht qyteti Schengen i Luksemburgut, që i dha emrin kësaj zone mbarë-europiane.

Ditën kur u hoqën vizat, në Tiranë ndodhi një gjë e bukur. Xhami i zi i sportelit të ambasadës italiane u bë i tejdukshëm. Shqipëria në "Schengen" është pikërisht Shqipëria pa xhama të zi.

Elozh pakicave

Për të shkruar një elozh për pakicat, duhet të dalësh pikërisht nga magjepsja që të shkaktojnë skemat e shumicës. Asaj që me të drejtë në shqip quhet shumica dërrmuese, dhe që siç e thotë fjala: të dërrmon.

Dhe këtë dalje e mundëson pikërisht pakica, njohja e saj e mundësisht përkatësia tek ajo. Kësaj shumice dërrmuese, mund t'i ndajvinim një pakicë këndellëse (rigjeneruese).

Pra shumicës dogmatike, pakicën kreative: atë që krijon vlera. Pakica ka rezerva shpirtërore që shumica nuk i ka. Për Nietzschen, vlerat janë krijuar nga pakica e më të mirëve (aristokratëve). Ai i quan vlerat fuqi përjetësuese.

Pakica jo medoemos është grup, mund të përbëhet edhe prej individësh pa lidhje me njëri-tjetrin. Por që paralelisht zhvillojnë të njëjtin kërkim, ose janë sintonizuar tek e njëjta frekuencë perceptimi.

Cilat janë pakicat e vlera?

Në radhë të parë ato pakica që sillen si të tilla. Sepse ka pakica që sillen si shumicë dhe janë pakicat në pushtet, ose ato që duan të vijnë një orë e më parë në pushtet.

Atyre që ndihen shumicë - i ligu para se të bëjë të ligën mendon se shumica e njerëzve do bënin të njëjtën gjë - iu duhet kujtuar se i gjithë njerëzimi është një pakicë inteligjente në hapësirë, madje edhe sikur të zbuloheshin komunitete të tjera në kozmos, prapë do mbeteshim pakicë. Kjo pakicë tokësorësh, e këtij planeti që është një pikë ujë në oqeanin e kozmosit, bart në vetvete diçka shumë poetike; E. Morin e pagëzon: diasporë kozmike.

Brenda breznive, duket sikur pakicë përbëjnë të porsalindurit dhe më të shtyrët në moshë. Por në Europën e sotme që plaket dita-ditës, të vjetrit janë bërë shumicë dhe po ndikojnë edhe në stilin e jetës dhe në energjinë e pjesës tjetër. Gjithçka po vjetrohet dita-ditës, dhe Europës plakë nuk i mbetet veçse t'i kthejë sytë nga popujt e rinj, nga ata popuj që për shkak të rinisë së tyre kanë atë energjinë e qashtër revolucionare, a së paku nuk e kanë prekur ende fundin e evolucionit të tyre.

Brenda Shqipërisë, më duken kreative disa pakica. E para është pakica e atyre që kanë studiuar në Perëndim dhe për shkaqe të ndryshme janë kthyer të punojnë a të jetojnë në vendin tonë. Kjo pakicë është shumica e së ardhmes, pavarësisht e pikërisht se në përfaqësuesit e saj më të mirë, nuk sillet si shumicë.

Është shumica e së ardhmes, pasi kur nesër Shqipëria të jetë kthyer në Europë, edhe dikush që vjen për të studiuar në Shqipëri do ketë studiuar në Perëndim.

Pakica më e madhe mandej, ajo e gegnisht-shkruesve, që është vlerëkrijuese, edhe pse në thelb i takon një shumice që janë gegët e shqiptarisë ose 80% e gjithë shqiptarëve, por që në standard përfaqësohen me 20%. Kjo pakicë shkruesish është shumë aktive në krahasim me shanset reale që i jepen.

Shembulli i pakicës si krijuese vlerash bëhet i përsosur në rastin e kombit hebre. Vlerat më të mëdha i krijoi në diasporë, anekënd botës, si pakicë. Të jemi të sigurt se asnjë nga vlerat që krijon tani në shtetin e vet, ku është shumicë, nuk krahasohet me ato të mërgatës historike. Pikërisht sepse duke instaluar një shumicë, ky komunitet i rehaton edhe pakicat brenda vetes, duke e zënë i ashtuquajturi "gjumi i ndërgjegjes".

Sikundër edhe pakica e arbëreshëve të Italisë e ka plotësuar misionin e vet, tani pas krijimit të dy shtettheve shqiptare.

Ka një pakicë tjetër që del tek ne në pah në ditët e sotme. Kjo është pakica e atyre që nuk kanë votuar në 2009. Këtyre dhe vetëm këtyre iu është vjedhur vota (e munguar). Ju është vjedhur vota, pasi nuk kishin për kë të votonin. Pasi palët në sfidë në sytë e kësaj pakice përfaqësojnë të shkuarën dhe jo të ardhmen. Dhe ju është vjedhur për herë të dytë, pasi vota e tyre e munguar është zëvendësuar me vota false për njërën apo tjetrën palë.

Një pakicë brenda e jashtë kësaj pakice, janë "mendimtarët e lirë". Këta mendimtarë të lirë, japë pakica e përjetshme e njerëzimit aktiv. Një grup i pakët qytetarësh e mendimtarësh të lirë. I lirë në thelb për të realizuar vetveten. Liria për ta realizuar vetveten, nuk të bën të lirë, por është kushti themelor drejt realizimit.

E gjithë prirja për të realizuar vetveten, quhet sot individualizëm. Por nuk ka konotacionin e lavdishëm që kishte dikur dhe që deri-diku ende ruan disa nga vendet e veriut. Sot individualizmi shënon thjesht atomizimin e tejskajshëm të shoqërisë. Është vulgarizuar aq shumë sa nuk është më vlerë.

Në këtë kuptim, çdo vlerë është e tillë, për sa kohë që i përket një pakice, që e qarkullon atë si "gjak" me ndihmën e zemrës së saj, që e bën të rritet bashkë me veten, derisa mbërrin madhësinë e saj natyrore.

Kur vlera certifikohet dhe institucionalizohet, ajo njëherësh likuidohet. Lufta për mbrojtjen e saj është lufta për ruajtjen e përmasave të saj natyrore, e vitalitetit të saj.
Nëse demokracia sot, është boshatisur nga përmbajtja dhe është mbushur me retorikë, ruajtja dhe rivitalizimi i frymës së saj mund të kërkojë që ne të ndryshojmë retorikën ose përdorimin e saj. Domethënë që retorikën t'ua rikthejmë filozofëve, pasi po ndodh e kundërta, po ndodh që: rektorët po na marrin edhe filozofinë.

Në kohën kur shumica bluan gjithçka dhe e ka bllokuar frekuencën e perceptimit tërësisht, e vetmja rrugë duket reagimi ekstrem. Por reagimi ekstrem ka një të keqe shumë të madhe, se i kthen mbrapsht proceset; e ngurtëson demokracinë, rikthen frikën. Ky reagim nuk ka lidhje me pakicën, por është sëmundje e vetë shumicës; pakicat nuk janë radikalët e një shoqërie (autentikë a të shtirë qofshin), por janë ndërgjegjja e saj.

Nëse Europa ka një ndërgjegje, (si formë e bashkimit shpirtëror të mbarë njerëzimit), e ka pikërisht nga pakicat. Marrëdhëniet e saj me pakicat, janë dhe do jenë shkëmbimet më ekuilibruese për vetë raportet e saj me veten.

Zgjedh një fragment prej ditarit të Brancatit ku ai reflekton mbi alternativat fashist-komuniste të Luftës së Dytë, dhe kupton se historikisht "lufta mes dogmës katolike dhe asaj protestante përfundoi me dobësimin e të dyjave dhe me fitoren e parimeve të tolerancës":

"Cilin qytetërim zgjidhni" pyeteshin, para katër shekujsh, të gjithë njerëzit e lirë: "Atë katolik apo atë protestant?"

"As njërin as tjetrin!" përgjigjeshin njerëzit e lirë.
"Naivët e gjorë" turreshin fanatikët. "Kush don të bëjë prokopi duhet të zgjedhë mes papistëve dhe antipapistëve."

"E pra, ne nuk zgjedhim!"
"Do mbeteni jashtë historisë!"
"Do hyjmë në histori kur ju të dilni prej saj."
"Dhe kur kështu?"

"Kur bota të mos jetë më as papiste as antipapiste."
"Tolerante dhe liberale."

"Çfarë domethënë tolerante dhe liberale? Ne nuk i kuptojmë këto fjalë."
"Kanë për t'i kuptuar nipat tuaj."

Një popull i mbetur jashtë historisë si romët, nuk shpëtoi nga tmerret e historicizmit: ra viktimë e gjenecodit nazist. Ata e kanë bazuar mbi të qenit pakicë (e kudogjendur) të gjithë poezinë e identitetit të tyre. Në njërin prej koncerteve të fundit, De André tha në lidhje me Romët: Ky popull do meritonte Nobelin për paqe për të vetmin fakt se bredh nëpër botë pa armë prej më se 2000 vjetësh.
Arma më e mirë e pakicave është të qenit vetvetja. Të jesh rom do të thotë mos të kesh tjetër shtëpi në këtë botë, përpos jetës. Të jesh rom do të thotë të jesh njeri.
Pakica, është një qendër e kulluar energjie dhe dritëza e parë që ndriçon në rast black-out-i. Sidhe e fundit ndërgjegje që bie gjumë. Gjatë ditës, ajo ka modestinë e qiriut, që duket gati ornamental. Identiteti i pakicës, i lejon një shoqërie ta vendosë veten përmbi politikën e saj. Përmbi dogmat. Është shtegu i ngushtë që na nxjerr në bregun e gjerë të së ardhmes.

Elozh pellazgologjisë

Pellazgologji (me konotacion folklorik) quajmë atë fenomen që elektrizoi në masë, në dhjetëvjetshin që lamë pas, jetën sedentare të mendjeve të klubosura që fluturuan mbi librat e dashamirëve të shqipes, ndër të cilët më i bujshmi qe Robert D'Angely. Kjo prirje lidhi shumë klientela, e bindshëm, duke i dhënë shumë lokaleve pa identitet, karakterin unitar të clubs.

Pavarësisht sa çabeistë jemi (e në shumë kuptime nuk jemi fare), prapë ndër këto libra, të paktën tek më të spikaturit si fancezi i lartpërmendur, apo arvanitasi A. Kola, italiani Catapano, a matjani Arif, njihet qartazi një përpjekje për shkencë, e shpesh herë një punë shkencore.

Veç tjerash, faktin se hyjnitë e Olimpit kishin emra shqip na e thonë edhe Rilindasit, shkurt e shqip. Por edhe ndonjë zyshë e pasionuar e filloreve tona na fliste për lashtësinë e shqipes, duke u munduar të na shpjegonte shumë fjalë që ne na tingëllonin të huaja, si fjalë me prejardhje shqipe. Thua se fjalët vijnë nga gjuha, e jo gjuha nga fjalët.

Por pellazgologjia që u bë modë tavolinash në vitet 2000, nuk ka thelbësisht lidhje me mtesat nacionaliste të rilindasve apo programeve shkollore të derisotshme. Në nivelin më parësor të saj (prandaj dhe i shkon ky lavd), ajo ka të bëjë me rizgjimin e sensit religjioz tek njeriu shqiptar i kësaj Shqipërie.

Jo më kot në trevat e tjera shqiptare (ku feja s'u ndalua ndonjëherë) nuk ka shpërthyer aq bindshëm, megjithëse, si rregull ato duhet të ishin terren më i përshtatshëm për këtë lloj folklori.

E pra, gjasat janë të plota, që duke kërkuar gjuhën para-babelike, njeriu shqiptar i kësaj Shqipërie, kërkonte tekstin e vet themelor, thurimën e vet identitare, librin e vet i cili nuk ishte i lidhur si një bibël a kitab, por gjendej i përhapur gjithandej në fragmente apokrife e mbishkrime varresh, ku po zbulohej një energji e re jetësore.

Këto gene, ose më mirë me thënë filo-gene, qenkëshin të shpërndarë nga Skotlanda në Iberik, e nga Egjipti në Kaukaz, e tutje deri në malet Tora-Bora. Pellazgologjia ishte (dhe është) një tapet fluturues fantastik.

Nëpërmjet kësaj odiseje ne kërkonim religjionin tonë, shqiptarinë, duke ia re-ligjuar të gjitha gjërat e mundshme shì këtij botëkuptimi, me thjeshtësinë e instinktit, si provë se deviza-parullë e P. Vasës qenkej thjesht konstatim.

Në ato tryeza me qofte e meze, u mishëruan tezat e filozofëve se jetojmë brenda gjuhës, e gjuhëzojmë jetën, se jemi përjetësisht kohorë e se fjala ishte e para.

Dhe pikërisht fjala shqip. Fjala shqip e dëlirur nga llafet. Se nëse italianët i kishin dhënë botës Danten, ne i kishim dhënë Iliadën e Odisenë (dhe do ua jepnim sa herë të donin, pasi nuk i deshëm kurrë për vete); se Aleksandri e Bonaparti i përdornin gjuhët e kulturës vetëm për formalitete, por kur shanin, shanin shqip, dhe ishin që të dy shqiptarë anipse nuk e dinin, por duke parë përmasat e veprës që lanë pas, kjo injorancë e vogël rezultuakësh më se e falshme.

Unë vetë zbulova se japonezët "dhëmbit" i thoshin "ha", se egjiptasit e sotëm e quanin veten "faraonë" (pra "fara jonë"), se etruskët natës së varrit i thoshin "hupnia" (ose "hupnin")... por ajo çka më kënaqi përfundimisht ishte përemri vetor i parë, të cilit latinët retorikisht i thoshin "ego" e ne, si shpellarë të vjetër i thoshim thjesht "Û" (a toska që e thotë pa hundak "u").

Dhe kjo "Û", mua më dukej e lidhur edhe me gjestin e shpellarit që i bie gjoksit me grushta, e te kjo "Û", ishin uni dhe esi, aty ndodheshin (pavarësisht se nuk e dinin) Freudi dhe Jungu dhe i mrekullueshmi Stephen J. Gould, por mbi të gjitha aty mblidheshin "ûja" (uria), "ûthi", "ushqimi", e më tej "ura" e "uzdaja" mbase edhe urithi.

Por shpejt u kuptua se ky pasion nuk çoi kurrkënd të lexonte më shumë shqip a ta donte shqipen më shumë.

Se në pyetjen "A û, a?" Homeri nuk këndonte por thjesht gërhiste. Nuk ishin gjuhët e kulturës që trokisnin tek shqipja, por shqipja që trokiste e trokiste me onomatopetë e saj të mnershme, me fjalët e saj që e djegin letrën ku shkruhen, e trokiste tek nëna e saj natyrë.

Pellazgologjia e tavolinave tona u riciklua disi. Trikoja që po bëhej u shprish edhe njëherë dhe u bë lëmsh. Ajo u krijua si një botë paralele diakronike, një botë që pret pagëzim prej ujit të shqipes.

E në fund fare, kur pellazgologjia rifillon, duket se ka mbetur diçka. Ka mbetur respekti për të gjitha variantet e fjalëve në gegnisht, si forma më të moçme e zanafillore, e përfundimisht më shqipe, bashkë me disa libra më shumë nëpër shtëpia, bashkë me mbresën e dehur se Europa na e vodhi ne piratëve gjuhën, para se të bëhej piratja e botës, e mbase dikujt i ka mbetur dhe ideja shumë religjioze, se gjuha, ka shumë metafizikë.

Pa harruar pra atë, sensin religjioz, ndjejmë se shqipja nuk është nëna e të gjitha gjuhëve, por e fundmja bijë që ruajti stolitë e shqisat e asaj gjuhës së parë, para-babelike prej nga burojmë të gjithë. Shqipja është shqisa jonë e gjashtë. Dhe është e vetmja gjuhë që me thellësinë e saj na lejon të masim pikërisht cektësinë tonë.

Elozh distancës

Distanca fizike në shoqëritë aristokrate mund të paraqitet me një skenë. Një tavolinë e stërgjatë në një sallë të madhe. Në njërin cep, Lartmadhëria e tij, mbreti, në tjetrin, Fort'hijeshia e saj, mbretëresha.
Mes tyre njëzet metra brilancë. Shërbyesit, aviten me rend, për të sjellë pjatancën e radhës. Por iu duhet pak kohë për t'u afruar, pasi zakonisht rrinë pranë murit, dhe teksa salla është shumë e madhe, tavolina është në qendër të saj. Si me thënë, distanca ndihmon tretjen. Por po ashtu, ndihmon edhe ruajtjen e ndonjë sekreti mbretëror.

Edhe pse larg, mbreti, është kopsitur deri në mjekër, mbase me qëllimin për të fshehur kafshimin e ndonjë konkubine ende të paliçensuar nga e shoqja. Mos u afruam shumë?

Tani, këtij imazhi, mjafton t'i kundërvëmë imazhin e një pikture rinore të Van Goghut: Ngrënësit e patateve.

Në një odë të ngushtë, një dritë e ftohtë e një llambe me vajguri që varet nga tavani i ulët, ndriçon disa fytyra që duken si vetë patatet që njerëzit po hanë. Pra të mjerët, nuk kanë distancë jo vetëm nga njëri-tjetri, por as nga ushqimi i tyre.

Jemi në kulmin e monarkizmit. Në Opera, aristokratët kanë lozhat më të larta dhe më të veçuarat. Megjithatë ka plasur voyeurisme.

Por sa më shumë rritet pasuria në duart e monarkëve, aq më shumë distanca e pushtetit nga njerëzorja bëhet irreale. Kështu, kur i thonë Maria Antuanetës: populli s'ka bukë, ajo përgjigjet: po le të hanë brioches. Në tavolinat mbretërore, buka është një ornament. Por të mjerët dënohen po të kapen duke vjedhur bukë.

Diçka nuk shkon qysh në themel dhe ja mbërrin revolucioni. Frika është se mos terrori i tij ka për t'i çuar gjërat edhe më mbrapa. Revolucioni vjen për t'i kthyer njerëzoren njerëzores. Pastaj thonë se e kanë sponsorizuar Rothschildët. Por kjo është anekdotë. Qe sponsorizim i njerëzores.

Njeriu i kulturuar është ai që merr distancë, në radhë të parë, nga rrethi i vet. Në rrëfenjat e urta arabe, kalifi vishet teptil për t'u përzier me popullin dhe për të parë e dëgjuar si jetojnë të thjeshtët.
Në kohën tonë, kur planeti banohet nga 6,8 miliardë njerëz, dhe përditë dalin në skenë shtete të reja që po industrializohen, eliminimi i distancave është arritja dhe njëherësh problemi më i madh.

Rritja e jetëgjatësisë përkon me prishjen e ekuilibrave ekologjikë. Në SHBA fqinji hedh në gjyq fqinjin për gardhin (pra i drejtohet avokatit me të pame); një prej dënimeve është edhe detyrimi për të mbajtur distancën prej personit fitues të gjyqit.

Alaska, vend me klimë të ashpër dhe me dit-net boreale, mbushet me qendra të mbipopulluara për shkak të naftës që ka. Në hiper-fuqinë tjetër, Kinë, ligji gjobit prindërit që lindin fëmijën e dytë.

Bota spektakolare në të sajën, eliminon çdo distancë - mjetet e komunikimit e bëjnë vdekjen një spektakël të përditshëm. Por jeta e vërtetë ka sot vështirësi të mëdha në komunikimin e vetvetes. Për shkak të afërsisë fizike, njerëzit në mungesë të distancës, krijojnë promiskuitet, marrëdhënie pa baza. Marrëdhëniet e vërteta njerëzore janë vështirësuar më shumë se kurrë pikërisht për shkak të mungesës së distancës.

Distanca e mirëfilltë, ajo që lejon rritjen, është gjeniune dhe e natyrshme. Malësori që e hedh shikimin larg porsa del në oborr në pikë të mëngjesit, nuk do ketë problemet me shikimin që ka teleshikuesi urban, që posa hap sytë, ndez TV-në një metër "larg" ndërsa e ka zënë gjumi me lap-topin te koka dhe me kufjet në vesh. Kush sheh natyrën ka gjithmonë shikim të virgjër e nuk ka nevojë për okulist.

Alpini "kullot sytë" në dimensionin vertikal, bjerraditësi qytetas mbjell lakra në facebook dhe shumicën e ditës i mungon njëri dimension. Distanca edukon.

Prandaj duke likuiduar fshatin kemi likuiduar distancën, pra edhe vetë qytetin. Në fshat, ardhja e vizitorëve nga qyteti, ishte drejtpërdrejti festë. Mikpritja kishte mbërritur kulme religjioze pasi njeriu ishte gjë e rrallë.

Jeta në distancë krijoi institucionin e mikpritjes. Fermeri që e braktisi tokën i ngjan ariut që nga peshkimi i troftave me xigla ndër zaje, kalon në ari dasmash që pret çfarë po i hedhin në dajre.
Ruajta e distancës është edhe ruajtja e ekuilibrit.

Edhe për krijimin e ekuilibrave të reja politike, duhet distanca politike. Ataturku, duke krijuar Turqinë e re, e hoqi kryeqytetin prej Stambolli dhe e çoi në Ankara.

Distanca lejon leximin ndryshe. Falë distancimit, hieroglifet lexohen si shenja të një gjuhe, dhe jo thjesht shihen si zogj, silueta njerëzish apo shenja gjeometrike.

Në shoqëritë e qytetëruara distanca dhe krijuesit e saj respektohen. Shkëputja e disa elementeve aktive të një shoqërie, shërben për të çmagnetizuar pjesët e ndryshkura. Në shoqëritë jo të shëndosha, ata që distancohen kanë vlerë edhe më të madhe.

Të mendojmë për Trebeshinën, fjala vjen. Distancimi i tij, i djeshëm dhe i sotëm, na mëson se sa shumë vlerë ka letërsia dhe sesi kjo vlerë nuk mund të përzihet me vlerat e tjera më të kuotuara në bursën spektakolare.

Risia, arritja, kryevepra në art, është ajo vepër që tregon distancë dhe na distancon nga veprat e përparshme dhe bashkëkohëset e saj të njëhershme. Arti është një veprimtari që ka shumë efekte distancuese.

Kur Lenini pat rrëfyer se po të vazhdonte të dëgjonte Simfoninë e Nëntë të Beethovenit, nuk do e kryente dot revolucionin, pati treguar diçka nga thelbi i të ndjerit estetik. Arti të distancon nga politika. Arti më sublim, krijon distancën më sublime nga çdo lloj trupi social, nga çdo lloj të ndjeri bashkë me turmën, edhe në qofsh populisti më i regjur.

Genc Leka dhe Vilson Blloshmi u dënuan si disidentë, jo pasi kritikonin mbajtësit e pushtetit me poezinë e tyre, por pasi me estetizmin e sinqertë të kësaj poezie, ata shfaqnin një distancë të patolerueshme në sytë e pushtetit. Distancën prej botës ideologjike të krijuar me forcë, dhe afërsinë me natyrën, me frymën e saj, me lulet, pemët e stinët. Distancë të cilën e gjejmë të kurorëzuar tek poezia e Frederik Rreshpjes.

Dhe kështu, kemi mbërritur tek distanca më e rëndësishme: distanca estetike. Ajo falë të cilës ndihemi ndryshe, më mirë ose më keq, por ndryshe. Përgjithësisht kjo është distanca që sot mungon më shumë, si thotë Lacan, me ardhjen e mediave pamore hapësira ka imploduar (shpërthyer së brendshmi).

Shekulli XX u mundua ta tejkalonte njeriun, por shkaktoi aq plagë sa për t'i kuruar, përfunduam në anestezinë më të thellë.

Estetika që do të vijë pas kësaj anestezie, do ketë të bëjë me zbulimin e distancave të reja, në radhë të parë distancat e reja kozmike.

Fakti se ende presim disqet fluturuese të na vijnë apo gënjejmë se na kanë ardhur, do të thotë se nuk jemi ende gati për distancim. Kur të kthehen distancat e reja do kemi shansin ta përjetojmë ndryshe kohën që kalon, pra si një udhëtim, e botën si diçka e mbushur me jetë (qoftë kjo një botë pa atmosferë si hëna) e jo thjesht me imazhe.
Atëherë njerëzimi, i bërë një komb i vetëm, do të ketë një epos të madh.

Elozh Shkodrës

Ndër qytetet e letërsisë, është ai që shqiptarët njohin më mirë. Dhe i tillë ka mbetur edhe sot, kur po fillojmë ta njohim prapë. Ka mbetur si një estetikë e fshehtë, pa bujë, me rreze drite të drejta e që nuk kthehen mbrapsht.

Ata që nuk u rritën në këtë djep, vazhdojnë ta quajnë "djepi". Por për ata që këtu hodhën shtatin e lidhur të personalitetit të tyre, ky është shtrati dopjo i kulturës së vërtetë. Këtu fjala është napoleon arit e jo kartëmonedhë false.
Këtu kultura e natyra bashkëjetojnë natyrshëm.

Dhe janë njësoj të thjeshta e të harlisura, ushqyese për shpirtin e dëfryese për shqisat. Bukuria e kësaj treve xiglon ndër detaje ku shkëndrit urbanizmi i dikurshëm, me gjurmë që kanë mbetë prej "belle époque"-s, me biçikleta panumër që komunikojnë ekuilibër, e me dimensionin bio të gjallimit që këndell.

Protagonizmin ajo ia lë pëllumbave, që me gugatjet e tyre të paqta popullojnë lagjet e saj. Poezive që mbushin librat e saj. Ia lë fëmijëve që rrëshkasin me patina në rrugët e qeta të qendrës. Të rinjve që kërkojnë pak punë e pak dashni.

Në të vërtetë, të gjithë këtu bëhen modestë, të zbutur prej madhështisë së saj.
Ndjej se zotni këtu do të thotë xhentëlmen. Ndjej se i kenun do të thotë i pasur me qenie.
Shoh bukuroshet e dikurshme që prorë shtatdrejta pijnë nektarin e mëngjeseve të ngeshme. Me shikimet e gjestet e qashtra të thonë se dashnia është fundi i botës e fillimi i çdo bote.

Shkodra. Përvoja është shkenca e saj. Të jetuarit specializimi i saj.
Shoh sesi me shpirt kritik e të pasionuar, ajo i dashuron ata që punojnë. E i shpërfill mikroborgjezët e vet, që bëjnë të pamundurën për të mos punuar, dhe kur ia arrijnë, besojnë se kanë gjetur sekretin për të jetuar mirë, "dijen me jetue".

Por vetëm ajo din me jetue, dhe ka një jetë të fshehtë, të fshehtë si thesaret e saj, si gjuha e saj, si drita e saj, si sakrificat e saj. Dhe sacrificio do të thotë: me ba diçka të shenjtë.

E gatshme me ta mbyllë gojën me një gjest, a me të dashurue marrëzisht. Ajo të thotë me sy e ndër sy: nëse s'kemi dashni bashkë s'kemi asgjë.
Ajo të mëson se kultura gatuhet, nuk bëhet për të ngrënë.

Shoh sesi ajo e mbron gjuhën e saj, ku përdoren më shumë fjalë e ngjizen më shumë koncepte se në çdo qendër tjetër të shqiptarisë. Shoh sesi ata që kthehen këtu e heqin maskën, të pranishëm në vështrimin e kësaj nëne të sinqertë e burrneshë.

Shoh se këtu ka kulturë e nuk ka nevojë për kulturologji. Gjej këtu pasqyrën (speculum), e nuk gjej spekulimin. Gjej natyrën e natyralizohem sërish.

Lexoj Mjedën, Koliqin, Migjenin e më rikthehet shija e të lexuarit shqip. Bashkë me shijen për modernitet, me shijen për muzikë e për të bukurën.

Në të vërtetë ajo është plakur. Por të gjithë herët a vonë, plakemi, dhe më e rëndësishmja është të plakesh mirë.

Të ruash kthjellësinë dhe dashurinë për jetën deri në fund. Shoh se ajo vuan, ngase pretendon më shumë nga vetja. Pretendon të jetë e dobishme, por dobia e saj më e madhe është në bukurinë e saj.

Veç, metabolizmin e ka të mirë. Ajo integron dhe nuk disintegron. Kurrë nuk i mori seriozisht ata që flasin shumë. Kurrë nuk i brendësoi bëmat e atyre që vuajnë nga energjia e tepërt.

Këtu kurrë nuk lëshoi rrënjë realizmi socialist, as realizmi socialist sovjetik, as realizmi socialist turk, as realizmi socialist amerikan. Sepse nuk i rri përshtat asnjë ideologji, pasi është vend idesh. Dhe më mirë sesa të kopjojë të tjerët, përsërit vetveten, si natyra.

Kur u përmbyt disa herë rrjesht, shkodranët nuk bënë zhurmë. E jo se janë pro qeverisë, por ngase janë të ndërgjegjshëm. Në thelb ata e dinë, se të ashtuquajturat "fatkeqësi të natyrës", janë fatkeqësi që ne i shkaktojmë natyrës e që mandej kthehen në fatkeqësi që natyra na shkakton ne. E këtu njeriu e ndjen më shumë se kudo, se jemi qenie prej uji.
Me lirinë e fëmijës, është e para që na e thotë kur "mbreti është lakuriq".

Besoj me mendje e zemër që, nëse kultura apo demokracia shqiptare nuk gjen përgjigje, kjo shpesh vjen ngase nuk ka pyetur Shkodrën. Prandaj mbetëm duke pyetur të huajt. Është njësoj sikur Greqia që në vend të pyeste Athinën, pyeste Kostandinopojën a Moskën.

Kur të shkruhet fjalori i qytetërimit shqiptar, do ketë kapitullin më kuptimplotë.
Nuk është një qytet, është qyteti; nuk është një dimension i shqiptarisë, është dimensioni vertikal; nuk është një dialekt, është gjuha. Ata që e kanë lidhë fatin e vet me 'të, kanë guxuar gjithçka.

Ata mund të fitojnë shumë, ose të humbasin me nder.
Me ngadalësinë e pleqërisë së urtë, Shkodra i ngjan bash breshkës që me konsekuencën e saj ia kalon në fund edhe Akilit.

Elozhi i së vërtetës

E vërteta (veritas) ka në të gjitha gjuhët etimologji interesante. Në latinisht mëtohet se vjen prej "vereor" (në shqipen e vjetër, pra në gegnisht: vroe, ose droe) që domethënë "me pasë frikë", "me drashtë". Por mund të rrjedhë edhe prej "verbum" në kuptimin e "fjalës së mishëruar", Krishtit.

Pra e vërteta në botën latine ishte ajo që jepej nëpërmjet mësimit të lajmit të mirë dhe të parabolës së Mesisë. Prej parabolë mandej, është vërtetuar se rrjedh edhe "parlare", pasi në fillim me folë ishte me rrëfye parabola, "parabolare". Kjo "veritas" ka karakter narrativ, çka na bën me mendue se identiteti në thelb është përsëritje e një narracioni.

Në gjuhët e vjetra gjermanike e siç vjen deri tek anglishtja e sotme, rrjedh prej trieëð : besnikëri e korrektësi, që në shqip është gjëja më e afërt me "besë". Dhe në fakt në gjuhën shqipe, në kohë pagane, e vërteta nuk ishte gjë tjetër përveçse "besa". Besa, që në mitin e Kostandinit, është një arsye për të jetuar, madje edhe pas vdekjes. Pra e vërteta që të kërkon edhe kur vdes bartësi i saj. Në serbisht "istina", lidhet me sanskritishten as (lat. est; shqip asht, është), që domethënë: me marrë frymë dhe me jetue.

Në greqishten e vjetër aletheia: zbulesë, edhe në kuptimin e shpalosjes. Heidegger e lidh me ekzistencën si hapje ndaj qenies; pra e vërteta jo si përshtatje por si zbulesë ose zbulim i entit që shpaloset duke dalë prej errnive zanafillore prej të cilave qe mbështjellë. Qëndrimin e Heideggerit me atë absolutizant të Hegelit, sipas të cilit e vërteta është ajo çka vetë-lëviz brenda vetes, mund ta ndërmjetësojë kumti i orakullit "njih vetveten".

"Njih vetveten" s'do të thotë që ti je e vërteta, por se atë pjesë që ti mund të kesh tek e vërteta, duhet ta kërkosh jo jashtë, por brenda vetes. Në të vërtetë, kur Ponc Pilati e pyeti Krishtin, se "ç'është e vërteta?", nuk donte ta dëgjonte përgjigjen. Pasi ishte pikërisht ai që i lau duart nga e vërteta.

Më shumë se filozofia që duke interpretuar na largon prej së vërtetës, është letërsia ajo që duke na bërë të besojmë gjëra irreale, na afron me frymën e së vërtetës, pasi na mëson të besojmë.
Qëndrimet e filozofëve të mëdhenj në lidhje me të vërtetën, janë të gjitha në funksion të sistemit të tyre. Prandaj Nietzsche ka thënë me ironi, se çdo filozofi është një autobiografi.

Gjënë më të shtrembër që kam lexuar në lidhje me të vërtetën e ka shkruar Jean Braudillard: Simulakrumi nuk është kurrë ajo çka e fsheh të vërtetën - është e vërteta që fsheh se nuk ka të tillë. Simulakrumi është e vërteta. Kjo është si të thuash që mohimi është pohimi.

Por ky nuk është problem i së vërtetës, thjesht tregon karakterin e epokës në të cilin jetojmë. E vërteta është pohuese (edhe vetë mohimi që është i vërtetë, pohon një të vërtetë, pra është pohim). E vërteta është pohuese pasi vetë qenia është pohuese. Hiçi nuk thotë jam.

Është fryma e keqe e epokës që meqë nuk ka në thelb diçka për të pohuar, mohon gjithçka, pra epoka është nihiliste.

Për sa u tha më lart, të gjithë mund të thonë, se asnjë prej etimologjive të së vërtetës nuk është e sigurt. Amà edhe këto shpjegime, janë pjesë e një miti, mbase mitit më të madh në historinë e arsyes: atij të së vërtetës. Miti (ose narracioni i shenjtë) i së vërtetës, është një mit klasik, pra nuk duhet ngatërruar me mitet moderne, ose postmoderne.

Nëse miti klasik bazohet tek e vërteta e besimit, miti modern bazohet tek gënjeshtra e mosbesimit. Duke e shpallur besimin si të rremë, miti modern i kundërvë kërkimit të së vërtetës (që është kërkim absolut), përgënjeshtrimin e një hollësie. Dhe përgënjeshtrimi e krijon gënjeshtrën.

Sot e vërteta ndahet dysh: e vërtetë e shkencës dhe e vërtetë e besimit. Por që të dyja kanë një paradigmë të vetme, që është kërkimi i së vërtetës, njohja e vetes. Ky kërkim mendohet se është i pafundëm, dhe rrok të gjitha breznitë e njerëzve dhe të gjithë hapësirën dhe kohën që jeta jonë arrin me rrokë.

Çka çuditërisht domethënë se vetja është e pafundme!?

E vërteta është aq e madhe, sa para asaj edhe universi duket i njëkahshëm, ose i njëanshëm, ose i pjesshëm.

Por shkencëtari që mat gjithmonë më të voglën, a nuk e ndjen edhe ai madhështinë që ndjen besimtari?

Në një libër fantastiko-shkencor që ende nuk është shkruar, protagonisti ia kushton jetën kërkimit të së vërtetës mbi një ngjarje të së kaluarës së tij. Në këtë mënyrë, pas disa përpjekjeve sinkronike, ai kupton se e vetmja mënyrë do ishte një udhëtim në vendin dhe në kohën e ngjarjes. Pra: makina e kohës.

Nga fundi i pleqërisë së tij e ka shpikur dhe perfeksionuar këtë mjet që lëviz në katër dimensione. Por ai nuk arrin ta gjejë të vërtetën edhe pasi kthehet mbrapa në kohë... Nëse kjo histori e ka një moral, ai mund të jetë: e vetmja e vërtetë e jetës është vetë jeta. Ose: e vërteta nuk është në një të kaluar kur ende nuk të shqetësonte problemi i saj, por është ky shqetësim që ke sot.

Duke menduar për përpjekjet dhe vuajtjet e çdo njeriu që njohim, mendimi i parë është se të gjitha kanë shkuar kot. Pasi kur të marrë fund gjithçka tragjedinë e njerëzimit nuk do ketë kush ta lexojë. A ndoshta: shpëton e gjitha!? Çdo gjë është e shkruar me dritë të pashuar. Mbase njeriu që kthehet mbrapa në kohë, nuk gjen të vërtetën, por gjen të gjallët. Gjen të gjallët e tij, atë që tash nuk ka. Ky takim është e vërteta. E vërteta përtej çdo interpretimi.

"E vërteta ka një fytyrë të tmerrshme..." ka shkruar Hannah Arendt duke lexuar Kafkan. Në shqipen e vjetër do thoshim: e vërteta ka një fytyrë të mnershme. A thua çdo jetë e jona do digjet për t'i dhënë dritën e vet një gjëje që ne nuk kemi për ta parë?

Miliarda jetë që kaluan në këtë planet, miliarda yje që u dogjën e u shuan në këtë univers, e dhanë dritë, mbase për të ndriçuar një çast: çastin e fundit kur gjithçka do ketë emrin e saj të vërtetë, e mbase ne do shohim dhe do dëgjojmë; ne bartësit e përkohshëm të atij zjarri, ne përçuesit e asaj drite, mbase do dëshmojmë për veten dhe do lindim në amshim.

Dhe atëherë e gjithë shkenca jonë do jetë një libër fantastiko-shkencor, drejtësia jonë do jetë pema më e shtrembër në kopshtin e Edenit, vdekja një zgjim.
E vërteta është fytyra e Zotit.

Elozhi i femrave në Tiranë

Te mozaiku që mbulon Muzeun Kombëtar, femra shqiptare paraqitet si figurë qwndrore në formatin epik, të preferuarin e "mesjetarizmit" komunist. E ngjeshur në kostumin kombëtar dhe me pushkë në dorë, ajo nusëron në një skenë lufte.

Gjiri i saj është i bollshëm, i frytshëm. Krahu i saj i fuqishëm, bujqësor. Më shumë se prej murales të Diego Riveiras, ajo ka prej pikturës Liria që iu prin popujve të piktorit më të madh romantik E. Delacroix.

Kjo murale mund të jetë një alegori e "Shqipërisë së re", por ne nuk duam ta shohim si të tillë. Madje nuk duam ta interpretojmë fare. A është imazh propagande apo dëshmi e ditëve të veta? Sigurisht që është të dyja njëherësh.

Na shërben si një pikë e parë krahasimi me femrën e sotme shqiptare, që duke u përqendruar në masë bash në kryeqytet, ka krijuar një tipologji të mëvetshme femërore: tipin femëror në Tiranë.
Ky tip femre ka filluar të shfaqet në Tiranë qysh në vitet '70, pavarësisht se në artin zyrtar ende përshfaqej e mashkullorizuar, si në muralen e Muzeut.

Atëbotë, falë një shtrysjeje të regjimit, për herë të parë arriti ta shfaqë haptazi e deri diku masivisht përkatësinë e saj europiane. Duke i vjedhur punën meshkujve, femrat arritën pak nga pak t'iu vjedhin edhe disa mundësi. Por në vitet e rrënimit ekonomik (vitet '80), për shkak të privimeve të panumërta, femra në Tiranë e humbi një pjesë të lirisë dhe të vitalitetit të saj.

Me ardhjen e demokracisë fillon njëmend krijimi i kësaj tipologjie njerëzore, e cila për shkak të lirisë më të madhe që gëzonte sidomos në Tiranë, erdhi duke u emancipuar, rafinuar e sofistikuar pikërisht aty. Diversiteti dhe prejardhja e gjithandejshme, i ndihu më shumë identitetit gjithshqiptar të kësaj tipologjie, duke e bërë këtë tipologjinë më përfaqësuese të femrës sonë.

Sot që Tirana është bërë kolektori i gjysmës së rinisë aktive në Shqipëri, kjo më duket ndër të paktat risi të denja për tu dokumentuar.

Me gjithë mangësitë e pashmangshme, ky tip femëror është emancipuar në mënyrën më normale, duke lëvizur me kujdes në një realitet patriarkal dhe me mendësi militante e post-militariste. Femrat janë emancipuar gati vetiu, natyrshëm, pa ngërç, duke treguar një alkimi shumë të mirë në përshtatjen dhe në krijimin e kushteve të reja të shoqërizimit. Kësodore ato e kanë lënë shumë mbrapa mashkullin shqiptar.

Kontributi i elitës në lulëzimin e kësaj pjese të kopshtit antropologjik, duket minimal. Ajo elitë që gjatë 45 vjetëve fabrikoi "serën" (ushqimi dhe drita nën kontroll), pas shpërthimit të saj, u bë vetë pjesa më e helmët dhe më tentakulare e "xhunglës" së tranzicionit. Nëse mendojmë pra, se po krijojmë një kopsht të ri antropologjik me frymëzim europian, duhet të investojmë pikërisht tek kjo pjesë që ngjan si pjesa më e frytshme e kopshtit aktual: tek femra shqiptare.

Ky investim don me thanë edhe pjesëmarrja e saj aktive në politikë, në politikën e vërtetë amà: në vendimmarrje, e jo thjesht në zëdhënësinë e politikës, apo në folitikë.

Liria ka funksionuar më shumë te femrat, pasi ato qenë më të kujdesshme dhe më të durueshme. Mjafton t'i lësh të qeta dhe ato ia dalin. Falë epshmërisë së tyre të paepur, janë të parat që ndërtojnë një modus vivendi, duke u bërë vetë, motori më i fuqishëm i jetës së përditshme. Punojnë më shumë, ëndërrojnë më shumë, duan më shumë.

Si pjesa më pak e shtrembëruar psikologjikisht, pjesa më jetësore dhe më elitare njëherësh, kjo femër, ka meritën e pazëvendësueshme se është katalizatori i vetëm social në një shoqëri ku gjithçka është tranzicion, kushtëzim, rravgim.

Duke parë fotot e njëzetvjeçareve të viteve të diktaturës, vihet re se janë më europiane se brezi para tyre, por vetëm në numër e jo në cilësi. Për të kaluar nga doku tek mëndafshi, nga livandoja tek piklat e parfumit, nga zbori tek hapi i lehtë, nga sapuni tek makiazhi i kalibruar, nga muzika popullore tek ajo jazz dhe nga kooperativistja me fund e pantallona tek figura e përsosur që tymos e qetë në këmbë tek stacioni i unazës, vitet '90 kanë qenë themelore.

Shpresa e fillimit të atyre viteve i dha energjinë, dinamizmi i periudhës së kioskave ia ndryshoi ritmin si dita me natën, dhe periudha e sotme, kur Tirana bëhet kryeqendër e një vendi në zhvillim dhe fillon të zërë vend konkurrenca e lirë, e bën përfundimisht tip.

Liria funksionoi më parë te femrat, pasi femrat kishin kulturë lirie. Edhe zbukurimi i vetes është kulturë. Leximi në shkollë. Përqendrimi tek e tashmja dhe e ardhmja. Edukata në familje i mbeti vajzave, për djemtë konsiderohej turp të mos ishe "i fortë". Investimi tek vetja dhe tek familja është filozofia e kësaj tipologjie femërore.

Bukuria dhe ngrohtësia që ajo sjell në jetën e Tiranës është e vetmja pasuri natyrore që na ka mbetur e pacenuar. E vetmja prurje antropologjike. I vetmi faktor që e estetizon jetën e përditshme. Por as 300 ditët me diell në vit, as mosha e re e popullsisë, as burimet e panumërta, klima, geni, energjia psiqike, nuk mjaftojnë të gjitha së bashku për ta shpjeguar një lulëzim të kësaj përmase. Kjo nuk është një dukuri që rroket nga teoria, prandaj i përngjet më shumë një mrekullie.

Nga ana tjetër duket sikur i gjendet një finish. Më duket sikur kjo tipologji do rrallohet e do pësojë metamorfozë brenda në harkun e një dekade, kur, me hyrjen në Europë të ezaurohet dora-dorës edhe rritja ekonomike. Pikërisht kur të fillojë gara e vërtetë për pasuri më të madhe; ngarendja për të bërë sa më shumë orë ekstra në zyra; kur gjithçka të bëhet punë dhe konsum. Kur të jetë koha e vajzave bija të vetme dhe e shkatërrimit të familjes klasike...
Deri atëherë kënaqemi duke dëshmuar lulëzimin e saj.

Ia vlen të përmendet po ashtu, se kjo tipologji ruan në poret e saj, në premjen antropologjike, një dimension të gjallë të lojës. Atë dimensionin vertikal dhe prapë të shtruar, të cilin fëmijëve të sotëm po ua fshijnë ndër duar me komercializimin global të jetës që e zhduk lojën duke të shitur përfundimisht lodrën.

Tash që anija jonë pirate, ku rrallë pranoheshin gratë në bord (duhet të rrinin të prangosura nën kuvertë a thjeshtë të shërbenin), i afrohet portit, femra shqiptare e pikësëpari ajo në Tiranë, fillon t'i gëzojë qysh në bord të mirat e jetës në stere.

E mbërritur deri këtu, kjo tipologji femërore është tashmë e krahasueshme me tipin e femrës romane, por edhe me tipin e parizienes, tipa që shkëlqyen në vitet '60, pavarësisht se në artin e dehumanizuar të sodit nuk është përfaqësuar sa dhe si ato.

Tipologjia e re femërore që është krijuar në Tiranë është estetikisht baudelaire-jane pasi është e vetmja "që ka aftësinë me i përthithë të gjitha helmet e jetës moderne dhe me i transformue në parfume".

Elozh brezit tim

"Në Shqipëri nuk ka rini", ka thënë Lubonja, për provokim intelektual. Konica, me cinizëm më elegant, pat thënë se në Shqipëri nuk ka breza.

Por identiteti i një brezi mund të përvijohet edhe në mënyrë të tërthortë. Si distancë ironike me produktin identitar të brezit paraardhës.

Dhe në rastin e brezit tim, ironia është e dyfishtë. Nëse jemi ironikë me realizmin socialist, si brez, jemi të distancuar edhe prej -izmave të sforcuar që hynë në fuqi post-mortum, nga brezi ndërmjet nesh dhe atyre.

Dhe ky brez kushinetë (që ndërmjetësoi duke krijuar boshllëqe) që sot ka në dorë kulturën zyrtare, me mungesën e identitetit të vet, rreket të bastisë edhe brezin tim, matura 2000.
Nuk kemi në thelb ç'të themi për brezin përpara, atë që e jetoi tërë pjekurinë pa liri. Ata vazhdojnë (e mund ta bëjnë përjetë) të valëvisin lart a ulët, etikën e tyre ushtarake, kërmën e shekullit të XX.

Problematikët e vërtetë i mbledh brezi që vjen pas tyre e (vetëm kronologjikisht) para nesh. Këta, që duhet të ishin poetët (bërësit) e parë të lirisë, nën trysninë e idesë së mangët të botës, dështuan.

(Kur ishin të frymëzuar për modernitet, e mbajtën frymën në perëndim, por i mblodhi anonimati i emigracionit; të tjerët, ndenjën, dhe shumë ndër këta ngecën në rrjetë, bënë kompromis dhe me lejen e merimangës së madhe, sollën -izmat).
Këta e prodhuan aberracionin (shtrembërimin) e vërtetë, pasi përfaqësuan materializmin me liri, që e ndyn edhe vetë lirinë.

Bunkeri hermetik i asaj bote u zëvendësua me të njëjtën bunker ku banojnë këta, por që thjesht ka disa brima ku ndonjëherë edhe merret frymë. Nënjetesa u zëvendësua me mbijetesë.

Vërtetë, nuk ke ç't'i thuash ish-artistëve të qëmotit, që ende e veshin atë kostum teritali që është titulli "Artist i Populli" apo kostumin e dokut me emrin "Artist i Merituar". Atyre iu ka mbetur ora në kohën e vet. Por këtyre që marrin "penda ari" dhe bëjnë letërsi doku, çfarë t'iu thuash? Ata të vjetrit, u vjetruan vetë dhe nuk se veshën rroba të reja.

Bënë kulturë prej realizmi socialist dhe morën vlerësime prej realizmi socialist. Por ata thjesht vjetruan veten e jo frymën e kulturës. Prej tyre dimë të paktën se çfarë nuk është kultura, çfarë nuk është letërsia, e arti.

Kurse këta të tjerët, janë më të dëmshëm. Me produktin e tyre japin idenë e gabuar se këtu vazhdon të prodhohet vetëm kashtë.

E sikundër brezi para tyre, por me servilizëm më obtuz, si distributor zyrtar kanë partinë. Këta janë freni që s'na lë të dalim prej tranzicionit.
Ndoti prej tyre dhe shija për kulturën e vërtetë, liria e përjetuar në gjërat e vogla, sensi i privacisë e frymëmarrja më e gjerë, përçanësojnë fizionominë e brezit tim.

Vatrat e tij produktive gjenden në perëndim (të paorganizuara e pa program, por me ekselencë personale), në Tiranë (duke përjetuar kalbjen e plotë të mendësisë së vjetër) dhe në Prishtinë, ku me sa duket janë bërë faktor, edhe në rangje politike. Në Prishtinë, ngjanë më të çliruar e më fisnikë me njëri-tjetrin, por, nuk kam dyshim se në Tiranë, ky brez ka individë më premtues.

Por çlirimi i vërtetë nuk ka mbërritur. Pasi, duhet të mbërrijë vepra. Deri atëbotë, detyra e misioni i këtij brezi, mbetet ruajta e qetësisë, distanca prej histerisë, kultivimi i privacisë, pra mbrojtja e normalitetit, dhe investimi tek vetja, si përpjekje për ta fituar me punë Shqipërinë e humbur me dhunë.

Dhe kryesorja: sintonizimi në një frekuencë alternative. Te libri i vjetër, te filmi klasik, te arti i vërtetë te relatat dinjitoze te modeli, përkundër folklorit folitikës opinion-keqbëries dhe inflacionit të shembujve.

Duke gjetur pika referimi jashtë spektaklit tonë të shëmtuar, brezi im gjen respektin për veten, fisnikërinë në lidhjet njerëzore, rrok dhe vendos kriterin e tij ekzistencial.
Dhe i ndih përsosjes e harlisjes së kopshtit tonë antropologjik. Që nesër, këtu, në këtë vend, të ketë më shumë vend për njerëzoren.

Duke sublimuar njerëzoren, kultura klasike (në personin e Protagorës) mëtonte se njeriu është kuti i të gjitha gjërave.

Çdo kut është i pasaktë, por ka kute që e dinë këtë, e prandaj janë më pak të gabuar. Mund ta marr si bazë kutin e brezit tim, nëse i vendos prorë koefiçentë korrigjimi. E di, se kuti i brezit tim, është më i mirë për të matur paqen se luftën.

A.Cani - ELOZH I RILINDJES

Duke menduar zhvillimet e jashtëzakonshme të dy dekadave të fundit, e ndjen se nuk është nevoja të jesh intelektual, për të kuptuar se rilindësit i kishin rënë shënjestrës, kishin parë saktë: se dielli do lindte nga perëndon.
Kjo metaforë poetike e Frashërlliut Junior, bazohet te një realitet: drejtimin e dikton nevoja e natyrshme për t'u rritur. Sepse Rilindje nuk do të thotë të lindësh prapë, aq sa do të thotë: të rritesh më në fund!

Programi kulturor i kësaj lëvizjeje të madhe, përçanësoi as më shumë e as më pak, atë çka shqiptarët donin dhe duhej të realizonin. Koha e realizimit, natyrisht i mbeti historisë. Rilindja jonë është e gjatë. Nëse fillon me vitin kur lindi Naimi, ajo gjen poetin e saj të fundit tek Ibrahim Rugova, figura qendrore e rezistencës kosovare.

Abetaret shqipe, alfabeti latin, ngjallja e historiografisë shqiptare me në qendër historinë e Skënderbeut, kultivimi i zhanreve kryesore të literaturës; emancipimi nga turqit si ndihmë për emancipimin e vet Turqisë dhe mbarë Ballkanit... Të gjitha këto Rilindja i realizoi, me një përpjekje gjigande dhe të frymëzuar.

Ajo ngriti lart vlerat e identitetit shqiptar pa ulur vlerat e askujt. Pohoi se "feja e shqiptarit asht shqiptaria", por jo në kurriz të besimit fetar.
Në gjirin e rilindësve pati klerikë që shkruan letërsi të vërtetë. Ata qenë besimtarë të vërtetë që siç i besonin Zotit i besuan edhe artit.

Rilindja na largoi nga perandoria më e gjatë dhe më e errët e historisë së Ballkanit, nga Bizanti. Dhe duke bërë këtë, na nxori nga mesjeta.

Rilindja e urtë, kurrë nuk shkau në ekuacionin islamizëm=orientalizëm. E thotë qartë, një rilindës i viteve '30, filozofi Krist Maloki, se orientalizmi nuk na erdhi prej kombit të lavdishëm arab, por prej bizantinizmit me qendër në Stamboll. Prandaj, - argumenton ai - i madhi Ataturk, e barti kryeqytetin dhe e çoi në Ankara.

Rilindja qe një program me kumt iluminist e racionalist dhe kështu vjen ende sot, kur vërshon natyrshëm në programin evropian që ka të njëjtin karakter dhe po të njëjtat rrënjë historike, në 700n.

Në të vërtetë, programi i Rilindjes sonë kombëtare, është i vetmi program kulturor i njëmendtë dhe i kompletuar që kemi pasur. Nismëtarët e këtij programi janë me të drejtë në panteonin e të pavdekshmëve të shqiptarisë. Gjeografia e këtij programi dhe e ithtarëve të tij kapërceu oqeanet e pati dhe ka vatrat e veta anekënd botës ku ka shqiptarë.

Pavarësia e parë (1912) qe akti kurorëzues i këtij programi. Vitet '30, qenë vitet e emancipimit dhe urbanizimit të tij. Por edhe çelja e shkollave nga Koliqi në Kosovë, në kohën kur ishte ministër i Shqipërisë italiane, është pjesë e këtij programi. Për shkak të respektit që gëzonte, ky program u mor i mirëqenë edhe nga komunistët, por meqenëse atij i mbivendosej programi komunist, aty mbeti i parealizuar.

Dhe kjo mbivendosje me vonesën që prodhoi, është njëra arsye pse është aktual. Arsye tjetër, më e rëndësishme është çështja e Kosovës, me mbarë problematikën e kufijve shqiptaro-shqiptarë. Pavarësia e Kosovës i dha këtij programi, tagrin e një kushtetute kulturore të të gjithë shqiptarëve, tashmë të hyrë në fuqi. Por arsyeja më e fortë e aktualitetit të programit rilindës, është përkimi i tij me programin për kombin evropian.

Pavarësisht klisheve që qarkullojnë në lidhje me interpretimin e saj, Rilindja mbetet një program me burim autentik shpirtëror. Rilindja nuk erdhi nga lodhja me perandorinë turke (asgjë nuk vjen nga lodhja), nuk erdhi pasi një brez intelektualësh nga familjet e mëdha vendosën të investonin pasurinë e tyre për dije (rilindësit ishin në thelb disa idealistë në mërgim).

Rilindja erdhi si një nevojë shpirtërore për modernizim, si një thirrje e brendshme për të ndryshuar perceptimin në lidhje me veten. Erdhi si veprimtari e natyrshme e disa njerëzve që kanë ide, dhe gjejnë mjetet për t'i përçuar ato ide. Si një kthim ideal i mërgimtarëve në atdheun e realizuar, për t'ia kthyer atdheun atyre që e duan.

Përse është aktual programi kulturor i Rilindjes?
Përgjigja më e rrufeshme do ishte: pasi nuk kemi program tjetër.
Kjo është e vërtetë, puna që është bërë pas 90s nga Shqipëria kulturore, ka qenë kryesisht për të treguar inaktualitetin e këtij programi: pra nuk ka pasë diçka për të pohuar, duke qenë thelbësisht mohuese.

Ndërkohë veprimi i programit rilindas në Kosovë, i ka bërë përpjekjet hiper-moderniste të Tiranës, të duken ashtu siç janë: snob. Moria e sub-programeve të shumta anti-rilindase që janë prodhuar e importuar me shumicë, ka rezultuar snob për disa arsye.

Besoj se këto sub-programe janë snob por dhe që nuk bëjnë pjesë tek programi i madh për shkombëtarizimin e shqiptarëve. Nuk shkombëtarizohet Skënderbeu, pasi është e pamundur të serbizohet, apo greqizohet. E vetmja pasojë e sub-programeve të provincës sonë qendrore, është ballkanizimi i diskursit. Pra kur opinionizmi na flet për historinë, na tregon shumëçka për vete, pra na tregon se vetë është historik. Nuk na tregon asgjë për historinë, pasi ajo njihet nga frytet e veta.

Nuk kemi program tjetër, pasi programi që na ofron Evropa është në radhë të parë teknik: plotësoni kushtet dhe nuk keni nevojë të luani vendit, pasi në Evropë jeni në fund të fundit, pra në shtëpinë tuaj. Me ndryshimin se tashmë mund të hyni nga dera dhe nuk është nevoja të hyni për hatullash.

Dhe nuk kemi program tjetër, pasi duhet të ulemi ta hartojmë ne vetë.
Besoj se për të hartuar një program tjetër, nuk është nevoja një strukturë tjetër mendore. Për një strukturë tjetër mendore kanë nevojë ata që thonë: nuk bëhet ky vend. Brezi i ri i shqiptarisë është i pasur mjaftueshëm me ide të reja dhe me energjinë e duhur për të besuar tek vetja.

I vetmi problem është se pa e vënë re tashmë kemi hyrë në post-modernizëm. Në epokën e kolazhit dhe fragmentit.

Të inaktualitetit që është aq total sa na diktohet përditë si i vetmi aktualitet. Kjo është e vetmja arsye negative e prestigjit që gëzon ende Rilindja.
Por prapë, programi kulturor rilindës ka edhe një të mirë tjetër: se në kohën e spektaklit të integruar na pajis dhe na edukon me sensin e historisë.

Shihet qartë se fundi i natyrshëm i këtij programi nuk është një disintegrim, por një integrim. Në shekullin e ri, kur shtetësia shqiptare të arrijë rritjen e plotë në vlerë, asaj do i brendashkruhet edhe kombësia.

Atëherë, programit kulturor rilindës do i zbehet konotacioni nacionalist dhe do lexohet evropianisht si një program kulturor patriotik e shtetformues. Shtetësia e realizuar evropiane mandej, e arkivon dhe i cakton vendin e vet në faqet e njërës prej poemave më të lavdishme të historisë sonë.